مدني او سياسي حقونه
مدني او سياسي حقونه يو ډول حقونه دي چې د دولتونو او خصوصي شرکتونو له خوا د ناحقه سرغړونو څخه د انسان ازادي ساتي او د يو شخص وړتيا تضمينوي، چې د دولت په مدني او سیاسي ژوند کې د تبعیض یا سیاسي جبر پرته برخه واخلي. مدني حقونه د خلکو فيزيکي او رواني بشپړتيا، د ژوند او خونديتوب حق د نژاد، قوميت، جنسيت، د پوستکي رنګ ، جنسي تمایل ، توکم ، مذهب ، یا فزیکي معلولیت پر بنسټ د تبعیض په وړاندې د خوندیتوب څخه رامنځ ته کیږي. سیاسي حقونه په قانون کې طبیعي عدالت دی، لکه د تورن حقونه، عادلانه محاکمې حق، د پروسې حق، د استیناف حق ، په مدني ټولنه او سیاست کې د ګډون حق، لکه د ټولنې ازادي ، د راغونډولو حق ، د عریضې حق ، د ځان د دفاع حق ، او د رایې ورکولو حق. مدني او سیاسي حقونه د مدني او سیاسي حقونو په نړیوال میثاق کې درج شوي دي. دا حقونه د دولتونو د ژمنو د پلي کولو لپاره په پام کې نیول کیږي چې پایلې یې ترلاسه کړي. دا په دې مانا چې دولتونه مکلف دي چې د دغو حقونو په برابرولو کې هڅې وکړي او په دې برخه کې د دولتونو مکلفیتونه پوره کول اړین دي. ډیری دا حقونه طبیعي او طبیعي حقونه دي. [۱] تاریخ[سمول]د "مدني حقونو" اصطلاح د لاتیني ژبې څخه د ius civis کلمې ژباړه ده چې مانا یې "د اتباعو حقونه"دي. د روم جمهوریت اتباعو کولای شو چې ازاد يا خدمتګار اوسي، خو هغوی ټول قانوني حقونه درلودل. په 313 میلادي کال کې د میلان له لارښوونې وروسته، په دې حقونو کې د مذهب ازادي شامله وه. خو د نړیوال قانون دعوې د دیني لارښوونو پر بنسټ کیدای شي. په ډله کې ټول سړي ممکن آزاد شي، ځکه چې خدای ټول د خپلې قیمتي وینې په واسطه آزاد کړي دي. [۲] د حقوقو دفاع[سمول]ټ. ه. مارشال په ګوته کړه چې مدني حقونه د لومړنیو پیژندل شویو حقونو څخه دي. له مدني حقونو وروسته ټولنيز حقوق رامنځته شول. په ډیری هیوادونو کې، بنسټیز یا مشروط حقونه د مدني او سیاسي حقونو ټول فرعي کټګورۍ دي. همدارنګه، مدني او سیاسي حقونه په نړیوالو بشري حقونو کې تعریف شوي لکه د بشري حقونو نړیواله اعلامیه او د مدني او سیاسي حقونو نړیوال میثاق. نور حقوق[سمول]ټولنيز او ځايي دودونه په مدني او سياسي حقونو هم اغېزه لري، ځينې وختونه شايد محاکم هغه په پام کې ونيسي چې په واضح ډول لا په حقوقي برخه کې د يو حق يا قانون په توګه نه وي ګڼل شوي. د بېلګې په توګه په متحده ایالاتو کې د محرمیت حق د متحده ایالاتو په اساسي قانون کې نهم تعدیل دا روښانه کوي چې نور حقونه شتون لري چې خوندي دي. ټولنیز خوځښتونه[سمول]مدني حقونه مساوي حقونه تضمينوي، چې د قانون له خوا يې ملاتړ کيږي کله چې قانون د مدني او سیاسي حقونو ملاتړ ونه کړي یا د تصویب سره سره په عمل کې د دوی درناوی ونه شي، د ټولنیز ناکرارۍ احتمال زیاتیږي. د متحده ایالاتو د مدني حقونو حرکتونه په 1848 کې د داسې اسنادو لخوا د منشور په توګه سره یوځای شوي. [۳] [ 1950 ] 1980 کلونو ترمنځ په ټوله نړۍ کې د مساواتو لپاره ډیری سیاسي حرکتونه ترسره شوي. دغه حرکت حقوقي او اساسي اړخونه درلودل او د ملي او نړیوالو قوانینو د رامنځ ته کیدو لامل شول. دوی یو عملي اړخ هم درلود چې په تاوتریخوالی حالتونو کې ډېر مثالی و. هغه حرکتونه چې د مدني او سیاسي حقونو د ملاتړ په موخه رامنځته شوي دي:
ستونزې او تفسیرونه[سمول]د مدني او سياسي حقونو اړوند ډېرې پوښتنې شته. له هغې يوه دا ده چې تر کومه حده حکومت باید مداخله وکړي ترڅو خلک د نورو اشخاصو یا شرکتونو لخوا د دوی د حقونو څخه د سرغړونې مخه ونیسي یا په خصوصي سکتور کې د کار کولو لپاره د تبعیض سره څنګه مبارزه وکړي د دې پوښتنو مثالونه دي. د لومړي نسل حقوق[سمول]د لومړي نسل حقونه چې د "ارغواني" حقونو په نوم هم ياديږي، په بنسټيز ډول په سياسي ژوند کې د ازادۍ او ګډون مخالفت کوي، د دې حقونو ماهيت په اصل کې د مدني او سياسي حقونو په څېر دی، چې خوراانفرادي دي. دا حقونه له افراطيت څخه د خلکو د ساتنې په موخه په منفي توګه کارول کیږي. د لومړي نسل حقونه د بیان ازادي ، د عادلانه محاکمې حق، (په ځینو هیوادونو کې) د وسلو ساتلو او لیږدولو حق، د مذهب آزادي ، نژادي ازادي او د رایې حق دی . په اتلسمه پېړۍ کې دا ټول حقونه په امریکا او فرانسه کې د یوې اعلامیې په بڼه موجود وو چې د «د اتباعو د بشري حقونو اعلامیه» نومېږي. که څه هم ځینې دا حقونه او د لومړیتوب حق په 1215 (ع) کې لوی منشور او د انګلستان په 1689 کې د حقونو اعالمیه ته ځي. پايليکونه[سمول]
سرچينې[سمول]
|
