Jump to content

د افغانستان جگړه (۱۹۷۹-۱۹۸۹)

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
په افغانستان کې شوروی جګړه
ټوليز مالومات
عمومي مالومات
ځای
نور اړين مالومات
برخې
برخه د
پيل موده
۲۵ ډيسمبر ۱۹۷۹ ددې ځانګړني سمول پر ویکي‌ډېټا
پای
۱۵ فبروري ۱۹۸۹ ددې ځانګړني سمول پر ویکي‌ډېټا
ګډونوال
افغان کورنۍ جګړه (۱۹۸۹ – ۱۹۹۲) ددې ځانګړني سمول پر ویکي‌ډېټا

سمول - سرچینه سمول - ويکي‌ډېټا سموللاسوند وګورئ

د افغان – شوروي جګړه، هغه جګړه چې په کې مخالفو ډلو چې کوچنۍ یاغي ډلې وې او په ټولیز ډول ورته مجاهدین ویل کېدل او همداشان کوچنۍ مایویست ډلې، په ۱۹۸۰ مه لسیزه کې د افغانستان له دموکراتیک جمهوریت او شوروي پوځ سره نهه کاله تر ډېره د افغان خاورې په غیر مرکزي برخو کې ګوریلایي جګړه وکړه. په زیاته کچه د مجاهدینو ملاتړ د امریکا د متحده ایالاتو، پاکستان، ایران، سعودي عربستان، چین او بریتانیا له خوا کېده؛ دغه جګړه د سړې جګړې د مهال نیابتي جګړه وه. د ۵۶۲ زره څخه تر ۲ میلیونه افغان وګړي ووژل شول او میلیونونو نورو له هېواده بهر کډوالۍ ته مخه کړه، په ځانګړې توګه پاکستان او ایران ته. اټکل کېږي چې د ټولو افغان وګړو نږدې د ۶.۵٪ - ٪۱۱.۵  یې په جګړه کې ووژل شول. جګړه د افغانستان د زیاتې ویجاړۍ لامل شوه، چې د پوهانو پر باور، همدا د شوروي اتحاد د له منځه تلو او سړې جګړې د پای مرسته کوونکی لامل وګرځېد، چې د دواړو لورو لپاره یې یو ډول میراث پرېښود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷]

په ۱۹۷۸ ز کال کې د ثور له انقلاب وروسته هغه مهال چې د افغانستان کمونیست ګوند واک ترلاسه کړ، په داسې حال کې چې د عصري کولو په برخه کې یو شمېر راډیکالې  کړنې ترسره شوې او د ځمکو په برخه کې  یې اصلاحات رامنځته کړل، د دغې جګړې بنسټ کېښودل شو. دغه اصلاحات د سنتي کلیوالي وګړو ترمنځ تر ډېره د منلو وړ نه وو، چې له امله یې د واک بېلابېل جوړښتونه رامنځته شول. د "دموکراتیک جمهوریت" ځپونکی ماهیت، چې ګڼ شمېر مخالفین یې په کلکه وځپل او په زرګونو سیاسي بندیان یې اعدام کړل، دې ته لار هواره کړه، څو د دولت پر وړاندې وسله والې ډلې جوړې شي؛ چې د ۱۹۷۹ ز کال په اپریل میاشت کې د هېواد ډېرې برخې د ښکاره بغاوت څرګندويې وې.[۸][۹][۱۰]

په کمونیست ګوند کې دننه د خلقیانو او پرچمیانو ترمنځ ژور مخالفتونه هم شته وو؛ چې له امله یې په ۱۹۷۹ ز کال کې د خلکو د دموکراتیک ګوند عمومي منشي نور محمد ترکی د دغه ګوند د دویم کس حفیظ الله امین په امر ووژل شو او د شوروي اتحاد سره یې اړیکې ترینګلې شوې. له دې څخه په وېرې چې امین پلان لري، د امریکا متحده ایالاتو لوري ته خپل لوری بدل کړي، د بریژنف (Leonid Brezhnev) تر واکمنۍ لاندې شوروي دولت پریکړه وکړه چې، په ۱۹۷۹ ز کال د ډسمبر په ۲۴ مه د خپل پوځ ۴۰ مه لوا (40th Army) د افغانستان پولې ته څېرمه ځای پر ځای کړي. مرکز کابل ته د شوروي ځواک په رسېدو سره یې کودتا وکړه (د طوفان عملیات – ۳۳۳)، د ګوند عمومي منشي حفیظ الله امین یې وواژه او له پرچم ډلې څخه یې شوروي ته وفادار ببرک کامل د واک پر ګدۍ کښېناوه. د شوروي برید د بریژنف د دکتورینو ( نظریاتو) له مخې و.[۱۱][۱۲][۱۳][۱۰]

د ۱۹۸۰ ز کال په جنوري میاشت کې د اسلامي همکاریو سازمان، د ۳۴ غړو هېوادونو د بهرنیو چارو وزیرانو په غونډه کې پریکړه لیک صادر شو، چې په هغه کې له افغانستان څخه په "بېړني او چټک ډول له هېڅ ډول قید او شرط پرته د شوروي ځواکونو د وتلو" غوښتنه وشوه. د ملګرو ملتونو عمومي ناستې هم د شوروي له برید سره په مخالفت پریکړه لیک د ملګرو ملتونو د ۱۵۲ غړو هېوادونو له ډلې ،د ۱۰۴ موافقو، ۱۸ مخالفو او ۱۲ ممتنع یا غایبو رایو په لرلو صادر کړ؛ یوازې د شوروي اتحاد متحدینو لکه انګولا، ختیځ المان او ویتنام او ورسره هند هم د دغې نظامي لاسوهنې ننګه وکړه. افغان مخالفینو په ګاونډي هېواد پاکستان کې، د امریکا او بریتانیا له خوا په پراخه کچه ملاتړ د عادي او مالي مرستو او نظامي روزنې په برخو کې ترلاسه کړ. دوی همدارنګه د چین او په فارس خلیج کې د عرب دولتونو له خوا پراخه مالي مرستې ترلاسه کړې. د امریکا د ملي امنیت د آرشیف د اسنادو له مخې، د امریکا د مرکزي اطلاعاتو ادارې یا سي آی اې (CIA) د شوروي اتحاد د برید د شنډولو په موخه د نظامي عملیاتو د مالي ملاتړ پرمټ وکولای شول، په افغانستان کې د امریکا د نفوذ د پیاوړي کولو په برخه کې مهم رول ولوبوي. سي آی اې خپلې نفوذي چارې، د پاکستان د استخباراتي ادارې له لارې چې افغان مخالفو ډلو ته یې لاسرسی درلود، پر مخ وړلې. شوروي ځواکونو په ښارونو او ارتباطي شریانونو واک درلود، هغه مهال مجاهدینو په نږدې ۸۰ سلنه افغانستان کې چې د شوروي اتحاد له کنترول بهر وه  او تر ډېره په کې غرنۍ او لرې پرتې سیمې شاملېدې، ګوریلایي جګړه پر مخ وړه. شورویانو د مجاهدینو او ملکي وګړو د ځپلو په برخه کې له هوایي ځواک  نه کار اخیست، کلي یې له خاورو سره خاورې کړل، څو مجاهدین امن پټن ځایونه و نه مومي، کاریزونه (د څښاک د اوبو سیستم) یې له منځه یووړل او په میلیونونو ماینونه یې خښ کړل.[۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۶][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴] [۲۵][۲۶][۲۷]

نړیوالې ټولنې، په شوروي اتحاد ګڼ شمېر بندیزونه ولګول، امریکا په مسکو کې د ۱۹۸۰ ز کال د المپیک لوبو د بایکاټ کولو مشري وکړه. دغه بایکاټ او بندیزونو د سړې جګړې ګواښونه لا زیات کړل، کوم چې وروسته شوروي اتحاد په ۱۹۸۴ کال کې په لاس انجلس کې د المپیک لوبو د غچ اخیستونکي بایکاټ رهبري وکړه. شوروي اتحاد په پیل کې پلان جوړ کړ، څو لومړی د ښارونو او لارو امنیت ټینګ او د نوي مشر کارمل تر واکمنۍ لاندې دولت باثباته او د شپږو میاشتو یا یو کال په اوږدو کې خپل ځواکونه وباسي، خو دوی د مخالفینو له سخت مقاومت او د افغانستان په سړو او سختو سیمو کې له ستونزو سره مخامخ شول، چې په پایله کې په نهه کلنه خونړۍ جګړۍ ښکېل شول. د ۱۹۸۰ مې لسیزې په نیمایي کې د شوروي ځواکونو شمېر ۱۰۸۸۰۰ تنو ته لوړ او جګړې زور ونیو، چې شوروي اتحاد ته د جګړې سیاسي او نظامي لګښت په ډېره زیاته بیه تمام شو. د ۱۹۸۷ کال په نیمایي کې د شوروي اتحاد او کمویست ګوند اصلاح غوښتونکي مشر میخایل ګورباچوف اعلان وکړ چې:  له افغان دولت سره له خبرو وروسته د ځواکونو وتل پیلوي. د ۱۹۸۸ ز کال د مۍ په ۱۵ مه د ځواکونو وتل پیل او د ۱۹۸۹ ز.کال د فبروري په ۱۵ مه دا لړۍ پای ته ورسېده او د مخالفینو پر وړاندې جګړې ته یې افغان دولتي ځواکونه یوازې پرېښودل، هغه چې تر ۱۹۹۲ ز.کال پورې یې دوام وکړ. هغه مهال چې د شوروي په ملاتړ دولت ونړېد، د دغې جګړې دوام ته په پام یو شمېر لویدیځې رسنۍ هغه د شوروي اتحاد د ویتنام د جګړې او یا هم د سرکوزي (خرس) د دام "Bear Trap" په نامه یادوي.[۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]

داسې انګېرل کېږي، چې په جګړه کې د شوروي پاتې راتلل، د شوروي اتحاد د شیندل کېدو لامل دی. دغې جګړې د شوروي اتحاد او افغانستان لپاره ورته میراث پرځای پرېښی. همدارنګه داسې هم انګېرل کېږي چې، په جګړه کې د امریکا د متحده ایالاتو پالیسۍ د امریکا د ګټو پر خلاف د ناغوښتل شوو پایلو "blowback" لامل شوې، چې په ۲۰۰۱ ز.کال کې یې امریکا په افغانستان کې په خپلې جګړې کې ښکېل کړه.

د مجاهدینو پاڅون

د ۱۹۸۰ ز مې لسیزې په نیمایي کې د افغان مقاومت خوځښت سره د امریکا د متحده ایالاتو، پاکستان، سعودي عربستان، بریتانیا، مصر، د چین جمهوریت او نورو مرسته، د مسکو لپاره د لوړو نظامي لګښتونو او نړیوالو اړیکو د خرابېدو لامل شوه. د امریکا متحده ایالاتو په افغانستان کې جګړه د سړې جګړې نه بېلېدونکې برخه انګېرله، سي آی اې د پاکستان د استخباراتي سرویس له لارې د شوروي ضد شورشیانو سره مرسته کوله چې د سایکلون د عملیاتو (Operation Cyclone) په نوم یادېږي.[۳۷]

د پاکستان شمال لویدیځ ایالت د افغان مجاهدینو لپاره په سنګر بدل شو او د هغه ایالت دیوبندي علماوو د افغان جهاد په برخه کې مهم رول ولوباوه، د حقانیې مدرسه د شوروي ضد افغان جنګیالیو لپاره په سازماني او شبکه یي ځای واوښته. مسلمانو هېوادونو د پیسو په څېر په زرګونو د خپلې خوښې جنګیالي، چې د ”افغان عربو“ په نوم یې یادول او هیله یې لرله، څو له آتیست کمونیستانو سره جګړه وکړي برابر کړل. د دوی ترمنځ د پام وړ یې عرب ځوان اسامه بن لادن و، چې وروسته د هغه عرب ډله په القاعده واوښته. [۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]

سرچينې او ياداښتونه

پښتانه
نامتو څېرې سلطان ابراهيم لودي · شېرشاه سوري · بايزيد پير روښان · پير بابا · خوشحال خان خټک · ميرويس هوتک · احمد شاه بابا · وزير محمد اکبر خان · امير دوست محمد خان · ملالۍ  · امير عبدالرحمن خان · ملا پاينده · مرزا علي خان · امير امان الله خان · خان عبد الغفار خان · سردار محمد داود خان · خان عبدالولي خان · د پښتنو ملتپالو لخوا د "پښتونستان" لپاره ځانگړی شوی بېرغ

د خېبر پښتونخوا بېرغ

د افغانستان بېرغ
هڅوب پښتونولي · پښتانه ټبرې · لويه جرگه · د خټکو نڅا  · اتڼ · د مسودو نڅا · آدم خان او درخانی · يوسف خان او شېرينو
شاعران پير محمد کاکړ · عبدالرحمان مومند · خوشحال خان خټک · امير حمزه شينواری · اجمل خټک · غني خان · کبير ستوری · دروېش دورانی · پير محمد کاروان
متنونه او
جگړی		 د ډيورنډ کرښه · خدايي خدمتگار · پښتونستان · د کالا باغ بند · طالبان · د خيبر پښتونخوا نومونه
جگړې او
نښتې		 د پاني پت لومړۍ جگړه · د پاني پت دريمه جگړه · د افغان-انگرېز لومړۍ جگړه · د نوښار جگړه · د جمرود جگړه · د ملاکنډ محاصره · د افغان-انگرېز دويمه جگړه · د ميوند جگړه  · تيره کمپاين · د افغان-انگرېز درېمه جگړه  · د افغانستان جگړه (۱۹۷۹-۱۹۸۹)  · د افغانستان جگړه (۲۰۰۱)  · د پاکستان په شمال لوېديځ کې جکړه
  1. ↑ Lacina, Bethany; Gleditsch, Nils Petter (2005). "Monitoring Trends in Global Combat: A New Dataset of Battle Deaths" (PDF). European Journal of Population. 21 (2–3): 154. doi:10.1007/s10680-005-6851-6. S2CID 14344770. Archived from the original (PDF) on 6 October 2014. نه اخيستل شوی 8 December 2018. {{cite journal}}: More than one of |archivedate= و |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= و |archive-url= specified (help)
  2. ↑ Khalidi, Noor Ahmad (1991). "Afghanistan: Demographic Consequences of War: 1978–1987" (PDF). Central Asian Survey. 10 (3): 101–126. doi:10.1080/02634939108400750. PMID 12317412.
  3. ↑ Sliwinski, Marek (1989). "Afghanistan: Decimation of a People". Orbis. 33 (1): 39–56. PMID 11617850. S2CID 211172972.
  4. ↑ Reuben, Rafael; Prakash, Aseem (1999). "The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union" (PDF). Review of International Studies. 25 (4): 693–708. doi:10.1017/s0260210599006932. نه اخيستل شوی 15 July 2015.
  5. ↑ It's Victory Day, but who's winning?, PRI.org, 28 April 2011
  6. ↑ Goodson 2011، م. 5.
  7. ↑ Klass 2018، م. 129.
  8. ↑ Whitaker, Raymond (6 December 1996). "Obituary: Babrak Karmal". The Independent. نه اخيستل شوی 19 January 2018.
  9. ↑ Bennett Andrew (1999); A bitter harvest: Soviet intervention in Afghanistan and its effects on Afghan political movements, pp. 8, 12 (Retrieved 21 April 2020).
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ Kepel 2002، م. 138.
  11. ↑ The Soviet Invasion of Afghanistan, 1979: Not Trump’s Terrorists, Nor Zbig’s Warm Water Ports, National Security Archive
  12. ↑ "Timeline: Soviet war in Afghanistan". BBC News. Published 17 February 2009. Retrieved 22 March 2009.
  13. ↑ "How Soviet troops stormed Kabul palace". BBC. 27 December 2009. نه اخيستل شوی 1 July 2013.
  14. ↑ "Moslems Condemn Soviet Invasion of Afghanistan". Pittsburgh Post-Gazette. 29 January 1980.[مړه لينکونه]
  15. ↑ Westermann, Edward B. (Fall 1999). "The Limits of Soviet Airpower: The Failure of Military Coercion in Afghanistan, 1979–89". Journal of Conflict Studies. XIX (2). نه اخيستل شوی 3 October 2015.
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ Kaplan 2008، م. 128: "... the farmer told Wakhil [Kaplan's translator] about all the irrigation ditches that had been blown up by fighter jets, and the flooding in the valley and malaria outbreak that followed. Malaria, which on the eve of Taraki's Communist coup in April 1978 – was at the point of being eradicated in Afghanistan, had returned with a vengeance, thanks to the stagnant, mosquito-breeding pools caused by the widespread destruction of irrigation systems. Nangarhar [province] was rife with the disease. This was another relatively minor, tedious side effect of the Soviet invasion."
  17. ↑ Taylor, Alan (4 August 2014). "The Soviet War in Afghanistan, 1979–1989". The Atlantic. نه اخيستل شوی 3 October 2015.
  18. ↑ Pear, Robert (14 August 1988). "Mines Put Afghans in Peril on Return". The New York Times. The New York Times. نه اخيستل شوی 15 July 2015.
  19. ↑ Grau, Lester W. (1 March 2004). "The Soviet–Afghan War: A Superpower Mired in the Mountains". The Journal of Slavic Military Studies. 17 (1): 129–151. doi:10.1080/13518040490440692. S2CID 144778383.
  20. ↑ "Afghanistan: The Soviet Union's Vietnam". www.aljazeera.com.
  21. ↑ U.S. Analysis of the Soviet War in Afghanistan: Declassified, from the National Security Archive, edited by John Prados (9 October 2001)
  22. ↑ Frederick Starr, S. (2004). Xinjiang: China's Muslim Borderland. M.E. Sharpe. pp. 157–158. ISBN 978-0-7656-3192-3.
  23. ↑ Barlett, Donald L.; Steele, James B. (13 May 2003). "The Oily Americans". Time. Archived from the original on 4 May 2015. نه اخيستل شوی 8 July 2008.
  24. ↑ Kepel 2002، م. 143.
  25. ↑ According to Milton Bearden, former CIA chief in charge of the Afghan department, "The Saudi dollar-for-dollar match with the US taxpayer was fundamental to the success [of the ten-year engagement in Afghanistan]" (from Milton Bearden Interview. PBS Frontline.)
  26. ↑ Dorril, Stephen (2002). MI6: Inside the Covert World of Her Majesty's Secret Intelligence Service. Simon and Schuster. p. 752. ISBN 978-0743217781.
  27. ↑ Berlin, Michael J. (12 January 1980). "India Supports Soviets' Afghan Position in U.N. Debate". The Washington Post. Archived from the original on 6 March 2019. نه اخيستل شوی 4 November 2019.
  28. ↑ "Cold War sanctions". Encyclopedia of the New American Nation. نه اخيستل شوی 20 February 2018.
  29. ↑ "Afghan guerrillas' fierce resistance stalemates Soviets and puppet regime". Christian Science Monitor. 7 July 1983. نه اخيستل شوی 3 March 2019.
  30. ↑ "Memories of fighting in Afghanistan | BBC World Service". www.bbc.co.uk.
  31. ↑ "This Time It Will Be Different | Christs College Cambridge". Christs.cam.ac.uk. 9 March 2011. Archived from the original on 16 January 2018. نه اخيستل شوی 19 January 2018.
  32. ↑ "Afghanistan War | History, Combatants, Facts, & Timeline". Encyclopedia Britannica.
  33. ↑ "Afghan War | History & Facts". Encyclopedia Britannica.
  34. ↑ Yousaf, Mohammad & Adkin, Mark (1992). Afghanistan, the bear trap: the defeat of a superpower. Casemate. p. 159. ISBN 978-0-9711709-2-6.
  35. ↑ Cohen, Richard (22 April 1988). "The Soviets' Vietnam". The Washington Post. Archived from the original on 11 May 2013. نه اخيستل شوی 22 December 2011.
  36. ↑ Cohen, Richard (24 April 1988). Winke Jr., Clement C.; Ezell, Wayne; Ledbetter, Chris; Wesley, Sandy (eds.). "Afghanistan was Soviets' Vietnam". Boca Raton News (په انګليسي). Vol. 33, no. 122. Boca Raton News, Inc. p. 6A. LCCN 00065256. OCLC 232117398. Archived from the original on 17 April 2021. نه اخيستل شوی 30 June 2021 – via Google Newspapers.
  37. ↑ "1986–1992: CIA and British Recruit and Train Militants Worldwide to Help Fight Afghan War". History Commons. Archived from the original on 12 September 2008. نه اخيستل شوی 9 January 2007.
  38. ↑ Haroon, Sana (2008). "The Rise of Deobandi Islam in the North-West Frontier Province and Its Implications in Colonial India and Pakistan 1914–1996". Journal of the Royal Asiatic Society. 18 (1): 66–67. doi:10.1017/s1356186307007778. JSTOR 27755911. S2CID 154959326.
  39. ↑ Sageman, Marc (1 May 2004). "2". Understanding Terror Networks. University of Pennsylvania Press. Vol. 7. pp. 5–8. ISBN 978-0812238082. PMID 15869076.
  40. ↑ "Did the U.S. "Create" Osama bin Laden?(2005-01-14)". US Department of State. Archived from the original on 1 December 2008. نه اخيستل شوی 28 March 2007.
  41. ↑ Marshall, Andrew (1 November 1998). "Terror 'blowback' burns CIA (November 1, 1998)". The Independent. London. Archived from the original on 24 June 2011. نه اخيستل شوی 1 July 2010.
  42. ↑ Temple-Raston, Dina. "Western Fighters Answer Mideast Extremists' Clarion Call". NPR. نه اخيستل شوی 5 October 2014. The last great call to arms for Muslim fighters was in the 1980s, after the Soviets invaded Afghanistan. About 20,000 foreign fighters traveled there, most of them from the Gulf states.
  43. ↑ Rashid, Ahmed, Taliban: Militant Islam, Oil and Fundamentalism in Central Asia (New Haven, 2000), p. 129.
  44. ↑ Wright, Lawrence, Looming Tower: Al Qaeda and the Road to 9/11, by Lawrence Wright, NY, Knopf, 2006, p.107
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_افغانستان_جگړه_(۱۹۷۹-۱۹۸۹)&oldid=337739" نه اخيستل شوی