د شونتيا او اړتيا دليل

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د امکان او اړتیا دلیل يا د شونتيا او اړتيا دليل، چې د امکان دلیل ، د احتمالي احتمال دلیل ، د ګناه دلیل ، او حتی د کاسمولوژي دلیل هم ویل کیږي. دا د موجودیت د احتمال پر بنسټ یو ډول موجود دلیل دی.

د دې استدلال لومړنی لیکوال ابو علي سینا دی. په لوېدیځ کې، اکیناس او لیبنز ، په ترتیب سره د پنځو ثبوتونو په دریم ثبوت او د احتمالي میتودولوژیکي ثبوت په ترتیب سره، د دې نور تفسیرونه تشریح کړل.[سرچينه پکارده]

د ابن سینا د وجود استدلال[سمول]

ابن سینا د سیناوي په استدلال کې وايي چې هر څه چې تصور کېدی شي هغه به يا شتون لري يا نه له دې دریوو حالتونو څخه یو لري:

  • واجب الوجود په اصل کې : هغه څه چې شتون یې ناممکن دی.
  • په اصل کې ممکن : هغه څه چې شتون یې نه ناممکن دی او نه اړین دی، یعنې هغه څه چې شتون لري او ممکن شتون نلري. په بل عبارت، د هغه لپاره شتون او نه کیدل مساوي دي.
  • نه شتون : هغه څه چې شتون یې ناممکن دی.

د واجب الوجود مفهوم کارول:

  • واجب الوجود ابدي او ابدي دی . ځکه چې په هر وخت کې د هغې نه موجودیت ناشونی نه دی او دا کار د فرضیې خلاف دی (یعنې که داسې وي، نو هغه وجود اوس واجب نه دی).
  • واجب الوجود په هیڅ شرط یا په هیڅ شي پورې تړلی نه وي. ځکه چې که داسې وي، د هغه شتون چې شتون نلري سرغړونه کیږي.
  • واجب- وجود خالص او مدغم دی او نه مرکب دی. ځکه چې دا د تصور خلاف دی.
  • واجب الوجود بې ساري دی. ځکه که د بېلګې په توګه موږ دوه واجب الوجود وجود ولرو، یو باید داسې صفت ولري چې بل یې نه لري، ځکه که نه نو دواړه به یو وي او بیا به توپیر نه کوي؛ نو ذکر شوی وجود محدود او محدود دی او نور واجب نه دی.

د دې پر بنسټ، هر وجود یا اړین یا ممکن دی په لومړي فرض کې، دا مطلوب، ثابت او پایله ده؛ او په دویمه انګیرنه کې د موجودیت لپاره اړین دی.

په نور وضاحت کې، دا ویل کیدی شي چې ممکنه ترجیح (د موجودیت یا نه شتون) ناشونی دی.

دا ادعا بې بنسټه ده چې کائنات په ټولیزه توګه ممکن دي[سمول]

هیوم وايي چې له دې خبرې څخه چې موږ په نړۍ کې داسې پیښې وینو چې شتون یې ممکن ښکاري، دا نه تعقیبوي چې ټوله نړۍ ممکنه ده. ثبوت ته اړتیا ده چې ثابته کړي چې ټولې نړۍ ممکن دي، مګر دا ادعا نشي کولی چې ټولې نړۍ ممکن دي.

د هیوم په بڼه نیوکه[سمول]

عبدالله جوادي امولي وايي، چې دا مسئله باطله ده، ځکه په استدلال کې د مادی امکان، د ټولو جهانونو موجودیت فرض شوی دی. په دې استدلال کې کارول شوې تیورم دا دی چې ممکن هیڅکله د بل کارولو پرته شتون نلري، او دا یو ریښتینی تیورم دی چې د ټولو امکاناتو لپاره ریښتیا ده، نه د دوی مجموعه. [۱]

د اکیناس د موجودیت دلیل[سمول]

سینټ توماس ایکیناس

د توماس اکیناس له پنځو دلیلونو څخه دریم دلیل لاندې موضوع لري:

کله چې موږ خپل شاوخوا پیښو ته ګورو، موږ د دوی شتون (او همدارنګه د دوی نه شتون) ممکن او غیر ضروري وینو. دا دی، دوی کیدی شي او دوی نشي کیدی. که ټول شیان داسې وای، نو په پیل کې به هیڅ شی شتون نه درلود او په پایله کې به هیڅ شی شتون ونلري. نو باید یو وجود وي، چې موجودیت یې اړین او واجب دی، نو د ممکنه موجوداتو موجودیت د هغه موجود موجودیت له امله توجیه کیږي.

د اکیناس په خبرو نیوکه[سمول]

د دې حقیقت له امله چې اکیناس هم د شتون د احتمال تعریف کولو لپاره یو مثال (زموږ شاوخوا پیښې) یادونه کړې ، د سینو استدلال پدې اړه نه پلي کیږي.

د هیڅ شی امکان نه منل[سمول]

د ابن رشد وینا :

د موجوداتو په لازمي او ممکنه وېشل ناسم کار دی، ځکه چې موجود د وجود او عدم موجودیت په مانا نه شي کېدای.


د ابن رشد پر بڼو نيوکه[سمول]

که موږ یو له هغو امکاناتو څخه چې اوس شتون لري په پام کې ونیسو، په تیرو یا راتلونکي کې د هغه د نه شتون له انګیرنې سره هیڅ تضاد شتون نلري. نو موږ کولی شو هغه وخت په پام کې ونیسو کله چې د هغې نشتوالی یا شتون ممکن وي. د ابن رشد خبره د اوس په اړه سمه ده. خو د نه شتون او موجودیت په باره کې د برابرۍ معنی دا ده چې د هغه شتون اړین نه دی. نه دا چې څه دي، نه موجودیت او موجودیت دواړه په دې ډول لري چې د دواړو ترمنځ برابري وي. بلکه، دا پدې مانا ده چې د هغه شتون ته اړتیا نشته.

د لیبنز د موجودیت دلیل[سمول]

د اسلامي پوهانو په منځ کې د احتمال او وجدان ثبوت د لیبنز له نظر سره توپیر لري.

په 1948 کې، د برټرنډ رسل او فریډریک کوپلسټون ترمنځ د خدای د وجود په اړه یوه مناظره جوړه شوه، چې د بي بي سي لخوا خپره شوه. په دې بحث کې، کپلسټون د احتمالي استدلال د تفسیر لاندې (به کې د لیبنز څخه یو دلیل په لاندې ډول بیانوي:

لومړی باید ووایم چې موږ پوهیږو چې په نړۍ کې داسې مخلوقات شتون لري چې په خپل ځان کې د خپل شتون دلیل نلري. د مثال په توګه، زه په خپل مور او پلار او اوس په هوا، خواړو او نورو تکیه کوم.

اوس، دوهم، نړۍ یوازې د انفرادي شیانو یوه حقیقي یا تصور شوې مجموعه ده، چې هیڅ یو یې په خپل ځان کې د یوازیتوب دلیل نلري. لکه څنګه چې د انسان نسل د خپلو غړو او افرادو پرته بل څه نه دی، نړۍ د هغه شیانو څخه جلا شتون نلري چې دا یې جوړوي. نو زه باید ووایم چې څرنګه چې شیان شتون لري او له دې امله چې هیڅ تجربه شوي څیز په خپل ځان کې د خپل شتون لامل نه لري، نو دا دلیل، یعني د ټول موجودیت (بهرني توکي) باید د خپل وجود څخه بهر یو دلیل ولري.

د وجود ذکر شوی علت یا علت باید یو موجود وجود وي. ښه، دا وجود یا پخپله د خپل شتون لامل دی یا دا نه دی. که داسې وي، دا خورا ښه دی، او که نه، موږ باید پرمخ لاړ شو. خو که موږ انفینیت ته په دې لاره لاړ شو، نو بیا به هیڅ توجیه ونه لرو. نو زه باید ووایم چې د وجود د توجیه کولو او تشریح کولو لپاره، موږ باید یو داسې موجود یا یو مخلوق ته ورسیږو چې په خپل ځان کې د موجودیت لامل وي، دا چې دا نه شي کیدی.


د لیبنز په وینا نیوکه[سمول]

د کانټ لومړنۍ بڼې[سمول]

د ایمانویل کانت خبرې:

خلکو په هر وخت کې د مطلق اړین موجود په اړه خبرې کړې دي، مګر دوی د پوهیدو هڅه نه ده کړې چې آیا د داسې شی تصور کول ممکن دي؟ او څنګه؟ بلکه، دوی هڅه کړې چې د هغه شتون ثابت کړي. په دې کې شک نشته چې د دې مفهوم لفظي تعریف اسانه دی، یعنې: واجب الوجود هغه شی دی چې له هغې پرته ناشونی دی. مګر په دې توګه موږ د هغو شرایطو په اړه نور پوهه نه ترلاسه کوو چې دا اړینه کوي چې د یو شی نشتوالی په پام کې ونیول شي چې بالکل د تصور وړ نه وي. او دا شرایط په حقیقت کې هغه څه دي چې موږ یې د پوهیدو هڅه کوو، دا دی، ایا موږ د دې مفکورې له لارې څه فکر کوو؟ ځکه چې په غیر مشروطه توګه د کلمې په کارولو سره، موږ ټول هغه شرایط له منځه یوړل چې لیدونکي ورته اړتیا لري ترڅو یو څه اړین وګڼل شي، او د دې کلمې کارول په غیر مشروط ډول اړین دي، ما ته دا روښانه نه کوي چې ایا موږ د یو څه په اړه فکر کوو که نه؟ یا شاید موږ د هیڅ شی په اړه فکر نه کوو.


دا نیوکه د ځینو تحلیلي فیلسوفانو لخوا لیدل شوې ده. د برټرنډ رسل او جان هوسپر په څیر خلکو د دې نیوکې نورې بڼې هم پورته کړې. [۲]

د کانټ دوهم شکل[سمول]

کانت

د استدلال اساس زموږ په لټون کې دی چې دې پوښتنې ته ځواب ووایو چې ولې دا ممکنه ده؟ تاسیس شوی. يعنې، موږ شتون لرو، په داسې حال کې چې موږ شتون نه لرو، ځکه چې زموږ د شتون لامل زموږ په دننه کې نه دی. نو داسې څوک شته چې د وجود لامل یې په خپل ځان کې دی.

د کانت په وینا که موږ وپوښتو چې ولې فرض دی؟ موږ دې ته څه ځواب لرو:

  • که ووایو چې واجب دی، ځکه که فرض نه وای، نو د امکاناتو د شتون لپاره به یې وضاحت نه درلود، یعنې لومړی، لکه څنګه چې ممکنه ده، فرض هم ممکن دی؛ او دوهم دا چې که واجب امکانات نه وی پیدا کړی نو باید موجود نه وای.
  • یوازې یوه لاره پاتې ده، هغه دا چې ووایو واجب دی ځکه چې دا هغه څه دی چې دا دی، او د هغې نشتوالی متضاد دی، چې د انسلمی دلیل دی. [۳]
د موتهاري لخوا د کانټ د شکلونو تصدیق[سمول]

مرتضی مطهري په کتاب توحید کې وايي: لیبنز چې د اروپا له مشهورو عالمانو څخه دی، دا استدلال په بل شکل منلی او تشریح کړی دی، خو کانت له جرمني راغلی او دا استدلال یې رد کړی دی. دا په ډاګه کوي چې دا استدلال دلیل نه دی، او د هغه رد کول یو معتبر رد دی. [۴]

هيوم

ډیویډ هیوم :

[[Image:cquote2.png
د شونتيا او اړتيا دليل]] #هیڅ شی تر هغه ثابت نه دی چې تضاد یې تضاد ته اړتیا ولري.
  1. هیڅ شی په ښکاره ډول د تصور وړ تضاد نه لري.
  2. د هر موجود څیز د شتون په توګه تصور کول منطقي انکار ته اړتیا نلري.
  3. نو هیڅ وجود نشته چې عدم موجودیت یې تناقض ته اړتیا ولري.
  4. په پایله کې، هیڅ شی شتون نلري چې شتون یې په منطقي توګه ثابت نشي.
[[Image:cquote1.png
د شونتيا او اړتيا دليل]]


[۵]

د رسل بګ[سمول]

کيڼ|بټنوک|257x257px| رسل برټرنډ رسل د کوپلسټون سره په یوه بحث کې:

د واجب کلمه بې ګټې کلمه ده، پرته له دې چې په تحلیلي وړاندیزونو کې وکارول شي، که نه نو په شیانو کې کارول بې ګټې دي..[۶]


په شیعه احادیثو کې د وجود ثبوت[سمول]

له جعفر بن محمد شیعان څخه په یوه حدیث کې راغلي:

هغه څه چې نه وو، او پیدا شوي دي، یا پخپله پیدا شوي، یا د هغه پرته بل څه. که هغه خپل ځان پیدا کړي، یا هغه د خپل ځان د شتون سبب ګرځي کله چې هغه شتون درلود، یا کله چې هغه شتون نلري. په لومړي حالت کې، دا ناشونې ده چې یو وجود ته وجود ورکړي؛ او په دوهم حالت کې، علت باید له منځه یوړل شي، او دا هم ناشونی دی؛ او كه له هغه پرته بل څه پيدا شي، كه له هغه پرته بل څيز د هغه شي په څېر نه وي او په وجود كې راشي، نو د هغه حكم د هماغه شي حكم دى..[۷]


اړوندې پوښتنې[سمول]

پايليکونه[سمول]

  1. جوادی آملی، عبداللَّه، تبیین براهین اثبات خدا، ص ۱۶۰و۱۶۱.
  2. کينډۍ:یادکرد وب
  3. عسگری سلیمانی امیری، نقد برهان ناپذیری وجود خدا، در صص ۲۷۳ تا ۲۸۵، اشکال اول و دوم کانت به همراه نقدی بر آن‌ها ذکر شده‌است.
  4. مرتضی مطهری، توحید، در صص ۲۰۹ و ۲۱۰
  5. [[[دیوید|هیوم]]]
  6. جان هیک، وجود خدا، صفحهٔ ۲۲۰
  7. حسین وحید خراسانی: آشنایی با اصول دین-۱۳۸۶- صفحهٔ ۲۱