اوزبکي ژبه
ازبکي د ترکي ژبو له ډلې څخه ده چې د ازبکستان هېواد لومړۍ رسمي او یوازینۍ ملي ژبه ده. ازبکي ژبه د نږدې ۳۴ میلیونو وګړو په ازبکستان کې، ۳ نه تر ۴ میلیون وګړو په افغانستان کې او نږدې ۵ میلیون وګړو په منځنۍ اسیا کې رسمي ژبه ده، چې له ترکي ژبې وروسته دویمه تر ټولو پراخه ژبه ګڼل کېږي.
ازبکی ژبه د ترکي ژبو د کورنۍ په ختیځ ترکي یا قرلق پورې تړاو لري. په دې ژبه کې بهرنۍ اغېزې لکه عربي، فارسي او روسي شته. د ترکي کورنۍ د نورو ژبو په پرتله د ازبکي ژبې یو تر ټولو لوی توپیر له (ɑ) څخه (ɔ) ته غونډ غږ لرونکی یا rounding of the vowel دی چې دا ځانګرتیا یې د پارسي ژبې تر اغېز لاندې راغلې ده. د نورو ترکي ژبو په پرتله په ستندرد ازبکي ژبه کې د غږلروونکو تورو توازن په بشپړه توګه له لاسه تللی، که څه هم دا ( یو څه په محدوده توګه) په لهجه کې او همدارنګه د هغې په خورلڼه قرلق ژبه یوغیور کې رعایت کېږي.
نوم
په خپله په دې ژبه کې، ازبکي ژبې ته oʻzbek tili یا oʻzbekcha ویل کېږي. په سیریلیک یا د روسي او بلغاریایي ژبو په کورنۍ کې هغه ته ўзбек тили یا ўзбекча ویل کېږي. په عربي ژبه کې هغې ته اۉزبېک تیلی یا اۉزبېکچه ویل کېږي.
تاریخچه
ښايي ترک ژبو ډلو د امو سیند، سير سیند او زرافشان په سیمو باندې لږ تر لږه د ۶۰۰ څخه تر ۷۰۰ میلادي کلونو تر منځ میشت شوي وي، چې په تدريجي توګه یې د ختيځ ايراني ژبو ويونکي چې پخوا په سغد، باختر او خوارزم کې اوسېدل، له دې ځایونو څخه شړلي وي. په دې سیمه کې د ترکانو لومړنۍ کورنۍ له نهمې څخه تر دولسمې پېړي پورې د قرخانیانو کورنۍ وه چې د قرلق، چګل، یګما او د نورو قبیلو یو ټولنه وه. [۱][۲]
ازبکي ژبه د چغتایي ژبې مستقیمه ځایناستې یا وروستنۍ بڼه ګڼل کېږي. دا ژبه د چغتايي خان، تیمور او د تیموریانو (د هند د مغولو د لومړیو واکمنانو په ګډون) د واک په سیمه کې د منځنۍ اسیا د لویې ترکي ژبې د ادبي پرمختګ پایله ده. دا ژبه په پنځلسمه او شپاړسمه پېړۍ کې د امیر علي شیر نوايي له خوا پراخه شوه. نوایي د چغتایي ژبې د ادبیاتو ستر استازی و. هغه د چغتايي ژبې او د هغې د مستقیمې ځایناستې ازبکي ژبې په وده کې د پام وړ ونډه درلوده او په لویه کچه د ازبکي ژبې د ادب بنسټ ایښودونکی ګڼل کېږي. بلاخره د ترکي ژبو د قرلق ډول پر بنسټ، چغتایي ژبه په پراخه کچه د پارسي او عربي ژبو نه پور شوي کلیمات لري. په ۱۹ پېړۍ کې دا ژبه ډېره لږ د ادبي اثارو لپاره کارول کېده چې د شلمې پېړۍ په لومړیو کې له منځه لاړه. [۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]
د ازبکي اصطلاح لکه څنګه چې ژبې ته کارول کېږي په بېلابېلو حالاتو کې ډول ډول معناوې لري. تر ۱۹۲۹ کال پورې "ازبک" او "سارت" د بېلابېلو لهجو په توګه پېژندل کېدې:
- "ازبک" د قیپچاقي ژبې واول- همغږې بڼه ده چې د هغو نسلونو له خوا تکلم کېده چې په ۱۶ پېړۍ کې له محمد شیباني سره ماورا النهر ته را ورسېدل چې په ځانګړې توګه یې د بخارا او سمرقند په چاپېر کې ژوند کاوه، په داسې حال کې چې په تاشکند کې تکلمي ترکي ژبه هم واول-هغمږې شوې وه. دې ته پخوانۍ ازبکي ویل کېږي او داسې انګېرل کېږي چې د هماغه ځانګړو خلکو اړوند ژبه وه.
- "سارت" د قرلق لهجه وه چې د پخوانیو میشتو ترکانو له خوا د فرغانه درې او قشقداریو په سیمه کې ویل کېده. ویل کېږي چې په ځینو سیمو کې چې اوس د سمرقند په نوم یادېږی؛ د پارسي او عربي ژبو یو پراخ ترکیب شتون درلود او د غږ لرونکو تورو توازن یې نه درلوده چې وروسته ستندرد ازبکي ژبه او د ازبکستان رسمي ژبه و پېژندل شوه.
د خیوا په خان میشته سیمه کې، سارت ژبو د قرلق ترکي لهجه ویله چې په لوړه کچه ترکي ته اوښتې اوغوز ژبه وه. د ۱۹۲۱ څخه وروسته شوروي رژیم د سارت اصطلاح د یوې زیان رسوونکې او توهین کوونکې اصطلاح په توګه حذف کړه، او پرېکړه یې وکړه چې له دې وروسته به د ترکستان ټول میشته ترکان د ازبک په نوم پېژندل کېږي، که څه هم دوی د ازبک قبیلو میراث نه درلود.
خو د ازبک بلشویکانو لکه فیض الله خدازایف د نیوکو سربېره، ستندرد تحریري ژبه چې په ۱۹۲۴ کال کې د نوي جمهوریت لپاره غوره شوه، له انقلاب وړاندې "ازبکي" نه وه بلکه د سمرقند د سیمې "سارت" ژبه وه. ایدوارډ اې الورت وایي چې دې کار "د سیمې ادبي تاریخ په نامناسب ډول تحریف کړ" او دا کار د دې لامل شو چې د پنځلسمې پیړۍ لیکوالانو لکه امیر علي شیر نوایي ته د ازبک هویت ورکړل شي. په عصري ازبکي ژبه کې ټولو دری واړو لهجو خپل شتون ته دوام ورکړ. [۱۳]
د لیکلو سیستمونه
ازبکي ژبه د تاریخ په اوږدو کې په ډول ډول لیک دود لیکل شوې ده:
- ۱۰۰۰ – ۱۹۲۰ کلونه: دودیز پارسي-عربي لیک دود، لومړی د قرخانیانو په معیار او ورپسې په چغتايي معیار. دا موده د ازبکي ژبې او ادبي تاریخ د زرینې دورې په توګه انګېرل کېږي.
- ۱۹۲۰ – ۱۹۲۸ کلونه: د یانا املا تورو په عربي بڼه [۱۴]
- ۱۹۲۸ – ۱۹۴۰ کلونه: یانکالیف لاتینې بڼه په رسمي توګه وتپل شوه
- ۱۹۴۰ – ۱۹۹۲ کلونه: سیریلیک لیک دود په رسمي توګه کارول کېده
- له ۱۹۹۲ کال څخه را په دې خوا: بېرته لاتین لیک دود، له پراخې سیریلیک کارونې سره
- ۲۰۱۹ کال: د لاتین لیک دود سمون (پلان شوی)
- ۲۰۲۱ کال: د لاتین لیک دود سمون (پلان شوی)
په ازبکستان کې د لاتین لیک دود سربېره، په پراخه کچه د سیریلیک کارول په ځانګړې توګه په اعلاناتو او لوحو کې لا هم شته. په ورځپاڼو کې، لیک دود ګډه بڼه لري، چې سرلیکونه یې لاتین او مقالې په سیریلیک کې لیکل کېږي. عربي لیک دود اوس مهال په ازبکستان کې نه کارول کېږي، پرته له سمبولیک ډول څخه چې په محدود متنونو کې یا په علمي متنونو کې د چغتای (زړه ازبکي) په بڼه را څرګندېږي.[۱۵][۱۶]
د چين په لويديځه سيمه سینکیانګ او د افغانستان په شمالي سيمو کې چې ازبک لږکي اوسي، لا هم عربي لیک دود کارول کېږي.
|
| |||||||||
| А а | B b | D d | Е е | F f | G g | H h | I i | J j | K k |
| L l | М m | N n | О о | P p | Q q | R r | S s | Т t | U u |
| V v | X x | Y y | Z z | Oʻ oʻ | Gʻ gʻ | Sh sh | Ch ch | ng | ʼ |
|
| |||||||||
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и |
| Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь | Э э | Ю ю |
| Я я | Ў ӯ | Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ | |||||
غږپوهنه
زیاتره کلیمې په اخیر کې هجايي دي (په بل عبارت، د تلفظ فشار په وروستۍ هجا راځي)، خو په ځینو پسوند-اجزا د تلفظ فشار نه راځي.
غږ لرونکي توري
ستندرد ازبکي ژبه شپږ غږلرونکي توري لري. د نورو ډېرو ترکي ژبو برعکس، ازبکي ژبه د غږلرونکو تورو توازن نه لري. [۱۷]
|
|
منځني |
| |
| نږدې | i | u | |
|
|
e | o | |
|
|
æ ~ ɑ | ɔ | |
- /i/ او /u/ د [ɪ] او [ʊ] لنډ څو غږونه درلودلای شي؛ او [ɨ̞] او [ʉ] منځني لنډغږونه د پراخ ورستي [ɒ] غږ درلودلای شي.
- /i/ او /æ/ په هغه وخت کې چې غږلرونکی توری د /q/، /ʁ/ او /χ/ غږونو ته نږدې راشي (لکه yaxshi "ښه" [jaχˈʃɨ])، [ɨ] او [a] ته بدلون کولای شي.
بې غږه توري
|
|
|
|
|
|
|
| ||
|
|
m | n | ŋ | |||||
|
تم/نیم موښلی |
|
p | t̪ | (t͡s) | t͡ʃ | k | q | (ʔ) |
|
|
b | d̪ | d͡ʒ | ɡ | ||||
|
|
|
ɸ | s | ʃ | χ | h | ||
|
|
w~v | z | (ʒ) | ʁ | ||||
| تقریبي صامت | l | j | ||||||
|
|
ɾ | |||||||
ګرامر
په ترکي ژبو کې، ازبکي ژبه خالي-فاعل، پیوندي ژبه ده چې ټاکن توري (ارتیکل) او د نوم ډلبندي (لکه جنسیت او نور) نه لري. د کلیماتو لړۍ یې فاعل – مفعول – فعل ده.
په ازبکي ژبه کې د کلیماتو دوه اصلي ډلي شته: اسمي (لکه نوم، ضمیر، صفات او قیدونه) او فعلي (لکه فعلونه او ځینې قیدونه).
نوم یا اسم
د نوم جمع حالت د –lar په پسوند سره منځ ته راځي. هغه نومونه چې د -ni اخلي د معین ټاکن توري (معین ارتیکل) بڼه لري، بې پسونده نومونه نا معین ګڼل کېږي. په هغه صورت کې چې نوم په –k ختم شوی وي، د نوم غیر مستقیم مفعولي حالت چې په ga ختم شوی وي، ka ته بدلېږي یا په هغه صورت کې چې –q یا -g‘ ختم شوی وي qa ته بدلېږي ( په *tog‘qa ← toqqa ووینئ). په ملکي حالت کې د پسوند اخري بې غږه توری لکه -k او –q غږلرونکي –g یا -g‘ ته په ترتیب سره بدلون کوي (yurak ← yuragim) د ګاونډیو ترکمني او قزاقي ژبو برعکس، د ملکي حالت څخه وروسته (لکه uyida "د هغه یا هغې په کور کې" چې د ترکمني ژبې öýünde برعکس دی) نورو حالاتو په را منځ ته کېدو کې بې قاعده حالت نشته. [۱۸][۱۹]
|
| |||
|
|
|
|
|
| -∅ |
|
uy |
|
| -ning |
|
uyning |
|
| -ga |
|
uyga |
|
| -ni | نا معین مسقیم مفعول | uyni |
|
| -da | موقیعتي | uyda |
|
| -dan |
|
uydan | له کور څخه |
|
| ||
|
مصرف عدد |
|
|
| 1st
لومړۍ |
-(i)m | -(i)miz |
| 2nd
دویم |
-(i)ng | -(i)ngiz |
| 3rd
درېیم |
-(s)i | |
فعل
د ازبکي ژبې د افعالو صرف (د فعل بدلونونه) د فاعل د تعداد تر اغېز لاندې راځي او ډېر عبارتي کلیمات لري. ازبکي ژبه د فعل د بدلون (ساده) فعلي زمانې کاروي. [۲۰]
|
| |
|
|
|
|
|
-moq |
|
| |
|
|
|
|
|
-a/y |
|
|
-yap |
|
|
-yotir |
|
|
-moqda |
|
|
-di |
|
|
-gan |
| -ib | |
|
|
-(y)ajak |
|
|
-adigan/ydigan |
|
|
-∅ |
| -ing (formal) | |
ضمایر
|
|
|
| men | زه |
| biz |
|
| sen |
تاسې (غیر رسمي مفرد) |
| siz |
تاسې (رسمي مفرد او جمع) |
| sizlar |
تاسې (جمع) |
| u |
|
| ular |
|
د کلیماتو لړۍ
په ازبکي ژبه کې د کلیماتو لړۍ د نورو ترکي ژبو په څېر فاعل – مفعول – فعل دي. د انګلیسي ژبې برعکس، فاعل له فعل مخکې راځي او فعل د جملې اخري جز دی.
د ازبکي ژبې د ویونکو شمېر
د ازبکي ژبې د ویونکو د شمېر اټکل له ۲۵ نه تر ۳۰ میلیون وګړو پورې ښودل کېږي. د اتنولوګ د اټکلونو پر بنسټ په ټولو پېژندل شوو لهجو کې د دې ژبې د مورنیو ویونکو شمېر ۲۷ میلیون وګړو ته رسېږي. د سویډن ملي پوهنغونډ، یا Nationalencyklopedin، د دې ژبې د مورنیو ویونکو شمېر ۳۰ میلیونه وګړي اټکل کوي. د متحده ایالاتو د استخباراتو د سازمان د نړیوالو حقایقو کتاب د دې ژبې د وګړو شمېر ۲۵ میلیونه اټکل کوي. د نورو سرچینو پر بنسټ په ازبکستان کې د ازبکي ژبې شمېر ۲۱ میلیونه، په افغانستان کې ۳.۴ میلیونه، په تاجکستان کې ۹۰۰۰۰۰، په قرغیزستان کې ۸۰۰۰۰۰، قزاقستان کې ۵۰۰۰۰۰، په ترکمنستان کې ۳۰۰۰۰۰ او په روسیه کې ۳۰۰۰۰ اټکل کېږي. [۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸]
سرچینې
- ↑ "The Origins of the Uzbek Language" (په روسي ژبه کي). د اصلي آرشيف څخه پر ۰۲ سپټمبر ۲۰۱۳ باندې. د لاسرسينېټه ۰۵ جنوري ۲۰۱۳. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Golden, Peter. B. (1990), "Chapter 13 – The Karakhanids and Early Islam", in Sinor, Denis (المحرر), The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, د کتاب نړيواله کره شمېره 0-521-24304-1 الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Allworth, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview. Duke University Press. د کتاب پاڼې 72. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-8223-1521-1. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Navā'ī, (Mir) 'Alī Shīr". Encyclopædia Britannica (15th) 8. (1993). Ed. Robert McHenry. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
- ↑ Subtelny, M. E. (1993). "Mīr 'Alī Shīr Nawā'ī". Encyclopaedia of Islam VII. Ed. C. E. Bosworth. Leiden—New York: Brill Publishers. 90–93.
- ↑ Valitova, A. A. (1974). "Alisher Navoi". Great Soviet Encyclopedia (3rd) 17. Ed. A. M. Prokhorov. Moscow: Soviet Encyclopedia. 194–195.
- ↑ "Navoi, Nizamiddin Mir Alisher". Great Encyclopedic Dictionary (2nd). (1997). Ed. A. M. Prokhorov. Saint Petersburg: Great Russian Encyclopedia.
- ↑ "Alisher Navoi". Writers History. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۶ اکتوبر ۲۰۱۳ باندې. د لاسرسينېټه ۲۶ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Maxim Isaev (7 July 2009). "Uzbekistan – The monuments of classical writers of oriental literature are removed in Samarqand". Ferghana News. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۱ سپټمبر ۲۰۱۱ باندې. د لاسرسينېټه ۲۶ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Kamola Akilova. "Alisher Navoi and his epoch in the context of Uzbekistan art culture development [sic]". San'at Magazine. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۴ جنوري ۲۰۱۲ باندې. د لاسرسينېټه ۲۸ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Uzbek Culture". UzHotels. د اصلي آرشيف څخه پر ۰۹ مې ۲۰۱۲ باندې. د لاسرسينېټه ۲۷ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Alisher Navoi – The Crown of Literature". Kitob.uz Children's Digital Library (په ازبکي ژبه کي). د لاسرسينېټه ۰۸ فبروري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة)[مړه لينکونه] - ↑ Allworth, Edward A. (1990). The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History. Hoover Institution Press. د کتاب پاڼي 229–230. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-8179-8732-9. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Batalden, Stephen K. (1997). The Newly Independent States of Eurasia: Handbook of Former Soviet Republics. Greenwood Publishing Group. د کتاب پاڼې 194. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-89774-940-4. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ European Society for Central Asian Studies. International Conference (2005). Central Asia on Display. LIT Verlag Münster. د کتاب پاڼې 221. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-3-8258-8309-6. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Batalden, Stephen K. (1997). The Newly Independent States of Eurasia: Handbook of Former Soviet Republics. Greenwood Publishing Group. د کتاب پاڼې 194. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-89774-940-4. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Sjoberg, Andrée F. (1963). Uzbek Structural Grammar. 18. Bloomington: Indiana University. د کتاب پاڼي 16–18. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Ahmedjanova, Zumrad, "Uzbek Language" (PDF), slaviccenters.duke.edu الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Johanson, Lars; Brown, Keith; Ogilvie, Sarah (2009). Concise Encyclopedia of Languages of the World. Elsevier. د کتاب پاڼي 1145–1148. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-08-087774-7. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ The Uzbek tense-aspect-modality system
- ↑ "Världens 100 största språk 2007" ("The World's 100 Largest Languages in 2007"), Nationalencyklopedin
- ↑ "Uzbekistan". CIA. د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Languages of Afghanistan". Ethnologue. د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Languages of Tajikistan". Ethnologue. د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Ethnic Makeup of the Population" (PDF). National Statistics Committee of the Kyrgyz Republic (په روسي ژبه کي). د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "National Census 2009" (PDF). Statistics Agency of Kazakhstan (په روسي ژبه کي). د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۱۲ ډيسمبر ۲۰۱۰ باندې. د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۰. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Languages of Turkmenistan". Ethnologue. د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "National Census 2010". Federal State Statistics Service (په روسي ژبه کي). د لاسرسينېټه ۰۷ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة)