کابل ولايت

اړوند
پلازمېنه	کابل
عمومي مالومات	د افغانستان ولايت
وګړو شمېر	۵٬۷۶۶٬۱۸۱
پکي شاملې اداري سیمې	لړۍ... بگرامي ولسوالۍ — چهار آسياب ولسوالۍ — ده سبز ولسوالۍ — د فرزه ولسوالۍ — د ګلدرې ولسوالۍ — د استالف ولسوالۍ — Kabul District (en) — د کلکان ولسوالۍ — د خاکجبار ولسوالۍ — مير بچه کوټ ولسوالۍ — د موسهي ولسوالۍ — د پغمان ولسوالۍ — د قره باغ ولسوالۍ — شکردره ولسوالۍ — سروبي ولسوالۍ
رسمي ژبه	پښتو — دري — تورکمني ژبه — اوزبکي ژبه
ځايي ژبې	لړۍ... Parachi (en) — افغان ګونګۍ ژبه — تورکمني ژبه — Southwest Pashai (en) — شمال لوېديځه پشه يي
د حکومت مشر	والي
اداري سیمه	افغانستان (۲۰۲۱ – )
هېواد	افغانستان
د ځای کچه	۴٬۴۶۱٫۶ كيلومتر مربع
کورډي‌نېشن	۳۴°۳۴′شمال ۶۹°۱۳′ختیځ / 34.56°شمال 69.22°ختيځ

کابل چې د هېواد په ختيځ کې پروت دی، د افغانستان له څلوردېرشو ولايتونو نه يو دی. د ولايت مرکز د کابل ښار دی چې د افغانستان پلازمېنه او ستر ښار هم دی. په ۲۰۲ز کال کې د کابل د وګړو شمېر له پنځه ميليونه نه زيات ښودل شوی، له دې ډلې پنځه اتيا سلنه يې په ښاري سيمو کې ژوند کوي. د دې ولايت اوسنی والي ملا شيرين اخوند دی.^[۳]

شمال ته د پروان ولايت، شمال ختيځ ته له کاپيسا ولايت، ختيځ ته له لغمان ولايت، سويل ختيځ ته له ننګرهار ولايت، سويل ته له لوګر ولايت، او لويديځ ته له میدان وردګ ولايت سره پوله لري.

جغرافيه

کابل د سمندر له سطحې نه د ۱۸۰۰ متره (۶۰۰۰ فوټه) په لوړوالي سره د شمالي عرض البلد په ۳۴-۳۱ او ختيځ طول البلد ۶۹-۱۲ درجو کې پروت دی چې په دې ډول د نړۍ یو له لوړو پلازمېنو نه دی. له ستراتيژيک اړخه کابل په لوړو غرونو کې ايساره يوه دره کې د شمال او سويل او ختيځ او لويديځ په سوداګريزه لاره پروت دی. يو ميليون کاله مخکې د کابل له سيمې د سويل او ختيځ تر منځ د کابل او پغمان غرونه چاپېر وو، چاريکار يې په شمال کې او نينګياغار يې په لويديځ کې و. په دې سيمه کې يو کنګل سيند و. د دې ښار په ختيځه برخه د پول څرخي په سيمه کې ځينې ژورې څاه ګانې د هغه وخت شواهد دي. د کابل ختيځ لور ته د پغمان غر، سويل لويديځ ته يې کوه قروغ غر او شمال ختيځ ته يې د کوه شيردروازه غرونه پراته دي. کابل يوازې يو سيند لري چې د کابل سيند په نوم پېژندل کېږي. د کابل سيند د پغمان له غره نه د سويل تنګي پر لور نږدې اويا کيلو متره (۴۳ ميله) د کابل لويديځ لور نه سرچينه اخلي. د لویديځ لور ته بهېږي، له کابل او جلال اباد ښار او بيا له ډکې نه تېرېږي او د پاکستان خاورې ته ننوځي او په پايله کې د اټک په سيمه کې د سیند سيند ته ورګډېږي.

د کابل سيمې اقليم وچ او نيمه وچې پراخې سيمې دي. د ډېر کم اورښت له امله، په ځانګړي ډول د مۍ له مياشتې نه د نومبر تر مياشتې پورې، کابل ډېر وچ او ګردجن وي. د تودوخې زيات بدلون له شپې نه تر ورځې، له يوه موسم نه تر بل موسم او له يوې سيمې نه تر بلې سيمې پورې بدلون مومي. د افغانستان تر ټولو ټاکلی اقليم شين او بې وريځو اسمان دی چې د کال په اوږدو کې له درې سوه نه زياتو ورځو کې په کې لمر ځليږي. ان د ژمې په موسم کې، د واورې د اورښت په منځ کې اسمان صاف وي، واوره په کې په کلني ډول له ۱۵ نه تر ۳۰ سانتي متره (۵.۹-۱۱.۸ انچه) وي. په ژمی کې د کابل د تودوخې ورځنۍ درجه منفي یو سانتيګراد (دېرش فارنهايت) او په دوبي کې څلرو وېشت درجې سانتيګراد (پنځه اويا فارنهايت) وي. د کال تر ټولو سړه مياشت جنوري او تر ټولو توده مياشت يې جولای ده. تر ټولو لوړه تودوخه د جولای په مياشت کې +42.7 °C ثبت شوې او تر ټولو کمه يې، په جنورۍ کې −26.3 °C ثبت شوې ده.

ژبې او توکمونه

کابل يو پښتون مېشتی ولايت دی، خو د هيواد نا امنیو له امله د هيواد د بيلابيلو ولايتونو څخه ډير توکمونه کابل ته را کډه شوي، چې زیاتره يې په ښار کې مېشت شوي.

اوس مهال کابل کې بيلابيل توکمونه اوسېږي، چې هر يو يې بيلابيل کلتور او دودونه لري،

پښتو او دري د کابل اداري او تعليمي ژبې دي، خو د ټولو ولسوالیو له شمېره زیاتره يې يوازې پښتون مېشتې دي، د ۲۰۲۴ زيږيدز کال د وګړشميرنې پر بنسټ د کابل ولايت اوسيدونکو توکمونه پرلاندې ډول دي:

‏د کابل ولايت توکميزې/قومي ډلې؛

د کابل ولايت توکميزې ډلې، (بور رنګ پښتانه).

د کابل ښار

پښتانه: 59%

تاجیکان(ورسره قزلباش): 22%

هزارګان: 13% ګډوډ لږکیان: 6%

د کابل ټولې ولسوالۍ

پښتانه: 70%

تاجيکان: 16%

هزارګان: 7%

پشه يان: 3%

نور لږکیان: 4%

د کابل ولايت 90% وکړي د اسلام دين سني مذهب پالونکي او پاتې يې شعیه ګان او نور لږکي مذهبونه جوړوي.

تاريخ

د کابل تاريخ، له ۳۵۰۰ کاله پخوا نه پيلېږي. دا سيمه يو مهال د زردشتي دين مرکز و، له هغې وروسته د بودايي او هندويزم دين مرکز ګرځېدلی و.^[۴]

د بریتانوي موزيم د سندونو پر بنسټ، د کابل اصلي اوسېدونکي پښتانه او تاجيک دي.

په اوومه پېړۍ کې عرب مسلمانانو پر دې ښار بريدو کړ او اسلام يې خپور کړ، خو کرار کرار دا سيمه د کابل د هندوشاهي له خوا بېرته ونيول شوه. په نهمه پېړۍ کې صفاريانو او سامانيانو يو ځل بيا په کابل بريد وکړ، په يوولسمه پېړۍ کې محمود غزنوي په ښار بريد وکړ او دا هغه مهال و چې هندو شاهي پاچا «جی پالا« ځان وژنه وکړه. کله چې غوريانو غزنويانو ته ماتې وکړه، دا ښار د غوريانو د واکمنۍ برخه وګرځېده او وروسته د چنګيزخان په مشرۍ مغولو پرې يرغل وکړ.

د تيموري سلسلې د واکمنۍ بنسټګر تيمور په څوارلسمه پېړۍ کې په دې سيمه يرغل وکړ او په يو ستر سوداګريز مرکز يې بدل کړ. په ۱۵۰۴ز کال کې دا ښار د شمال له لوري بابر ونيو او هغه خپله پلازمېنه وګرځاوه، کوم چې د هغه د مغول سترواکۍ يو له مرکزي ښارونو نه و. په ۱۵۲۵ز کال کې بابر په خپلو يادښتونو کې کابلستان په دې ډول ياد کړې دی:

د کابل په هېواد کې ډېرې او ډول ډول قبيلې مېشتې دي. په درو او هوارو ځمکو کې يې ترکان، ايماق او عرب ميشت دي. په ښار او په ډېرو کليوالو سيمو کې يې اوسېدونکي تاجیکان (چې بابر ورته سرتان وايي) دي. ډېری نور کلي او ولسوالۍ يې د پشه یانو، پراچه وو، تاجیکانو، برکيانو او افغانانو له خوا نيول شوې دي. لويديځ لور ته په غونډیو کې يې هزاره ګان او نودري ژوند کوي. په نودري قبايلو کې ځينې هغه هم شته چې په په مغولي ژبه خبرې کوي. په شمال ختيځ غونډیوکې يې کافرستان پروت دی، لکه کټور او ګبريک. په کابل کې په يوولسو يا دولسو بېلا بېلو ژبو خبرې کېږي چې دا دي: عربي، فارسي، ترکي، مغولي، هندي، افغاني، پشه يي، پراچي، ګبري، برکي او لمغاني.... (بابرنامه، له زېږد وروسته ۱۵۲۵ز.)

په ۱۷۴۷ز کال کې د دراني سترواکۍ تر واک لاندې راتګ نه مخکې کابل د ډېرې مودې لپاره خپلواک و. د ۱۸۳۹ز کال په لومړۍ افغان-انګليس جګړه کې، بریتانوي پوځ په دې سيمه بريد وکړ، خو په ۱۸۴۲ز کال کې بېرته په شا شول، سره له دې چې د کابل پر لاره د يو ناڅاپي کمين له امله له دوی نه زرګونه کسه ووژل شول. د غچ اخېستنې په يوه اقدام کې، يو بل بریتانوي ځواک بریتانوي هند ته له په شا کېدو مخکې، تر يو بريده کابل وسوځاوه. کله چې په کابل کې د دوی مېشت کارکوونکي ټول ووژل شول، بریتانويانو د ۱۸۷۹ز کال د دويمې افغان-انګليس جګړې پرمهال يو ځل بيا کابل ونيو، خو نږدې يو کال وروسته، کله چې دوی نوی امير وټاکه، له کابله ووتل.

په ۱۹۱۹ز کال کې، پاچا امان الله خان د درېيمې افغان-انګليس جګړې پر مهال واک تر لاسه کړ، دا هغه مهال و، کله چې د ۱۹۱۹ز کال د مې په مياشت کې د بریتانيې شاهي هوايي ځواک د بریتانيې ۳۱ او ۱۱۴ شمېره ډلو پر پلازمېنه او ختيځ ښار جلال اباد هوايي بريدونه وکړل. امان الله خان بریتانويانو ته ماتې ورکړه او د راولپنډۍ د تړون له لاسليک وروسته يې د هېواد پر نويتابه پيل وکړ. د ۱۹۲۰ز لسيزې په وروستيو کې د واک بدلون رامنځ ته شو، تر دې چې ظاهرشاه تر ټولو ځوان پاچا شو.^[۵]^[۶]

په ۱۹۶۰ ز او ۱۹۷۰ز کلونو کې، کابل د مرکزي اسيا د پاريس په توګه پېژندل کېده، ځکه چې دا ښار د اروپايي ښارونو په ډول د بدليدو په حال کې و. په داسې حال کې چې يو وخت کابل د اسيا مرغلره او يوه پرمختللې او موډرنه پلازمېنه وه. په هغو ورځو کې يې نوې سينماګانې، کافي ګانې، رسمي فرانسوي ډوله باغونه، ښوونځي، کتابتونونه، پوهنتونونه او په زړه پورې بوتيکونه درلودل. د کابل اوسېدونکي چې د «کابليانو» په نوم پېژندل کېدل، په لوړه کچه لوستي(باسواده)، موډرن، پرمختلونکي او نړيوال وو. ښځې او نارينه لومړيو ښوونځيو، ليسو او پوهنتونونو ته تلل. په ۱۹۷۰ز کلونو کې د لنډو لمنو لباسونه، په افغاسنتان کې عام لیدل کېدل. د لوړې زده کړې، له کلتوري اړخه ویښ او په عین وخت کې مذهبي خلک وو، په ۱۹۶۰ او ۱۹۷۰ز کلونو کې د ويښتو نه پټول او د هر ډول کاليو اغوستل کومه ستونزه نه وه. دې پرمختلونکې او سوله ييزې ټولنې، ترهغه وخته دوام وکړ، کله چې په ۱۹۷۰ز کلونو کې بهرنۍ لاسوهنې رامنځ ته شوې او افغانستان يې په هغه هېواد بدل کړ، چې اوس دی. د ۱۹۷۰ز کال په دسمبر مياشت کې، د شوروي اتحاد وسله وال ځواکونه، د کابل په هوايي ډګر کې را ښکته شول، تر څو د خلق دموکراتيک ګوند په مشرۍ، د افغانستان د دولت د پياوړي کولو برخه کې مرسته وکړي.^[۷]

د شوروي افغان جګړې پر مهال کابل د شاوخوا ګاونډیو سیمو لپاره د امن یو ستر ټاټوبۍ وو، او کله چي یاده جګړه سخته سول د یو شمېر ګاونډیو ولایتونو او ولسوالیو لوی شمېر اوسېدونکي د کابل ښار ته کډوال سول. په 1992 کال کي د ډاکټر نجیب الله تر پرځېدو وروسته کابل د جمعیت اسلامي، حزب اسلامي او نورو ډلو ټپلو ترمنځ د جګړې او کش مکش یوه ستره سیمه وه، چي له کبله یې لوی شمېر ودانۍ له خاورو سره خاوري او خلک بهرنیو هیوادونو ته مهاجر سول. د جګړې دغه اور چي مشرتوب یې د ګلبدین حکمتیار، احمدشاه مسعود، برهان الدین رباني، عبدالرب رسول سیاف، عبدالعلي مزاري او نورو په غاړه وو، د لسګونو زره انسانانو ککرۍ والوزولې.

له 1994 کال راوروسته کله چي د طالبانو حرکت منځ ته راغي، کابل ددوی او شمالي ټلوالي ترمنځ د جګړې په اور کي بیا لولپه او واک یې د طالبانو لاس ته ولوېدی. د 2001 کال په پای کي شمالي ټلواله د امریکا په مرسته بیرته کابل ته دننه سول او په راتلونکي حکومت کي یې مهمي چوکۍ خپلي کړې. د حامد کرزي او اشرف غني د حکومتونو په شل کلنه دوره کي کابل سره ددې چي د یوشمېر خونړیو چاودنو شاهد هم وو، خو بیا یې هم د پام وړ پرمختګ وکړ او د جمعیت اسلامي، حزب اسلامي، طالبانو او نورو د جګړو زیانونه یې بیرته جبران کړه. په 2021 کال کي د اګسټ پر پنځلسمه نېټه باندي کابل د جمهوري دولت د پرځېدو په پایله کي یوځل بیا د طالبانو لاس ته ولوېدی او ولسمشر اشرف غني بېله دې چي په جګړه لاس پوري کړي ښار یې د مجاهدینو او طالبانو خلاف دا ځل روغ رمټ پرېښود.

**د کابل ولايت ولسوالۍ**
ولسوالۍ	مرکز	آبادي/وگړو شمېر	خلک
استالف	استالف	29,800	پښتانه ډېرکي دي تر دې وروسته تاجکان او هزاره گان لږکيانو کې شمېرل کېږي
بگرامي	بگرامي		20% دیگان, 80% پښتانه
پغمان	پغمان	150,000	15% نور, 85% پښتانه
چهار آسياب	قلعه نعيم	32,500	پښتانه ډېرکيان دي بيا په لږکيانو کې تاجکان او هزاره گان شمېرل کېږي
خاکجبار	خاکجبار	75,000	35% نور, 65% پښتانه
ده سبز	تره خېل	47,900	25% نور, 75% پښتانه
سروبي	سروبي	150,000	90% پښتانه, او پاتې نور پشه يان دي
شکردره	شکردره	72,900	10% نور, 90% پښتانه
فرزا	ده نو فرزا	19,100	پښتانه او دېگان گډ سره اوسېږي
قره باغ	قره باغ	67,700	30% نور، 70% پښتانه
کابل (پلازمېنه)	کابل (پلازمېنه)	2,536,300	60% پښتانه, 20% تاجکان,15% هزاره گان, 5% نور^[۸]
کلکان	کلکان	26,900	35% نور, 65% پښتانه
گلدره	گلدره	20,300	55% پښتانه, 20% نور
موسايي	موسايي	30,000	75% پښتانه, 25% نور
مير بچه کوټ	مير بچه کوټ	46,300	70% نور, 30% پښتانه