Jump to content

نوې اپلاتوني فلسفه

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
د اپلاتون ليکنې لړۍ يوه برخه:
اپلاتونيزم
اړوند ليکنې
اړوند وېشنيزې

نوې اپلاتوني فلسفه (په انګلیسي: neoplatonism) داسې یوه فلسفي او دیني نظام ته ویل کېږي چې په ۲۴۵ز کال کې د فلوطین په هڅه پیل شو، چې د اپلاتون د فلسفې او الهیات‌پوهنې درس ورکوي او تر د منځ‌مهالو پېړیو (شاوخوا ۸۰ز تر ۲۴۵ز پورې) منځنۍ اپلاتون‌والې پورې غځېږي. د «neoplatonism» یا «Neo-Platonism» انګلیسي ګړنه د اتلسمې او نولسمې پېړۍ آلماني پوهانو له‌خوا رامنځ ته شوې ده (آلماني ګړنه په اتلسمې پېړۍ کې: «Neu-Platonische»؛ په نولسمې پېړۍ کې: «Neuplatoniker») چې غوښتل یې تاریخ د نوم لرونکو پېرونو له‌لارې سره ترتیب کړي.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]

نوې اپلاتوني فلسفه شاوخوا ۲۴۵ز کې د مصري فیلسوف «فلوطین» له‌خوا وروسته له هغو رامنځ شوه چې، نوموړی فیلسوف له سکندریې څخه روم ته لاړ، هلته یې یوه مدرسه پرانېسته او تر شاوخوا ۲۷۰ز کال پورې یې د اپلاتون د فلسفې تفسیر تدریس کړ. د لرغوني پېر نوې اپلاتوني فلسفه په ۵۲۹ز کې وروسته له هغو پای ته رسېږي چې د بیزانس ټولواکمن «لومړي ژوستینین» د ۵۲۹ز کال د اپرېل پر ۷مه خپل ژوستینیني قوانین تصویب کړ او اجرا کوونکو، وروسته له هغو د ۵۲۹ز کال د اپرېل پر ۱۶مه نېټه قانوني واک ترلاسه کوي، نوي قوانین اجرا کړل او په آتن کې یې د نوې اپلاتوني فلسفې وروستۍ مدرسه وتړله، چې هغه مهال د سوري فیلسوف «داماسکیوس» له‌خوا اداره کېدله.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]

تاریخ

[سمول]

نوې اپلاتوني فلسفې د اپلاتوني فلسفې، ارسطویي فلسفې او رواقیت په څېر، له پخوانیو فلسفي او دیني دودونه څخه یو لړ مفکورې ترکیب کړې او دغه ترکیب دی چې د د اپلاتوني او نوې اپلاتوني فلسفو ترمنځ ستر توپیر په ډاګه کوي. له هغه ځایه چې څېړونکي باور لري، چې نوې اپلاتوني فلسفه نېغ په نېغه د اپلاتوني فلسفې څخه زېږېدلې نه‌ده، هغوی فرض کوي چې د منځنۍ اپلاتوني فلسفې (په آلماني: Vorneuplatonismus) په نامه یو لړ منځني پړاوونه شتون لري چې د اپلاتون اصول نویو اپلاتوني اصولو ته غځوي. منځنۍ اپلاتوني فلسفه هغه پېر دی چې مورخان یې د لومړیو اپلاتوني، ارسطویي او رواقیت دودونو ترکیب کېدلو پېر ګڼي. [۲۴][۲۵]

«neoplatonism» یوه نومهالې ګړنه ده چې له‌آره، د اتلسمې او نولسمې پېړیو کې په آلمان کې د ترسره شویو څېړنو او هغو هڅو په ترڅ کې رامنځ‌ته شوې ده چې غوښتل یې تاریخ د څرګندو پېرونو له‌مخې ترتیب کړي. د یوویشتمي پېړۍ څېړنې په ډاګه کوي چې، پر نوې او منځني اپلاتوني فلسفو باندې د لرغونې اپلاتوني فلسفې د وېشلو مفهومي بنسټ د شپږ ټوکیز اثر پر مټ ټینګ شو چې هغه اثر «د فلسفې انتقادي تاریخ» (په لاتین: Historia critica philosophiae) دی چې د ۱۷۴۲ او ۱۷۶۷ز کلونو ترمنځ د اتلسمې پېړۍ آلماني مورخ «یوهان جاکوب بروکر» له‌خوا خپور شو. له بده مرغه، په اتلسمې پېړۍ کې د «neoplatonism» د ګړنې کارونه ډېره کرکجنه وه.[۱۱][۲۶]

د «neoplatonism» ګړنه، د یوې تاریخي مقولې په توګه، دوه‌ګونې کارکړنه درلوده. نوې اپلاتوني فلسفه له یوې خوا، د فلوطین له عصر څخه راپه‌دې خوا د اپلاتوني اصولو پراختیا جلا کوي؛ له بلې خوا، د «نوی-neo» مختاړی بیانوي چې د فلوطین، پورفېري، یامبلیخوس او پروکلوس له‌خوا د اپلاتوني فلسفې په تفسیرونو کې نوي څیزونه پراته دي. په رنسانس کې، اپلاتون‌وال «مارسیلیو فیچینو» فکر کاوه چې د اپلاتوني فلسفې نوی تفسیر، د اپلاتوني فلسفې یوه معتبره او دقیقه ښودنه ده. په ورته توګه، ځیني نومهال څېړونکي ادعا کوي چې فلوطین ښوونې له مخکېنیو اصولو څخه یوازې د یوشمېر حاشیوي توپیرونو په لړ کې جلا کېږي.[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]

د یوویشتمې پېړۍ څېړنیزه پوهه د نوې اپلاتوني فلسفې پیل څرګندوي، او دا هغه مهال دی چې فیلسوف فلوطین له سکندریې څخه روم ته لاړ او هلته یې په شاوخوا ۲۴۵ز کې یوه مدرسه پرانېسته. د یوویشتمې پېړۍ اېرلنډي پروفېسورې سارا کلیتنیک ویر، د یوه لیدلوري له‌لارې ادعا کوي چې له فلوطین وروسته د نوې اپلاتوني فلسفې درې ستر پېرونه د نومېرلو وړ دي: د فلوطین شاګرد «پورفېري» د فعالیت پېر؛ په سوریه کې د یامبلیخوس د مدرسې د فعالیت پېر؛ او پنځمې او شپږمې زېږدیزې پېړې، چې په هغو کې اپلاتوني اکاډمۍ په آتن او سکندریه کې د سیریانوس، پروکلوس، داماسکیوس او اولمپیودوروس د هلوځلو په پایله کې وغوړېدې. [۳۱][۳۲]

له لومړۍ څخه تر دوه‌یمې زېږدیزې پېړۍ پورې

[سمول]

د نوې اپلاتوني فلسفې مخکښان دا وو: د لومړۍ زېږدیزې پېړۍ یهودي-یوناني فیلسوف «سکندریه‌مېشتی فیلو»، چې کلیدي الهیاتي ښوونې یې د نوې اپلاتوني فلسفې اصول اټکلوي؛ د لومړۍ پېړۍ منځنی اپلاتوني فیلسوف «پلوتارخوس»، چې له اپلاتون څخه یې الهام اخېستی، خو د رواقیت اصولو مخالف ؤ؛ د دوه‌یمې پېړۍ منځنی اپلاتوني فیلسوف «اپامیایي نومنیوس»، چې پر نویو اپلاتوني فیلسوفانو «فلوطین، پورفېري او پروکلوس» باندې یې اغېزه درلوده او همدا راز د یو لړ سترو او نویو اپلاتوني اصولو په هکله غږېده.[۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]

له درېیمې څخه تر څلورمې زېږدیزې پېړۍ پورې

[سمول]

په درېیمې او څلورمې زېږدیزې پېړۍ کې، په روم او سکندریه کې د نوي اپلاتوني فلسفي مکتب مشهور غړي دا وو: د درېیمې پېړۍ مصري فیلسوف «فلوطین»، چې د نوې اپلاتوني فلسفې بنسټګر دی؛ د درېیمې پېړۍ سکندریه‌مېشتی فیلسوف «امونیوس ساکاس» چې په سکندریه کې د فلوطین استاد ؤ؛ د درېیمې پېړې اتروسکي‌الاصله رومي فیلسوف امېلیوس، چې کابو شل کاله یې له فلوطین سره یې یوځای زده‌کړې کولې؛ د درېیمې پېړۍ صوري فیلسوف «پورفېري»، چې لومړي سر کې له د درېیمې پېړۍ له منځني اپلاتوني فیلسوف لونګینوس سره په آتن کې او بیا، له ۲۶۳ز کال وروسته له فلوطین سره په روم کې زده‌کړې وکړې؛ د درېیمې پېړۍ سوري فیلسوف یامبلیخوس، چې له پورفېري سره یې په روم یا سیسیلیا کې زده‌کړې وکړې؛ او د څلورمې پېړۍ رومي ټولواکمن «ژولیان»، چې یو فیلسوف ؤ او د فلوطین او یامبلیخوس د اصولو ساده‌شوې نسخې یې ولیکلې. [۲۲][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵]

له څلورمې څخه تر پنځمې زېږدیزې پېړۍ پورې

[سمول]

په څلورمې او پنځمې زېږدیزې پېړۍ کې، په آتن او سکندریه کې د نوي اپلاتوني فلسفي مکتب مشهور غړي دا وو: د څلورمې پېړۍ په وروستیو کې یوناني فیلسوف «آتني پلوتارخوس»، چې تر مړینې پورې (شاوخوا ۴۳۲ز) په آتن کې د نوې اپلاتوني فلسفې د مدرسې مشر ؤ؛ د پنځمې پېړۍ یوناني فیلسوف «سیریانوس»، چې تر ۴۳۷ز پورې، د آتني پلوتارخوس له مړینې وروسته، د پنځو کلونو لپاره د نوې اپلاتوني فلسفې د مدرسې مشر پاتې شو؛ او د پنځمې پېړۍ فیلسوف «پروکلوس»، چې تر ۴۸۵ز پورې، د سیریانوس له مړینې وروسته، د کابو ۵۰ کلونو لپاره د نوې اپلاتوني فلسفې د مدرسې مشر ؤ. په سکندریه کې د نوي اپلاتوني فلسفي مکتب یو ستر فیلسوف، د څلورمې پېړۍ وروستیو څخه د پنځمې پېړۍ تر لومړیو پورې مصري فیلسوف «هیپاتیا» ؤ، چې ریاضیات، ستورپوهنه او فلسفه یې تدریس کوله.[۴۶][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰]

له پنځمې څخه تر شپږمې زېږدیزې پېړۍ پورې

[سمول]

په پنځمې او شپږمې زېږدیزې پېړۍ کې، په آتن او سکندریه کې د نوي اپلاتوني فلسفي مکتب مشهور غړي دا وو: د پنځمې پېړۍ سکندریه‌مېشتی فیلسوف «امونیوس»، چې د پروکلوس شاګرد او وروسته له هغه په سکندریه کې د نوې اپلاتوني فلسفې د مدرسې مشر ؤ؛ د شپږمې پېړۍ یوناني فیلسوف «سیسیلیایي سیمپلیکیوس»، چې د امونیوس شاګرد ؤ؛ د پنځمې پېړې له وروستیو څخه د شپږمې پېړۍ تر لومړیو پورې سوري فیلسوف «داماسکیوس»، چې تر ۵۲۹ز پورې، تر هغو پورې چې د لومړي ژوستینین له‌خوا د تصویب شویو قوانینو له‌لارې د نوې اپلاتوني فلسفې مدرسه وتړل شوه، د مدرسې مشر ؤ؛ او د شپږمې پېړۍ سکندریه‌مېشتی فیلسوف المپیودوروس، چې د امونیوس له مړینې وروسته، په سکندریه کې د نوې اپلاتوني فلسفې د مدرسې مشر ؤ، او د مدرسې له تړل کېدو وروسته یې هم تر ۵۶۵ز پورې نوموړې فلسفه تدریس کوله. [۵۱][۲۰][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵]

سرچينې

[سمول]
لرغونی اپلاتونيزم
ښوونځی
پخوانی
شکيانو ښوونځی
منځنی
نوی
منځنۍ اپلاتوني فلسفه
نوې اپلاتوني فلسفه
ښوونځی
منځنی اپلاتونيزم
نوی اپلاتونيزم
رېسانس دوره
فلورېنتين ښوونځی
کېمبرېج
اوسمهاله اپلاتونيزم
تحليلي فلسفه
د لويو وچو فلسفه
  1. ↑ "Definition of Neoplatonism". Lexico.com. Oxford University Press. بياځلي په 28 March 2022.{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link)
  2. ↑ Remes, Pauliina; Slaveva-Griffin, Svetla, eds. (2014). The Routledge Handbook of Neoplatonism (in English). H. Tarrant, R. Sorabji, G. Reydams-Schils, F. Ferrari, J. D. Turner, V. Adluri, H. Baltussen, A. Smith, L. Brisson, M. Martijn, S. Ahbel-Rappe, J. Halfwassen, C. O’Brien, T. Arnold, T. Ratzsch, S. Slaveva-Griffin, R. Chiaradonna, J-M. Narbonne, R. M. Berg, L. P. Gerson, J. F. Finamore, F. M. Schroeder, G. Aubry, P. Lautner, A. Linguiti, J. Wilberding, K. Corrigan, S. Stern-Gillet, B. Collette-Dučić, P. Adamson, P. Remes, D. J. O’Meara, P. Vassilopoulou, D. Moran, D. Y. Dimitrov, S. Pessin. Oxford; New York: Routledge. pp. i. ISBN 9781315744186.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  3. ↑ Remes, Pauliina (2008). "Introduction". Neoplatonism (in English). Stocksfield: Acumen Publishing Limited. p. 10. ISBN 9781844651252.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  4. ↑ Inge, William Ralph (1948a). The Philosophy of Plotinus. The Gifford Lectures at St. Andrews 1917-1918 (in English). Vol. 1. London; New York; Toronto: Longmans, Green and Co. p. 36. ark:/13960/t1qg41d4n.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  5. ↑ Murray, James A. H.; Craigie, Sir William A.; Onions, C. T., eds. (1908). A New English Dictionary (Oxford English Dictionary) (in English). Vol. 6 part 2. Oxford: Clarendon Press at Oxford. p. 90. ark:/13960/t3125qj49.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  6. ↑ Six Books of Proclus on the Theology of Plato (in English). Vol. 1. Translated by Taylor, Thomas. London: A. J. Valpy. 1816. pp. Cover page. ark:/13960/t8dg83t31.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  7. ↑ Gerson, Lloyd P. (July 2005). "What is Platonism?". Journal of the History of Philosophy. 43 (3): 254 (footnote 5). doi:10.1353/hph.2005.0136 – via Project MUSE.
  8. ↑ Whittaker, Thomas (1918). "Introduction". The Neo-Platonists (in English). Cambridge: The University Press. pp. xi. ark:/13960/t8bg3pj9v.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  9. ↑ Nikulin, Dmitri (2019). Neoplatonism in Late Antiquity (in English). United States of America: Oxford University Press. pp. x. ISBN 9780190662363.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  10. ↑ Dillon, John; Gerson, Lloyd P. (2004). Neoplatonic Philosophy (in English). United States of America: Hackett Publishing Company, Inc. pp. xiii. ISBN 0872207072.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Remes او Slaveva-Griffin 2014، م. 3، Introduction.
  12. ↑ Remes 2008، م. Cover page.
  13. ↑ Dodds 1928.
  14. ↑ Remes 2008، م. 1، Introduction.
  15. ↑ Siorvanes, Lucas (2018). "Plotinus and Neoplatonism: The Creation of a New Synthesis". In Keyser, Paul T.; Scarborough, John (eds.). Oxford Handbook of Science and Medicine in the Classical World. New York: Oxford University Press. pp. 847–868. doi:10.1093/oxfordhb/9780199734146.013.78. ISBN 9780199734146. LCCN 2017049555.
  16. ↑ Remes 2008، م. 21، Introduction.
  17. ↑ Dodds 1923، م. 7.
  18. ↑ Ahbel-Rappe 2010، م. 424 (note 17)، Notes to Pages 4-7.
  19. ↑ Smith 1870a، م. 667، Justinianus.
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ Remes 2008، م. 30، Introduction.
  21. ↑ Lang، Macro او McGinnis 2001، م. 4 (note 9).
  22. ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ Remes 2008، م. 19، Introduction.
  23. ↑ Dillon او Gerson 2004، م. xiii، Introduction.
  24. ↑ Gersh, Stephen (1986). Middle Platonism and Neoplatonism the Latin Tradition. Publications In Medieval Studies (in English). Vol. I and II. Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press. pp. 29–30. ISBN 9780268013639.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  25. ↑ Gersh 1986، م. 30، Introduction, Vol. 1.
  26. ↑ Catana, Leo (April 18, 2013). "The origin of the division between Middle Platonism and Neoplatonism". Apeiron: A Journal for Ancient Philosophy and Science: 2. doi:10.1515/apeiron-2012-0029 – via De Gruyter.
  27. ↑ Dillon او Gerson 2004، مم. xiii-xiv، Introduction.
  28. ↑ Wildberg, Christian (2021), "Neoplatonism", in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2021 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, بياځلي په 2021-11-08
  29. ↑ Allen, Michael J.B. (Summer 1977). "Ficino's Lecture on the Good?". Renaissance Quarterly. 30 (2): 160–171. doi:10.2307/2860654. JSTOR 2860654.
  30. ↑ Gersh 1986، م. 5، Introduction, Vol. 1.
  31. ↑ Wear, Sarah Klitenic (16 October 2018) [26 August 2013]. "Neoplatonism". oxfordbibliographies.com. Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/obo/9780195389661-0201. ISBN 978-0-19-538966-1. خوندي شوی له اصلي څخه په 3 May 2019. بياځلي په 5 August 2021.
  32. ↑ Moore, Edward (n.d.). "Neoplatonism". Internet Encyclopedia of Philosophy. بياځلي په 2 May 2019.{{cite web}}: CS1 maint: year (link)
  33. ↑ d'Hoine او Martijn 2017، مم. 35, 36, 38, 39، Proclus in the Platonic Tradition by Tarrant.
  34. ↑ Whittaker 1918، م. 33، Plotinus and his Nearest Predecessors.
  35. ↑ d'Hoine او Martijn 2017، م. 130.
  36. ↑ Goodman, Lenn E., ed. (1992). Neoplatonism and Jewish Thought. Studies In Neoplatonism: Ancient and Modern (in English). Vol. 7. New York: State University of New York Press, Albany. p. 82. ISBN 0791413403.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  37. ↑ Sorabji, Richard (2005). The Philosophy of the Commentators, 200-600 AD (in English). Vol. 1. Ithaca, New York: Cornell University Press. p. 419. ISBN 0801489873.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  38. ↑ Elsee, Charles (1908). Neoplatonism in Relation to Christianity (in English). London; Edinburgh; Leipzig; Berlin; New York; Bombay and Calcutta: Cambridge University Press Warehouse; A. Brockhaus; Asher and Co.; G. P. Putnam's Sons; Macmillan and Co., Ltd. p. 34. ark:/13960/t2x34rj11.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  39. ↑ Remes او Slaveva-Griffin 2014، م. 40، Middle Platonism and its relation to Stoicism and the Peripatetic tradition by Reydams-Schils & Ferrari.
  40. ↑ Elsee 1908، م. 37، Earlier Systems of Greek Philosophy.
  41. ↑ Remes 2008، م. 6.
  42. ↑ Remes 2008، م. 22، Introduction.
  43. ↑ Elsee 1908، م. 70-71، The History of Neoplatonism.
  44. ↑ Remes 2008، مم. 23-24، Introduction.
  45. ↑ Remes 2008، مم. 19-21، Introduction.
  46. ↑ Remes 2008، م. 25، Introduction.
  47. ↑ d'Hoine او Martijn 2017، م. 19، Proclus of Athens: A Life by Wildberg.
  48. ↑ Remes 2008، م. 27، Introduction.
  49. ↑ d'Hoine او Martijn 2017، م. 10، Proclus of Athens: A Life by Wildberg.
  50. ↑ Remes 2008، م. 26، Introduction.
  51. ↑ Olympiqdorus Commentary on Plato's Gorgias (in English). Translated by Jackson, Robin; Lycos, Kimon; Tarrant, Harold. Boston; Koln: Brill. 1998. p. 3. ISBN 9004109722.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  52. ↑ Remes 2008، م. 28، Introduction.
  53. ↑ Ahbel-Rappe 2010، م. 3، Introduction to the Life and Philosophy of Damascius.
  54. ↑ Remes او Slaveva-Griffin 2014، م. 23، Platonist Curricula and their Influence by Tarrant.
  55. ↑ Remes 2008، م. 31، Introduction.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=نوې_اپلاتوني_فلسفه&oldid=336215" نه اخيستل شوی