توپيري ارواپوهنه
توپيري ارواپوهنه، چې د شخصیت ډولونو ارواپوهنې په نوم هم یادیږي، د ارواپوهنې یوه مهمه څانګه ده چې د انسانانو ترمنځ د چلند، احساساتو، او فکري ځانګړتیاوو توپیرونه مطالعه کوي. توپيري ارواپوهنه هڅه کوي چې وپوهېږي، ولې خلک له یو بل سره فرق لري او د دې توپیرونو اصلي لاملونه څه دي. مثال په ډول، ځینې خلک آرامه دي، ځینې چټک مزاج لري، ځینې هوښیار دي، ځینې لږ هوښیار، ځینې زړور دي، او ځینې بیا محتاط. توپيري ارواپوهنه هڅه کوي چې د دې ټولو توپیرونو لپاره مشخصې طبقه بندۍ (یا ټکسانومي) جوړې کړي، ترڅو انسانان د رواني ځانګړتیاوو له مخې په مختلفو ډلو وویشي. ددې سربېره توپيري ارواپوهنه دا ډول توپیرونه سرچینې څېړي او هڅه کوي چې د هغوی تر شا اصلي عوامل پیدا کړي، لکه جینیټیکي، چاپېریالي، روزنېز، او ټولنیز عوامل.
| د | ||
| ارواپوهنې لړۍ يوه برخه | ||
|---|---|---|
 | ||
| ||
دا بخش د لومړي ځل لپاره د ویلیم سټرن (William Stern) لخوا په ۱۹۰۰ کال کې د "توپيري ارواپوهنه" په نوم وپېژندل شو. سټرن دا اصطلاح په خپل کتاب "Über Psychologie der individuellen Differenzen" کې وکاروله، چې مانا یې "په ارواپوهنه کې فردي توپیرونه" ده.
که څه هم سټرن د "توپيري ارواپوهنه" نوم رسمي کړ، خو د انسانانو د فردي توپیرونو مطالعې نظریه تر دې وړاندې هم شتون درلود. لومړنی کس چې دې موضوع ته یې علمي پام ورواړاوه چارلز داروین (Charles Darwin) و، چې په ۱۸۵۹ کال کې یې د خپل کتاب "د ژوندي موجوداتو سرچینه" (On the Origin of Species) له لارې دا بحث مطرح کړ. داروین باور درلود چې د طبیعي انتخاب (Natural Selection) له لارې، ځینې افراد له نورو سره فکري، جسمي، او چلندیز توپیرونه لري، او دا توپیرونه د ژوند په دوام کې د نسلونو ترمنځ انتقالېږي.
وروسته، د داروین زوی فرانسس ګالټون (Francis Galton) دا نظریه لا پسې پراخه کړه. ګالټون هڅه وکړه چې د علمي طریقو په کارولو د انسانانو ترمنځ توپیرونه اندازه کړي او د هغوی د مقایسې لپاره تجربوي او احصایوي میتودونه وکاروي. هغه د فردي توپیرونو د علمي تحلیل لپاره احصایوي تخنیکونه رامنځته کړل، او د شخصیت او فکري وړتیاوو د اندازه کولو لپاره یې لومړني ګامونه واخیستل.
د توپيري ارواپوهنې ارزښت
[سمول]په عمومي ډول سره، خلک یوازې د خپل عادي چلند له مخې له یو بل سره فرق نه لري، بلکې هغوی د ورته شرایطو پر وړاندې هم مختلف غبرګونونه ښيي. ځینې خلک ممکن یوې پېښې ته ډېر قوي غبرګون وښيي، ځینې بیا کم، او حتی ځینې خلک ممکن د نورو خلاف، کاملاً مخالف غبرګون ولري.
ساینسپوهان دا توپیر د "برعکس-U غبرګون" (Inverted-U Response Curve) په نوم تشریح کوي. دا په دې مانا چې د یو شخص غبرګون ممکن په لومړي سر کې زیات وي، خو وروسته د یوې ځانګړې نقطې له رسېدو سره، دا غبرګون نور نه زیاتېږي، بلکې کمېږي. داسې څیړنې مونږ ته ښکاره کوي چې خلک د یو شان تحریکونو پر وړاندې یو ډول غبرګون نه لري، بلکې د هر فرد غبرګون د هغه د شخصیت، تېرې تجربې، او فکري جوړښت له مخې توپیر لري.
د همدې توپیرونو له امله، توپيري ارواپوهنه د هغو برخو لپاره ډېر مهمه ده چې چیرته فردي چلند باندې پوهیدل ډېر مهم دي، لکه شخصي درملنه (Personalized Medicine). اوس په عامه درملنه کې، ډاکټران ټول ناروغان ته یو ډول درمل ورکوي، خو په شخصي درملنه کې، هر فرد ته د هغه د ځانګړي بدن، جینیټیک، او عکسالعمل له مخې درمل ټاکل کېږي. توپيري ارواپوهنه ساینسپوهانو یا ډاکټرانو سره په دې کې ډېر کومک کوي چې په دې پوی شي چې څنګه خلک د خاصو درملو پر وړاندې مختلف غبرګونونه لري، او دا پوهه د دې لامل کېږي چې ډاکټران هر شخص ته د هغه له اړتیا سره سم غوره درملنه ورکړي.