ابخازيا

اړوند
پلازمېنه	سوخومي
ترټولو لوړه څوکه	Dombai-Ulgen (en)
عمومي مالومات	disputed territory (en)
وګړو شمېر	۲۴۵٬۲۴۶ — ۲۴۰٬۷۰۵
ځايي ژبې	ابخازي ژبه — Mingrelian (en) — ګورجي ژبه
وګړنوم	لړۍ... Abkhaz — Abkhazian — Abkhaz — abĥazo — Abkhaziano — Labkasänan — абхазы — abkhaz — abcaso — abcasa — abcasiani — abcasiane — Abcásach — Abchasia — abkhaza — abkhazos — abkhazes
فزیکي ځای	قفقاز
هېواد	ګرجستان; ابخازيا
مهمې پېښې	لړۍ... په آبخازیا کې جګړه (۱۹۹۲ – ۱۹۹۳ زکال) ; Abkhaz–Georgian conflict (en) ; 1998 War in Abkhazia (en) ; 2001 Kodori crisis (en) ; international recognition of Abkhazia and South Ossetia (en) ;
د ځای کچه	۸٬۶۶۵ كيلومتر مربع
کورډي‌نېشن	۴۳°۰۹′شمال ۴۱°۰۰′ختیځ / 43.15°شمال 41°ختيځ

د ابخازیا جمهوریت د قفقاز په لوېديځ او د تورې بحيرې په ختيځه څنډه کې د يوې ځمکې نوم دی، چې شاوخوا ۲۴۲ زره تنه نفوس لري، چې ډېری يې د روسيې تابعيت لري. په پښتو کې، د روسیې په تعقیب، د ابخاز نوم کله کله "ابخازیا" او په عربي کې کله کله "ابخازیه" لیکل کیږي. ابخازیا په قانوني توګه د ګرجستان برخه ده چې روسیې اشغال کړې ده

د ابخازیا سیاسي وضعیت د ګرجستان او ابخازیا ترمنځ د شخړې اصلي مسئله او همدارنګه د ګرجستان او روسیې ترمنځ د اړیکو د کړکیچ یو لامل دی. په داسې حال کې چې ګرجستان د ابخازیا کنټرول له لاسه ورکړی، د ګرجستان حکومت او د ملګرو ملتونو ډېری غړي هېوادونه ابخازیا په قانوني توګه د ګرجستان برخه ګڼي. د ګرجستان اساسي قانون ابخازیا د ابخازیا د خپلواکه جمهوریت په توګه تعریفوي. په همدې حال کې ابخازیا د روسیې، وینزوېلا، نیکاراګوا، ناورو او سوریې له خوا د یوه خپلواک هېواد په توګه په رسمیت پیژندل شوی دی.

د ابخازیا جمهوریت پلازمېنه د سوخومي بندر دی چې د تور سمندرګي په ساحل کې موقعیت لري. ^[۲]

د ابخازیا ۶۰ سلنه وګړي مسیحیان دي، ۱۸ سلنه یې مسلمانان دي، ۸ سلنه یې د ابخازیا د پخوانیو دودونو پیروان دي او ۸ سلنه یې غیر مذهبي او لادينه دي. د ابخازیا پيسې روبل دی او خلک نورو هېوادونو ته د تګ لپاره روسي پاسپورټونه کاروي.

د ابخاز سیمه په ۱۹۹۲ او ۱۹۹۳ کلونو کې د شوروي اتحاد له ړنګېدو وروسته په جګړه کې له ګرجستان څخه جلا شوه او په ۱۹۹۹ کال کې یې په رسمي توګه خپله خپلواکي اعلان کړه. دې اقدام ابخاز له نړیوالو بندیزونو سره مخ کړ. په ۲۰۰۸ کال کې د روسیې او ګرجستان پوځي ځواکونو د ابخازیا او جنوبي اوسیتیا د بېلتون غوښتونکو سیمو پر سر پوځي شخړه وکړه او د دواړو هېوادونو ترمنځ ترینګلتیا لا هم لوړه ده.

نوم

په فارسي او عربي متنونو کې د ابخاز نوم د ابخازیا او ابخازستان په نوم لیکل شوی دی. په فارس کې د قاجار په زمانه کې دې ته ابخيزستان هم ویل کېده. د اسيا کوچنيو خلکو ورته ابازه ويله، په لرغونو سرچينو کې د ابخاز نوم د اپسو، اباسکو او اباسګي په نومونو ليکل شوی دی. دا سیمه په روسي ژبه کې ابخازیا بلل کیږي.

د ابخاز کلمه د دې سیمې له محلي ژبې څخه اخیستل شوې چې د ( مړو ځمکه ) مانا لري "د ابخاز په عامه ادب کې، د ابخاز نوم "د ارواوو ځمکه" په توګه ژباړې ته ارزښت ورکوي. ^[۳]

تاریخ

په دوهمه پېړۍ کې، ابخاز د پونتوس واکمن ، مهرداد شپږم تابع شو. د لومړۍ پېړۍ په پای کې رومیانو پر ابخازیا برید وکړ. د څلورمې څخه تر شپږمې پېړۍ پورې، د ختیځ روم حکومت په تدریجي ډول ابخازیا ته ننوت. د رومي تاریخ پوهانو د لیکنو له مخې، ابخاز د لازستان یوه برخه وه. د ابخازیا د غلامانو خصي کول د رومیانو یو له بدو کارونو څخه ګڼل کېده. ابخازیا، لکه د ګرجستان د نورو سیمو په څېر، د ختیځ روم او ساساني ایران د حکومتونو د جګړو مرکز و. د روميانو فشار او بده رويه د دې سبب ګرځېده چې د ابخاز خلک د ساساني پاچاهانو ترڅنګ ودريږي.

د ۵۴۲ میلادي کال د سپټمبر په ۲۳ مه او د خسرو انوشیروان د واکمنۍ پر مهال د ایران پوځ د ابخازیا د سوخومي بندري ښار له رومیانو څخه ونیوه. روميانو، چې د دې ښار نوم يې په سيباستوپوليس بدل کړی و، له ښار څخه د وتلو دمخه د کلا په ګډون زياتې ودانۍ ويجاړې کړې. د ښار ویجاړه کلا ، چې وروسته د سمندر د پرمختګ له امله ډوب شوه، په دې وروستیو کې د لرغونپوهانو لخوا پېژندل شوې. ^[۴]

په 643 مېلادي کال د 22 هجري کال په شاوخوا کې عمر بن الخطاب سراقه بن عمرو ته دنده وسپارله چې قفقاز فتح کړي. سراقہ جبیب بن مسلم کهري د ګرجستان استازی وټاکه او د ابخاز په ګډون د ګرجستان خلک یې د جزیه ورکولو لپاره مکلف کړل. په 118-120 هجري کلونو کې اموي لښکرو د سخومي ښار وران کړ. ابخاز په 339-336 هجري کلونو کې ډېره سوکالي درلوده.

له دې وخت راهیسې د ګرجستان د باګراتيوني کورنۍ په ابخازیا واکمنه وه.

له پنځمې تر اوومې هجري پېړۍ پورې ګرجستان کلتور، ژبې او خطاطۍ د بازنتيني کلتور ځای ونيو. د منګولیانو تر وخته پورې، د مغولانو کورنۍ د ابخاز واکمن و. د څه مودې لپاره په ګرجستان کې سلطان جلال الدین منکبرني یا خوارزمشاه د شاه ابخاز لقب درلود چې د ملک الملوک ابخاز او ګرجستان په نوم لیکل کیږي.

د نهمې پېړۍ په منځ کې عثماني دولت ابخازیا ته مخه کړه او د ابخازیا ساحلي ځمکې په ځانګړې توګه سخومي ښار د عثماني حکومت پوځي مرکز شو. د عثماني پوځونو په راتګ سره، اسلام د ابخازیانو په منځ کې خپور شو، مګر عیسویت هم خپل شتون ته دوام ورکړ. په دولسمه پېړۍ کې ابخاز د عثماني حکومت پر ضد پاڅون وکړ او ترکي پوځيان يې د سخوم له کلا څخه وشړل.

په 1810 کې، ابخازیانو د روسیې د حکومت ساتنه ومنله. په 1866 کې، ابخاز د روسیې د حکومت پر ضد پاڅون وکړ، او د دوی یوه لویه ډله چې اکثره یې مسلمانان وو، ترکیې ته کډوال شول. په ۱۸۷۸-۱۸۷۷ (۱۲۹۵-۱۲۹۴ هـ ق) کلونو کې د روسیې-عثمانیانو تر جګړې وروسته، د ابخازیانو یوه ډله یو ځل بیا د اناتولي ټاپوګانو ته هجرت وکړ. په 1921 کې، شوروي حکومت په ابخازیا کې میشت شو او دا خاوره د 1922 په فبروري کې د شوروي اتحاد برخه شوه.

د ابخازیا سیمه په ۱۹۹۲ او ۱۹۹۳ کلونو کې د شوروي اتحاد له ړنګېدو وروسته په جګړه کې له ګرجستان څخه جلا شوه او په ۱۹۹۹ کال کې یې په رسمي توګه خپله خپلواکي اعلان کړه. هغه عمل چې د ابخاز سیمه یې له نړیوالو بندیزونو سره مخ کړه. د ابخاز چارواکو بالاخره په ۲۰۰۸ کال کې د ګرجستان د پوځ له خوا د جنوبي اوسیتیا د اشغال او د جنوبي اوسیتیا د خپلواکۍ په ملاتړ کې د روسیې د مداخلې وروسته د رامنځته شوې فضا په کارولو سره خپلواکي اعلان کړه. له دې پیښې وروسته، روسیې د ابخازیا د خپلواکۍ ملاتړ وکړ او د ابخازیا سره د خپلو باثباته اړیکو په پراختیا سره د ابخازیا اصلي شریک او متحد شو. له همدې کبله، د ابخاز سیمې اقتصاد په بشپړه توګه په روسیه پورې تړلی دی. ^[۵]

جغرافيه

د ابخازیا جمهوریت مساحت ۸۷۰۰ کیلومتره مربع دی. ابخازیا د <a href="./%D9%82%D9%81%D9%82%D8%A7%D8%B2" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{"userAdded":true,"adapted":true}">قفقاز</a> له غرونو څخه د تورې بحیرې تر څنډو پورې غرنۍ سیمې لري، چې د انګوري سیند له سنگم څخه تر ګاګرا سیمې پورې غځیږي.

خلک

د ابخازیا توکمیز جوړښت متنوع دی. ابخازیان 50.7٪، ګرجستانيان 19.2٪؛ ارمنیان د ابخازیا د نفوس 17.4٪ او روسیان 9.1٪ جوړوي. د اوبو د شمېر په اړه د نظر اختلاف شته. اکینر د دوی شمیر 83,097 او بیننګسن 91,000 لیکلی (د 1979 احصایې له مخې). ابخازی ژبه د شمال لوېدیځ قفقاز د ژبو په ډلې پورې اړه لري او دوه ژبې لري، بیزیب او ګواټا . د ابخازیانو یوه برخه مسلمانان او سني دي او ځینې یې په ترکیه کې ژوند کوي او کډوال ګڼل کیږي. په دې سیمه کې له لرغونو زمانو راهیسې د ګرجستان یوه لویه برخه توکمه اوسیږي، خو د شوروي اتحاد له ړنګیدو وروسته په دې سیمه کې د ابخازیان د بیلتون غوښتونکو او د ګرجستان د مرکزي حکومت د ځواکونو ترمنځ نښتې وشوې. د ګرجستان د توکمونو اوسیدونکي اړ شول چې د ابخاز خاوره پریږدي. روسیې تل هڅه کړې چې دغه سیمه له ګرجستان څخه جلا کړي.

سیاست

په 1370 (1991) کې د ګرجستان له خپلواکۍ وروسته، د پخواني شوروي اتحاد د بهرنیو چارو وزیر اډوارډ شیوارډناډز د ګرجستان د لومړي ولسمشر په توګه واک واخیست. د ګرجستان له خپلواکۍ سمدستي وروسته، د جنوبي اوسیتیا او ابخازیا د خپلواکو جمهوریتونو د حاکمیت پر سر د روسیې او ګرجستان ترمنځ شخړه رامنځ ته شوه. ^[۶]

روسیې ګرجستان ته اجازه نه ده ورکړې چې پر دغو دوو ځمکو خپل حاکمیت عملي کړي. د ګرجستان کمزورتیا او د هغه وخت حکومت - په ځانګړې توګه روسیې ته د شیورډناډز نږدې والی، د دې لامل شو چې د ګرجستان حکومت د روسیې له حکومت سره جوړجاړی وکړي. ګرجستان هم منلې چې په دغو دوو سیمو کې به د روسي ځواکونو له حضور سره مخالفت نه کوي.

اقتصاد

په ۲۰۰۸ کال کې د ابخازیا د خپلواکۍ له اعلان وروسته روسیې د ابخازیا د خپلواکۍ ملاتړ وکړ او د ابخازیا اصلي ملګری او متحد شو. له همدې امله، د ابخاز سیمې اقتصاد په بشپړه توګه په روسیې پورې تړلی دی، او د ابخازیا اسعار روبل دی.

د ابخازیا اقتصاد له روسیې سره مختلفې اړیکې لري. ابخاز د خپل ښکلي ساحل له امله د روسیې لپاره د تفریح ځای ګڼل کیږي. ابخازیا د سوچي وروسته د روسیې لپاره د استوګنې دوهم ځای دی، او دا د ارزانه هوټل قیمتونو له امله د تفریح لپاره یو ښه ځای دی.

کلتور

د ابخاز یو له لیکوالو څخه چې څو ځله یې د شوروي په دوره کې او بیا په روسیه کې دولتي ادبي جایزې ترلاسه کړې فضل اسکندر و. فضل عبدلوویچ اسکندر په ۱۹۲۹ کال کې د سوخومي په بندر کې له یوه ایراني پلار او ابخازیايي مور څخه زېږېدلی و. اسکندر چې د شوروي د رژیم پر مهال د طنز په لیکلو مشهور شو، د کمونیستي رژیم ډېری سیاسي بندیزونه یې مات کړل. د هغه ډېری کارونه په قفقاز کې د ورځني ژوند په اړه مزاحیه لیکنې وې. ^[۷]

انځورتون

اړوند پوښتنې

«گرجستان». مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ۴. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |شابک= (help); Unknown parameter |سال= ignored (help); Unknown parameter |شهر= ignored (help); Unknown parameter |ناشر= ignored (help); Unknown parameter |نویسنده= ignored (help)

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ ^۱٫۳ "ésAdir > abkhaz | abkhaza". نه اخيستل شوی 20 October 2023.
↑ {{cite web}}: Empty citation (help)
↑ Ozgan, Konstantin (1998). "Abkhazia: Problems and the Paths to their Resolution". In Ole Høiris, Sefa Martin Yürükel (ed.). Contrasts and Solutions in the Caucasus. Aarhus University Press. p. 184. ISBN 978-87-7288-708-
↑ روزنامه اطلاعات. بخش «امروز در تاریخ Archived 2020-11-29 at the Wayback Machine.». یکشنبه ۱ مهر ۱۳۹۷. بازدید: ژوئیه ۲۰۱۹.
↑ {{cite web}}: Empty citation (help)
↑ «آشنایی با آبخازیا». ۲۰۱۸. همشهری آنلاین. Accessed July 18 2019. .
↑ "فاضل اسکندر، نویسنده ایرانی‌تبار دوران شوروی درگذشت". 2019. BBC News فارسی. Accessed July 18 2019. .

[58a2bc1d297d68ebfa82a3c110e56f6914fb6b27-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ ^۱٫۳ "ésAdir > abkhaz | abkhaza". نه اخيستل شوی 20 October 2023.

[2] {{cite web}}: Empty citation (help)

[3] Ozgan, Konstantin (1998). "Abkhazia: Problems and the Paths to their Resolution". In Ole Høiris, Sefa Martin Yürükel (ed.). Contrasts and Solutions in the Caucasus. Aarhus University Press. p. 184. ISBN 978-87-7288-708-

[4] روزنامه اطلاعات. بخش «امروز در تاریخ Archived 2020-11-29 at the Wayback Machine.». یکشنبه ۱ مهر ۱۳۹۷. بازدید: ژوئیه ۲۰۱۹.

[5] {{cite web}}: Empty citation (help)

[6] «آشنایی با آبخازیا». ۲۰۱۸. همشهری آنلاین. Accessed July 18 2019. .

[7] "فاضل اسکندر، نویسنده ایرانی‌تبار دوران شوروی درگذشت". 2019. BBC News فارسی. Accessed July 18 2019. .

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]