د درانيانو ټولواکمني
| د درانیانو ټولواکمني Durrani Empire | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| شعار توکل پر خدای | |||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||
| پلازمینه | |||||||||||||||||||
| ژبه(ی) |
| ||||||||||||||||||
| دین |
| ||||||||||||||||||
| دولت | ټولواکمني | ||||||||||||||||||
| پیښلیک | |||||||||||||||||||
| - ۱۷۴۷– ۱۷۷۲ | احمد شاه درانی | ||||||||||||||||||
| - ۱۸۳۹–۱۸۴۲ | شاه شجاع (اخري) | ||||||||||||||||||
| تاریخ | |||||||||||||||||||
| - پیل | ۱۷۴۷ | ||||||||||||||||||
| - پای | ۱۸۲۶ | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| نن برخه د |  افغانستان ایران پاکستان هندوستان تاجيکستان اوزبکستان تورکمنستان چين
| ||||||||||||||||||
 | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| د هوتکيانو ټولواکمني ۱۷۱۵–۱۷۲۵ | |||||||
| د درانيانو ټولواکمني ۱۸۲۶–۱۷۴۷ | |||||||
| د افغانستان امارت ۱۸۲۳–۱۹۲۶ | |||||||
| د افغانستان جمهوریت ۱۹۷۳–۱۹۷۸ | |||||||
| د افغانستان ډیموکراتیک جمهوریت ۱۹۷۸–۱۹۸۷ | |||||||
| د افغانستان اسلامي دولت ۱۹۹۲–۲۰۰۲ | |||||||
| د افغانستان اسلامي امارت۱۹۹۶–۲۰۰۱ | |||||||
| د افغانستان انتقالي اسلامي دولت۲۰۰۲–۲۰۰۴ | |||||||
|
پښتانه ټبرونه او مشران
ټبرونه | |||||||
دراني سترواکي، چې ورته سدوازيي پاچهي او افغان سترواکي هم ویل کېږي، افغان سترواکي وه چې د احمدشاه ابدالي له خوا یې بنسټ کېښودل شو او د مرکزي آسیا، منځني ختیځ او سویلي اسیا یو شمېر برخې په کې شاملېدلې. دغې سترواکۍ په خپل اوج کې په افغانستان، معاصر پاکستان، د ایران په شمال ختیځو او سویل ختیځو برخو، ختیځ ترکمنستان او شمال لویدیځ هند واک درلود. د عثماني سترواکۍ په خوا کې، دراني سترواکي د اتلسمې پېړۍ په دویمه نیمايي کې لویه مسلمانه سترواکي وه.[۱][۲][۳][۴]
احمدشاه ابدالي د محمد زمان خان ابدالي زوی (د ابدالي قبیلې مشر) او د نادر افشار یوله نامتو قوماندانانو نه و. په خپله قبیله کې په بې اتفاقۍ له برلاسۍ او د ۱۷۴۷ ز کال په جون میاشت کې د نادر افشار له مړینې وروسته، احمدشاه ابدالي همدغه کال د کندهار، غزني، کابل او پېښور په نیولو سره افغانستان خوندي او د افغانستان پاچا شو. واک ته له رسېدو وروسته احمد شاه ابدالي د خپلې قبیلې نوم «دراني» ته واړاوه، چې له دې وروسته هغه د احمدشاه دراني په نوم پېژندل کېده. په ۱۷۴۹ ز کال کې مغول واکمن د شمال لویدیځ هند د ډېری برخو حاکمیت افغانانو ته پرېښود. له دې وروسته احمد شاه لویدیځ ته مخه کړه، څو مشهد چې د شاهرخ شاه له خوا اداره کېده ونیسي، خو هغه له احمد شاه سره بیعت وکړ او د هغه حکومت یې ومانه. وروسته یې د هندوکش شمال ته ځواکونه ولېږل، څو ترآمو سیند پورې سیمې ونیسي، په ډېر لنډ مهال کې، د شمال سیمو ګڼ شمېر بېلابېلې قبیلې له ده سره یوځای شوې. له دې وروسته احمدشاه او د هغه ځواکونو څلورځله پر هند برید وکړ او د کشمیر او پنجاب سیمو کنترول یې ترلاسه کړ. د ۱۷۵۷ ز کال په لومړیو کې هغه په ډیلي برید وکړ، خو مغولي سترواک دویم عالمګیر ته یې اجازه ورکړه چې له ده نه په تابعیت کولو یا د ده د واکمنۍ په منلوسره د سیند سیند په سویلي سیمو یوازې تش په نامه واکمن پاتې شي.[۵]
په ۱۷۷۲ ز کال کې د احمدشاه دراني له مړینې وروسته، د هغه زوی تیمورشاه درانی د دراني لړۍ واکمن شو. د تیمورشاه د واکمنۍ پر مهال کابل د دراني سترواکۍ په پلازمېنه واوښت او پېښور یې د ژمي په موسم کې پلازمېنه وټاکله. په ورته مهال دغې سترواکۍ د شیندل کېدو پر لورحرکت وکړ. دغې لړۍ ته د نسلونو لپاره افغانستان په میراث پاتې شو، تر هغه مهاله چې دوست محمد خان په ۱۸۲۳ ز کال کې واک ترلاسه کړ. دراني سترواکي د معاصر افغانستان د بنسټ اېښودونکې په توګه پېژندل کېږي، چې احمد شاه درانی ته د «ملت د پلار» یا «بابا» لقب ورکړل شوی دی.[۶][۷]
د احمد شاه دراني واکمني (۱۷۴۷- ۱۷۷۲ ز کال)
د افغان دولت بنسټ اېښودل
په ۱۷۰۹ ز کال کې د کندهار ولایت د غلجي قبیلې مشر میرویس خان هوتکي، له صفوي فارسیانو نه خپلواکي ترلاسه کړه. له ۱۷۲۲ ز کال نه تر ۱۷۲۵ ز کال پورې د هغه زوی محمود هوتکي د لنډ مهال لپاره د ایران په ډېرو برخو واکمني وکړه او ځان یې د فارس پاچا باله. له دې سره هوتکي لړۍ په ۱۷۳۸ ز کال کې وروسته له هغه چې د نادر افشار تر مشرۍ لاندې د فارس د افشاریانو له خوا مات او تبعید شول پای ته ورسېده.
۱۷۴۷ ز کال له مغولي او فارسي سترواکیو نه، جلا افغان سیاسي بنسټ د رامنځته کېدو شاهد و. د دغه کال په جولای میاشت کې (د نادر افشار له وژل کېدو وروسته) یوه لویه جرګه جوړه شوه. جرګې ۹ ورځې دوام وکړ او د واکمنۍ لپاره دوه مخکښان رامخته شول: حاجی جمال خان له محمدزايي او احمد خان له سدوزایي کورنۍ نه. محمد صابر خان چې یو ملنګ (سپېڅلی سړی) و او وړاندې یې هم وړاندوینه کړې وه چې احمد خان به د افغانانو مشر وي، را مخته شو، د احمد خان په پګړۍ کې یې د غنمو وږی وټومبه او هغه یې پاچا، دُر دُوران وباله.[۸]
لومړۍ بریاوې
د احمدشاه له لومړیو پوځي عملیاتو نه له غلجیانو نه د قلات غلجي او غزني نیول وو، همدارنګه یې کابل او پېښور د مغولي والي نصیر خان نه ونیول. په ۱۷۴۹ ز کال کې، مغولي سترواک احمدشاه بهادر اړ شو، څو سیند، پنجاب سیمه او د سیند مهم سیند (Indus River) احمدشاه ته وسپاري، څو خپله پلازمېنه د افغانانو له برید نه وژغوري. له جګړې پرته په ختیځ کې د پام وړ قلمرو په لاسته راوړو، احمدشاه لویدیځ ته مخه کړه، څو مشهد چې د نادرافشار د لمسي شاهرخ افشار له خوا اداره کېده ونیسي. وروسته له هغې احمدشاه خپل ځواکونه د هندوکش غرونو د شمالي سیمو په نیولو پسې ولېږل. دغه پیاوړي ځواک، په لنډ مهال کې د شمالي افغانستان ترکمني، ازبکي، تاجکي، هزارګي او نورې قبیلې تر خپل کنټرول لاندې راوستې. احمدشاه د درېم ځل او بیا د څلورم ځل لپاره د مغولي سترواکۍ په پاتې شونو برید وکړ، له لاهور سره یې چې د افغانانو له خوا اداره کېده، په پنجاب او کشمیر سیمو کنترول ترلاسه کړ. په ۱۷۵۷ ز کال کې یې په ډیلي برید وکړ، خو مغولي لړۍ ته یې اجازه ورکړه، چې په دغه ښار ترهغه مهاله چې په پنجاب، سیند او کشمیر د احمدشاه واکمني مني، یوازې تش په نامه کنترول ولري. هغه خپل زوی تیمورشاه د خپلو ګټو ساتلو په موخه، په هند کې پرېښود او افغانستان ته راوګرځېد.[۹]
له چین سره اړیکې
احمد شاه چې د قزاقستان تر ختیځو پولو پورې د چینايي چینګ سلسلې له مخکې تګ نه اندېښمن و، هڅه یې وکړه چې ګاونډي مسلمان خانات (سمرقند او بخارا) او قزاقان ظاهراً د خپلو لویدیځو مسلمانو د آزادولو لپاره په چین باندې د برید په موخه یو موټی کړي. احمد شاه له چینايي چینګ سره سوداګري بنده کړه او قوقند ته یې ځواکونه ولېږل. په ورته مهال په هند باندې د ده بریدونو دولتي خزانه تشه کړې وه او په مرکزي آسیا کې یې د ځواکونو د کمېدو لامل شوی و، له همدې امله د کافي منابعو د نشتوالي له امله هغه نه شو کولای، هرڅه وکړي، یوازې دا چې د ناکامو خبرو په موخه بیجینګ ته پلاوی ولېږي.[۱۰][۱۱]
وروستي کلونه
په پاني پت کې بریا د احمدشاه او افغان ځواک د اوج ټکی و. په ورته مهال ان د ده د ژوند پر مهال سترواکي د شیندل کېدو پر لور روانه وه. احمدشاه په ۱۷۶۲ ز کال کې، د شپږم ځل لپاره د افغانستان له پولو ووت، څو سېکان تر خپل واک لاندې راولي. له دغه مهاله او له دغه مهال وروسته، د دغې سترواکۍ کنترول او واک په کمېدو شو، چې د نوموړي د مړینې پر مهال د پنجاب یو شمېر برخې سیکانو نیولې وې، همدارنګه په شمال کې یو شمېر قلمرونه، د ازبکانو لاس ته ورغلي وو، چې اړتیا یې ولیده، یوه حل لار ورته ومومي.[۱۲]
هغه پر لاهور برید وکړ او د سیکانو د سپېڅلي ښار امرتسر په نیولو سره سره یې، په زرګونه سیکان ووژل، د هغوی د درناوي وړ طلایي معبد یې وران کړ. د دوو کلونو په ترڅ کې سیکانو یو ځل بیا بغاوت وکړ او خپل سپېڅلی ښار امرتسر یې جوړ کړ. احمدشاه څو ځله هڅه وکړه، سیکان د تل لپاره تر خپلې ولکې لاندې راولي، خو و یې نه شو کړای. احمدشاه په شمال کې له بل بغاوت سره مخامخ شو، چې له امله یې هغه او د بخارا ازبک امیر هوکړه وکړه چې آمو سیند به د دواړو د اړوندو سیمو ترمنځ پوله وي. احمدشاه د کندهار په ختیځ غرونو کې خپل کور ته راوګرځېد، چېرې چې د ۱۷۷۲ ز کال د اکتوبر په ۱۶ مه مړ شو. هغه د قبیلوي همکاریو او مخالفتونو د توازن په برابرولو کې د پام وړ توګه بریالی و او هغه تر ډېره قبیلوي انرژي له بغاوتونو نه په لرې کېدو هدایت کوله. هغه د احمدشاه بابا یا «دافغانستان پلار» په توګه پېژندل کېږي.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]
سرچینۍ
- ↑ Lee, Jonathan L. (1996-01-01). The "Ancient Supremacy": Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731–1901 (په انګليسي). BRILL. ISBN 9789004103993.
- ↑ Hatch Dupree, Nancy (2010). "Last Afghan empire". Encyclopædia Britannica.
- ↑ Singh, Ganda (1959). Ahmad Shah Durrani: Father of Modern Afghanistan (PDF). Asia Publishing House. Archived from the original (PDF) on 2013-02-07. نه اخيستل شوی 2013-02-07.
- ↑ Dupree, Louis (1980). Afghanistan. Princeton University Press. p. 334. ISBN 0-691-03006-5.
Next to the Ottoman Empire, the Durrani Empire was the greatest Muslim empire of the second half of the eighteenth century.
- ↑ Mojtahed-Zadeh, Pirouz (2007). Boundary Politics and International Boundaries of Iran. ISBN 9781581129335.
- ↑ Malleson, George (1878). History of Afghanistan: From the Earliest Period to the Outbreak of the War of 1878. p. 298. ISBN 0343739771. نه اخيستل شوی 31 July 2021.
- ↑ "Afghanistan". The World Factbook. CIA. نه اخيستل شوی 2010-08-25.
- ↑ D. Balland (December 15, 1983). "Afghanistan: x. Political History". Encyclopædia Iranica.
- ↑ Runion, Meredith L. (2007). The History of Afghanistan. Greenwood Publishing Group. p. 69. ISBN 978-0313337987.
- ↑ Kim, Ho-dong (2004). Holy war in China: the Muslim rebellion and state in Chinese Central Asia, 1864–1877. Stanford University Press. p. 20. ISBN 978-0-8047-4884-1. نه اخيستل شوی 2010-08-25.
- ↑ Newby, Laura J. (2005). The Empire and the Khanate: a political history of Qing relations with Khoqand c. 1760–1860. BRILL. p. 34. ISBN 978-90-04-14550-4. نه اخيستل شوی 2010-08-25.
- ↑ Runion, Meredith L. (2007). The History of Afghanistan. Greenwood Publishing Group. p. 69. ISBN 978-0313337987.
- ↑ Dhavan, Purnima (2011). When Sparrows Became Hawks: The Making of the Sikh Warrior Tradition, 1699. Oxford University Press. p. 112.
- ↑ Singh, Khushwant (1978). A History of the Sikhs. Vol. I: 1469–1839. Delhi: Oxford University Press.
- ↑ کينډۍ:Cite dictionary
- ↑ Latif, Syad Muhammad (1964). The History of Punjab from the Remotest Antiquity to the Present Time. New Delhi: Eurasia Publishing House.
- ↑ Chopra, Gulshan Lall (1928). The Panjab as a Sovereign State. Lahore: Uttar Chand Kapur and Sons. p. 26.