ډيويډ هيوم

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
ډيويډ هيوم
(انګلیسي: David Hume د (P1559) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
ډيويډ هيوم
ډيويډ هيوم

د شخص معلومات
پيدايښت ۲۶ اپرېل ۱۷۱۱[۱][۲][۳]، ۷ مې ۱۷۱۱[۴] او ۲۶ اپرېل ۱۷۱۱[۵]
ایدینبرګ[۶][۷][۸]  د (P19) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
مړینه 25 اگسټ 1776 (65 کاله)[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۴]  د (P570) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
ایدینبرګ[۶][۲۳][۸]  د (P20) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
تابعیت د لویې بریتانیا پاچاهي  د (P27) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
عملي ژوند
دنده فیلسوف[۲۴][۴][۵]
ليکوال[۴][۲۵]  د (P106) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
مورنۍ ژبه انگليسي  د (P103) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
کاروونکي ژبه(ي) انگليسي[۲۶][۲۷]  د (P1412) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
د کړنې څانګه فلسفه
مېتافزیک
پوهنپوهنه
د ذهن فلسفه
اخلاق
سياست
جمالیات
د مذهب فلسفه
پېښليک[۲۸]
وټپوهنه[۲۸]  د (P101) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
مؤثر جورج برکلي
جان لاک
آيزاک نيوټن  د (P737) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
تحریک تجربهپالنه
فلسفي شکاکیت
د روشنګرۍ دوره  د (P135) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
  د (P935) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ

ديويډ هيوم په ډيويډ کورنۍ کې زېږدلی دی. د ژوند موده يې د نوي سيستم له مخې د ۱۷۱۱ ز کال د می له ۷ يا د زوړ نظام له مخې د ۱۷۱۱ ز کال د اپرېل له ۲۶ څخه د ۱۷۷۶ ز کال د اګست تر ۲۵ نېټې پورې وه. نوموړی يو سکاتلنډي روښانفکره فيلسوف، تاریخپوه، اقتصادپوه، ليبرال پلوی او مقاله ليکوال و، چې د فلسفي ازمايښت اصالت، ګومان اصالت او طبيعي اصالت په اړه د نوموړي د ستر اغېزناک نظام له امله نن ورځ خورا پېژندل شوی شخص دی. هيوم د انسان د يوې طبيعيتي پوهې د رامنځته کولو په موخه هڅه وکړه، چې د کار پيل يې په (۴۰-۱۷۳۹ز کلونو) کې «د انساني طبيعت يوه رساله» تر سرليک لاندې ليکنې سره وکړ، چې د انساني طبیعت فزیالوژيکي بنسټ يې وازمايه. نوموړي د ذاتي يا طبيعي نظريو د شتون پر وړاندې پر دې انګېرلو سره استدلال وکړ، چې ټوله انساني پوهه يوازې له ازمايښت څخه تر لاسه کېږی. دا نظر نوموړی د يو برتانوي ازمايښت پالونکي په توګه له Francis Bacon، Thomas Hobbes، John Locke او George Berkeley سره ځايوي. [۲۹][۳۰][۳۱][۳۲]

هيوم استدلال وکړ چې په پېښه کې قياسي لامل او باور په شعوري ډول عادلانه نه شي کېدلی او پر ځای يې له دود او فکري عادت څخه رامنځته کېږي. موږ هيڅکله په رښتيني ډول نه درک کوو، چې يوه پېښه د بلې لامل کېږي، مګر يوازې د پېښو ثابت يووالی (تصادف) ازمايو. د قياس دا ستونزه دا معنا ورکوي، چې له تېر ازمايښت څخه هرو سببي پايلو د ترلاسه کولو په موخه دا د مخه انګېرل اړين دي، چې راتلونکی به له تېر سره ورته وي؛ هغه له مخه انګېرنه چې په خپله نه شي کولی په تېر ازمايښت کې سبب شي. [۳۳]

هيوم چې د فلسفي عقل پالونکو يو مخالف دی، په پام کې لري چې د لامل په پرتله احساسات يا جذبې انساني کړه وړه اداره کوي. نوموړی په څرګند ډول ادعا کوي، چې «سبب د احاساساتو يوازينی غلام دی او بايده ده چې اوسي». نوموړی يو احساساتي پلوی دی، چې په پام کې لري چې اخلاق د ذهني رويې د اصل په پرتله د هيجان يا احساس پر بنسټ دي. نوموړي د اخلاقي ښکارندې د طبيعت څرګندونو په اړه يو لرغونې ارتکاب څخه ننګه وکړه او نوموړی په عادي ډول هغه شخص ګڼل شوی دی، چې په لومړي ځل يې په روښانه ډول د «بايد» ستونزه يا هغه نظريه جوته کړه، چې د حقيقت يوه بيانيه په يوازې ځان هغه معياري پايله نه شي راپورته کولی، چې ارومرو يا بايد تر سره شي. [۳۲][۳۴][۳۵]

هيوم همدا راز ونه منله، چې انسان د ځان په اړه يو رښتينی درک لري او انګېرنه يې دا وه، چې موږ يوازې د احساساتو يوه ډله ازمايو او ځان په سببي ډول د دې تړليو پوهېدنو له دې ډلې څخه پرته نور هيڅ نه دي. د خپلواکې ارادې په اړه د هيوم برابره نظريه له انساني خپلواکۍ سره په بشپړ ډول د سمون وړ سببي معينيت تر لاسه کوي. د معجزو د نه منښت او د خدای د شتون لپاره له تدبير څخه د استدلال په ګډون د مذهب فلسفې په اړه د نوموړي نظريې په ځانګړي ډول په خپل وخت کې کړکېچن بحثونه وو. [۳۶]

هيوم د ګټې اصالت، استدلالي مثبت اصالت، د پوهې فلسفه، د شننې لرغونې فلسفه، ادراکي پوهه، ديني پوهه او نورې زياتې برخې او مفکرين اغېزمن کړل. ايمانويل کېنټ (Immanuel Kant) هيوم ته د هغه الهام امتياز ورکوي، چې نوموړی يې له خپلې «بې دليله خوب» څخه راويښ کړی و.

هيوم د نېټې[سمول]

هيوم د نېټې د پخواني نظام له مخې د ۱۷۱۱ ز کال د اپرېل پر ۲۶ د David Home په نوم د Edinburgh د Lawnmarket پر سويلي څنډه باندې يو کرايي کور کې وزېږېد. نوموړی د Berwick هېواد کې د Chirnside جوزف هوم (Joseph Home) او مېرمن Catherine Home د دوه زامنو له ډلې دويم زوی و. د مور کورنی نوم يې Falconer و او د نيوټن د Sir David Falconer او مېرمن Mary Falconer (کورنی نوم: Norvell) لور وه. پلار يې جوزف د Nivewells يو ساتندوی (مدافع وکيل) و، چې د دويم زوی (ډيويډ) له زېږېدنې څخه سمدستي وروسته مړ شو. Catherine چې هيڅکله يې دويم واده ونه کړ، په ځانته ځان د دوه ورونو او يوې خور [دوه زامنو او يوې لور] پالنه وکړه. [۳۷][۳۸]

هيوم په ۱۷۳۴ ز کال کې د خپلې کورنۍ نوم ليکدود خکه بدل کړ، چې د هوم “Home” (چې د “Hume” غوندې ادا کېږي) کورنی نوم په انګليستان کې ښه نه و پېژندل شوی. نوموړي هيڅکله واده ونه کړ او په Berwickshire کې له خپلې Chrinside کورنۍ سره يې په يوازې ډول ژوند وکړ، چې له ۱۶ پېړۍ راهيسې يې په يادې کورنۍ پورې اړه لرله. د يو ځوان په توګه يې مالي درکونه ځکه خورا لږ يا کم وو، چې کورنۍ يې بډايه نه وه او د يو کوچني زوی په توګه يې د ژوند کولو لپاره ميراثي شتمني درلوده. [۳۹]

نوموړي د معمول خلاف د دولس يا ښايي لس کالونو په عمر د ايدنبرګ پوهنتون (University of Edinburg) کې ګډون وکړ، چې هغه وخت د ګډون لپاره ځانګړی عمر ۱۴ کالونه وو. هغه په لومړيو کې د خپلې کورنۍ له امله د حقوقو (قانون) مسلک غوره کړ. په بل ډول، که څه هم هغه راغی چې ولري:  [۳۹]

... له فلسفې او د عمومي زده کړې له مسلکونو څخه پرته نور د هر څه پر وړاندې يوه نه ماتېدونکې کرکه يا بې ميلي او په داسې حال کې چې [زما کورنۍ] لېوالتيا درلوده، چې ما Voet مطالعه کاوه او Vinnius، Cicero او Virgil هغه ليکوالان وو، چې ما په پټه له منځه وړل.

هغه د خپل وخت پروفيسورانو ته لږ درناوی کاوه او په ۱۷۳۵ ز کال کې يې خپل يو ملګري ته وويل چې:«داسې څه نه شته چې په کتاب کې نه وي او له پروفيسور څخه يې زده کړې». ډيويډ هيوم له زده کړو څخه فارغ نه شو. [۴۰][۴۱]

«د لوستي ناروغي»[سمول]

په اته لس کلنۍ يا همدې کلونو کې هيوم يوه فلسفي موندنه وکړه، چې نوموړي ته يې «د فکر يوه نوي څرګندونه يا پرده» پرانيسته او ويې هڅاوه چې د يادې موندنې په بشپړ ډول پلي کولو په موخه بله هره خوښي يا سوداګري پرېږدي. دا چې نوموړي ونه ويل چې ياده څرګندونه په رښتيني ډول څه وه، شنونکو يې په اړه يو لړ اټکلونه وړانديز کړي دي. د معاصرو هيوم پلوې پوهې تر منځ يوه څرګنده ژباړه يا تعبير دا دی، چې دا فکر دا نوې څرګندونه د هيوم دا پوهېدنه وه، چې د اخلاقي حس په اړه د Francis Hutcheso نظريه د اخلاق يا فضيلت پوهېدنې لپاره هم پلې کېدلی شي. [۴۲][۴۳]

هيوم د يادې پارونې يا الهام له امله لږ تر لږه ۱۰ کالونه ليک او لوست کې تېرولو لپاره ځانګړي کړل. نوموړی ژر د يوې ذهني ماتې څنډې ته راغی، چې په لومړيو کې په سړښت پيل شو او نوموړي «د صبر يا حوصلې تنبلۍ» پورې اړوند وګڼه او نږدې نهه مياشتې يې دوام وکړ. وروسته يې پر ګوتو باندې يو څه کرکجن داغونه پيداشول، چې د هيوم ډاکتر يې اړ کړ، چې ناروغي يې «د لوستي ناروغي:Disease of the Learned» په نوم تشخيص کړه.

هيوم وليکل چې هغه «د ترخو او بې هوښۍ ضد ګوليو (دوا) يوه دوره وزغمله»، چې هره ورځ يې د سرو شرابو په يوې پيمانې سره يو ځای تر لاسه کړې. نوموړي همدا راز په ښه ډول زده کړو ته د دوام په موخه د زيات فعال ژوند د درلودلو پرېکړه وکړه. روغتيا يې يو څه وده وکړه، مګر په ۱۷۳۱ کې د لوږې اشتها او د زړه رېږد سره ورنځېده. د يو څه وخت لپاره په سم ډول له خوراک څخه وروسته له «لوړ، ډنګر او ..............» څخه «کلک، پياوړي او روغ غوندې» حالت ته وګرځېد. هيوم په حقيقت کې ښايي د ډېر چاغوالي او د غوره سور تور بخن شرابو او پنېر سره د لېوالتيا لرلو له امله پېژندل کېږي.[۴۴][۴۵][۴۶][۴۵][۴۷][۴۸]

سرچينې[سمول]

  1. سرليک: Hume, David — نشرونه لخوا د: Encyclopædia Britannica 11th edition — ارزښت: ... was born at Edinburgh, on the 26th of April (O.S.) 1711.
  2. دوتنه: Leslie Stephen — نشرونه لخوا د: Dictionary of National Biography, 1885–1900 — ارزښت: ... born at Edinburgh 26 April (O.S.) 1711,
  3. سرليک: Юм, Давид — ورځپاڼه: XLI — نشرونه لخوا د: Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. Volume XLI, 1904 — ارزښت: Родился в Эдинбурге 26 апреля 1711 г.
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ BeWeb person ID: https://www.beweb.chiesacattolica.it/persone/persona/1907/ — د نشر نېټه: ۱۳ فبروري ۲۰۲۱
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ https://cs.isabart.org/person/26335 — د نشر نېټه: ۱ اپرېل ۲۰۲۱
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ سرليک: Hume, David — نشرونه لخوا د: Encyclopædia Britannica 11th edition
  7. دوتنه: Leslie Stephen — نشرونه لخوا د: Dictionary of National Biography, 1885–1900
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ سرليک: Юм, Давид — ورځپاڼه: XLI — نشرونه لخوا د: Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. Volume XLI, 1904
  9. سرليک: Hume, David — نشرونه لخوا د: Encyclopædia Britannica 11th edition — ارزښت: A visit to Bath seemed at first to have produced good effects, but on the return journey more alarming symptoms developed themselves, his strength rapidly sank, and, little more than a month later, he died in Edinburgh on the 25th of August 1776.
  10. دوتنه: Leslie Stephen — نشرونه لخوا د: Dictionary of National Biography, 1885–1900 — ارزښت: He died with great composure on 25 Aug. 1776, and was buried in the cemetery on Calton Hill.
  11. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11908035f — د نشر نېټه: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — دوتنه: Bibliothèque nationale de France — منښتلیک: Open License
  12. Find a Grave memorial ID: https://www.findagrave.com/memorial/1894 — subject named as: David Hume — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  13. The Peerage person ID: https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4638&url_prefix=https://www.thepeerage.com/&id=p63129.htm#i631284 — subject named as: David Hume — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — دوتنه: Darryl Roger Lundy — پیدا کوونکی: Darryl Roger Lundy
  14. SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w6s75k8w — subject named as: David Hume — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  15. Babelio author ID: https://www.babelio.com/auteur/wd/10391 — subject named as: David Hume — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  16. subject named as: David Hume — abART person ID: https://cs.isabart.org/person/26335
  17. Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/hume-david — subject named as: David Hume — سمونګر: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus او Wissen Media Verlag
  18. Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/hume-david — subject named as: David Hume — سرليک: Юм, Давид — ورځپاڼه: XLI — نشرونه لخوا د: Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. Volume XLI, 1904 — ارزښت: С 1769 г. он живет в Эдинбурге на покое, пользуясь материальным благосостоянием и почетом сограждан. Здесь он и умер 25 августа 1776 г.
  19. subject named as: David Hume — سرليک: Hume, David — نشرونه لخوا د: Grove Art Online — https://dx.doi.org/10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T039421
  20. Gran Enciclopèdia Catalana ID (former scheme): https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0033216.xml — subject named as: David Hume — سرليک: Gran Enciclopèdia Catalana — خپرونکی: Grup Enciclopèdia
  21. InPhO ID: https://www.inphoproject.org/thinker/3256 — subject named as: David Hume — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — سرليک: Internet Philosophy Ontology project
  22. Proleksis enciklopedija ID: https://proleksis.lzmk.hr/27345 — subject named as: David Hume — سرليک: Proleksis enciklopedija او Opća i nacionalna enciklopedija
  23. پیوستون : 118554735  — د نشر نېټه: ۳۰ ډيسمبر ۲۰۱۴ — منښتلیک: Creative Commons CC0 License
  24. پیوستون : 118554735  — د نشر نېټه: ۲۴ جون ۲۰۱۵ — منښتلیک: Creative Commons CC0 License
  25. د ټولټال کار کتنه په: https://www.bartleby.com/lit-hub/library — سمونګر: Charles Dudley Warner — سرليک: Library of the World's Best Literature
  26. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11908035f — د نشر نېټه: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — دوتنه: Bibliothèque nationale de France — منښتلیک: Open License
  27. CONOR.SI ID: https://plus.cobiss.net/cobiss/si/sl/conor/5956451
  28. NL CR AUT ID: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn19990003749 — د نشر نېټه: ۱۰ جنوري ۲۰۲۳
  29. Cranston, Maurice, and Thomas Edmund Jessop. 2020 [1999] "David Hume." Encyclopædia Britannica. Retrieved 18 May 2020.
  30. Harris, M. H. 1966. "David Hume". Library Quarterly 36 (April): 88–98.
  31. Morris, William Edward, and Charlotte R. Brown. 2019 [2001]. "David Hume." Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford: Metaphysics Research Lab. Retrieved 18 May 2020.
  32. ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ Atherton 1999، ص. ?.
  33. Berlin, Isaiah (2013). The Roots of Romanticism (الطبعة 2nd). Princeton: Princeton University Press. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0691156200. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  34. Garrett, Don. 2015. Hume (reprint ed.). London: Routledge. کينډۍ:ISBN.
  35. Hume 1739، ص. 415.
  36. "Hume on Free Will". stanford.edu. (2016). Metaphysics Research Lab, Stanford University. 
  37. Hume, David. 1778 [1776]. "My Own Life." In The History of England, from the Invasion of Julius Cæsar to the Revolution in 1688 1. London. Archived from the original on 13 August 2015. Also available via Rutgers University. Retrieved 18 May 2020.
  38. Morris, Ted. 2018 [2013]. "David Hume Biography." The Hume Society. Retrieved 18 May 2020.
  39. ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ Hume 1778، ص. 3.
  40. Mossner 1958، صص. 30–33, quoted in کينډۍ:Harvtxt
  41. Harris 2004، p. 35.
  42. Hume 1993، ص. 346.
  43. Johnson 1995، صص. 8–9.
  44. Hume, David. 1932 [1734] "Letter to a [Dr George Cheyne]". pp. 13–15 in The Letters of David Hume 1, edited by J. Y. T. Greig. Oxford: Oxford University Press. کينډۍ:ISBN. doi:10.1093/actrade/9780199693245.book.1.
  45. ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ Mossner 1980، ص. 204.
  46. Wright, John P. 2003. "Dr. George Cheyne, Chevalier Ramsay, and Hume's Letter to a Physician." Hume Studies 29(1):125–141. – via Project MUSE. doi:10.1353/hms.2011.0100.
  47. Mossner 1980، ص. 204.
  48. Mossner 1950، ص. 193.