پنجابي ژبه

پنجابي

پنجابی (لوېديځه پنجابي)
ਪੰਜਾਬੀ (پنجابي)

اړوند

په نوم د	Punjab (en)

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	ژوندۍ ژبه طبيعي ژبه ژبه
قومي ډلې	پنجابي قوم
ځانګړې وېشنيزه	Punjabi dialects and languages (en)
سیمييزتوب د	Punjab (en) کشمير
ليکدود	لړۍ... Shahmukhi (en) ګورمکي ليکدود اردو اورتوګرافي Mahajani (en) ( القرن 10) Informal Roman Urdu (en) دېوناگري Punjabi Braille (en)
ويونکو شمېر	۱۲۵٬۰۰۰٬۰۰۰ (۲۰۲۱)
آيسو ۶۳۹-۱ کوډ	pa
ځای	Punjab (en) — کشمير
اداري سیمه	لړۍ... ازاد کشمير — جمو او کشمير — ناجوت ارزښت — مغربي بنگال — پنجاب — هريانه — ډېلي — پنجاب — Islamabad Capital Territory (en)
هېواد	لړۍ... پاکستان هند برېتانيا کېنيا ماليزيا سوېلي افريقا بنګله دېش چين کاناډا تايلنډ فيجي افغانستان سعودي عربستان متحده عرب امارات د امریکا متحده ایالات آسټراليا سنګاپور کينډۍ:د هېواد مالومات ناجوت ارزښت اسپانیا

پنجابي يوه اندو- آریاني ژبه ده، پنجابيان پرې خبرې کوي او د هندوستان او پاکستان په پنجاب سيمه کې اصلي ویونکي لري. پنجابي په نړۍ کې نهمه هغه ژبه ده چې زيات ويونکي لري. په پاکستان کې پنجابي تر ټولو زيات ویونکي لري، په هندوستان کې د ويونکو له پلوه د دې ژبې شمېره يوولسمه ده او په هندي نيمه لويه وچه کې درېيمه هغه ژبه ده چې اصلي ويونکي پرې غږېږي. پنجابي په انګلستان کې په درېيمه درجه زيات ويونکي لري او په کاناډا کې پنځمه هغه ژبه ده چې اصلي اوسېدونکي يې پرې غږېږي. په متحده عرب اماراتو، متحده ايالاتو، فرانسې، استراليا، نيوزيلانډ، ايټاليې او هالنډ کې هم په زياته کچه شته ده.

د نږدې ۱۱۳ ميلیونه وګړو مورنۍ ژبه ده. په پاکستان کې پرې ۸۰.۰۵ ميلیونه وګړي غږېږي. پنجابي د پاکستان د پنجاب ايالت ولایتي ژبه ده، خو په ملي کچه ورته د رسمي ژبې مقام نه دی ورکړل شوی. په هندوستان کې ۳۱.۱ ميلیونه ويونکي لري (د ۲۰۱۱ کال د شمېرې تر مخې) او په پنجاب ايالت کې رسمي حيثيت لري. د پام وړ بهر مېشتي هم په دې ژبه غږېږي، په ځانګړي ډول په کاناډا، متحده ايالاتو او انګلستان کې.

په پاکستان کې پنجابي په شاهموخي ،لیک ليکل کېږي او په هندوستان کې د دې ژبې د ليکلو لپاره ګورموکي لیک ،نه کار اخستل کېږي. د ويو د غږ د کارولو په برخه کې پنجابي ژبه په اندو-آريايي ژبو (په پراخه معنا سره په اندو-اروپايي ژبو کې) کې يوه نادره ژبه ده.

تاريخچه

رېښه

د پنجابي ټکی، له پنجاب ټکي نه اخستل شوی چې معنا يې ده پنځه اوبه، د سیند سيند پنځو ختيځو سترو مرستندويه سيندونو ته اشاره کوي. د دې سيمې نوم د سويلي اسيا د ترک-فارسي نېواکګرانو له خوا اېښودل شوی و چې د دې سيمې لپاره د سنسکريتي ژبې د نوم «پانچاندا» ژباړه وه، د سنسکريتي ژبې د ټکي معنا ده «د پنځو سيندونو ځمکه». 

پنج چې د سنسکريتي له « pañca (पञ्च)» سره، د يوناني له « pénte (πέντε)» سره،  او د ليتوانيايي له Penki سره مشابه ده، د دې ټولو الفاظو معنا ده پنځه، آب د سنسکريتي له « áp (अप्)» سره او د اون د « Av» سره يو شان دي. د پنجاب تاريخي سيمه چې اوس د پاکستان او هندوستان تر منځ وېشل شوې، په فزيکي لحاظ د سیند سيند او دې پنځو سيندونو په مټ پېژندل شوې ده. له دې پنځو نه يو د بياس سيند، د سوتلج په نوم د يو بل مرستندوی سيند دی.

منشأ

پنجابي له پراکرت ژبو نه وده کړې او بيا وروسته له اپبرانش نه، له زېږد مخکې ۶۰۰ کال راهيسې له سنسکريتي نه د يوې رسمي ژبې په توګه ملاتړ کېده او د هندوستان په ډېرو سيمو کې پراکريت ژبې ګڼې نورې سيمه یيزې ژبې وزېږولې. دې ټولو ژبو ته په ټوليز ډول پراکريت ژبې وايي (په سنسکريتي کې: प्राकृत). بيشاچي پراکريت له دې پراکريتي ژبو ،نه يوه وه چې په شمالي او شمال لويديځ هند کې پرې خبرې کېدې او پنجابي له همدې پراکريتي ژبې ،نه جوړه شوه. وروسته په شمالي هندوستان کې له پيشاچي پراکريت ،نه پيشاچي اپربهاش منځ ته راغله چې له پراکريتي ژبې نه پنځېدلې. پنجابي له زېږد وروسته په اوومه پېړۍ کې د پابهرامشا په ډول راڅرګنده شوه، چې د پراکریتي ژبې يوه ويجاړه شوې بڼه ده او په لسمه پېړۍ کې پياوړې شوه. په پنجابي ژبه کې لومړۍ لیکنې له زېږد وروسته له نهمې نه تر څوارلسمې پېړۍ پورې د «نات يوګي» تر پير پورې اړوندې دي. د شکل له اړخه د دې جوړښتونو ژبه، له شورسيني اپبهرمسا سره نژدې ده، په داسې حال کې چې ويي او «سور او تال» يې له زيات عاميانه او فولکلور نه ډک دی.

د عربۍ او فارسي اغېز

د پنجاب په تاريخي سيمه کې د عربۍ او نوې فارسۍ اغېز د لومړۍ زريزې په وروستيو کې په هندي نيمه لويه وچه کې د مسلمانانو په فتوحاتو سره پيل شو. په پنجابۍ ژبه کې ډېر عربي او فارسي ويي ننويستل شول. په همدې بنسټ پنجابي په پراخه کچه په عربي او فارسي ویيونو تکيه کوي، چې په آزاد ډول په دې ژبه کې کارول کېږي. په پنجابۍ کې ډېر مهم ټکي، لکه: « ਅਰਦਾਸ» او « ਰਹਿਰਾਸ»  او نور عام خپاره ټکي، لکه: « ਨਹਿਰ, ਜ਼ਮੀਨ, ਗਜ਼ਲ» او داسې نور، ټول له فارسي ه راغلي دي. د سيکانو د سترواکۍ له سقوط وروسته، اردو د پنجاب رسمي ژبه وګرځول شوه (په پاکستاني پنجاب کې اردو اوس هم لومړۍ رسمي ژبه ده) او په پنجابي يې هم اغېز وکړ.

په حقيقت کې، د « ਜ਼, ਖ਼, ਸ਼» او « ਫ਼» غږونه له پارسي ،نه پور شوي دي. وروسته دې له لغوي اړخه پرې نورو ژبو هم اغېز پرېښود، لکه پرتګالي ژبې (ويي لکه: ਅਲਮਾਰੀ/الماری)، يوناني ژبې (ويی لکه: ਦਾਮ/دام)، چغتايي ژبې (ويي لکه: ਕ਼ੈੰਚੀ, ਸੁਗ਼ਾਤ/قینچی،سوغات)، جاپاني ژبې (ويي لکه: ਰਿਕਸ਼ਾ/رکشا)، چينايي ژبې (ويي لکه: ਚਾਹ, ਲੀਚੀ, ਲੁਕਾਠ/چاہ، لیچی، لکاٹھ) او انګليسي ژبې (ويي لکه: ਜੱਜ, ਅਪੀਲ, ਮਾਸਟਰ/جج، اپیل، ماسٹر)، خو د پارسي او عربۍ په پرتله دا اغېز ډېر کوچنی دی.

انګليسي	د ګرومکهي پر بنسټ (پنجاب، هندوستان)	د شاه مکهي پر بنسټ (پنجاب، پاکستان)
ولسمشر	ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ (rāshtarpatī)	صدرمملکت (sadar-e mumlikat)
ليکنه	ਲੇਖ (lēkh)	مضمون (mazmūn)
لومړی وزير	ਪਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (pardhān mantarī)*	وزیراعظم (vazīr-e aʿzam)
کورنۍ	ਪਰਿਵਾਰ (parivār)* ਟੱਬਰ (ṭabbar) ਲਾਣਾ (lāṇā)	خاندان (kḥāndān) ٹبّر (ṭabbar)
فلسفه	ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ (falsafā) ਦਰਸ਼ਨ (darshan)	فلسفہ (falsafah)
پلازمېنه	ਰਾਜਧਾਨੀ (rājdhānī)	دارالحکومت (dār-al ḥakūmat)
کتونکی	ਦਰਸ਼ਕ (darshak)	ناظرین (nāzarīn)
اورېدونکی	ਸਰੋਤਾ (sarotā)	سامع (sāmaʿ)

نوی پړاو

له ډیلي نه تر اسلام اباد پورې د پنجابۍ په ډېرو لهجو خبرې کېږي. ماجهي لهجه په هندوستان او پاکستان کې د زده کړې، رسنيو او داسې نورو لپاره د معياري پنجابۍ په توګه منل شوې ده. ماجهي لهجه د پنجاب له ماجها سيمې نه راوتلې ده. ماجها سيمه، د پاکستاني پنجاب له ګڼو ختيځو ولسواليو نه جوړه ده، په هندوستان کې د امرتسر، ګرداس پور، پټانکوټ او ترن تارن ولسوالۍ په غېږ کې رانغاړي. په دې سيمه کې دوه مهم ښارونه لاهور او امرتسر دي.

په هندوستان کې، پنجابي په دفترونو، ښوونځيو او رسنیو کې په ګورمکهي ،لیک ليکل کېږي. ګورمکهي د پنجابۍ لپاره رسمي معياري لیک دی، خو د انګليسي د اغېز له امله ډېر ځله په لاتيني لیک هم لیکل کېږي، چې دا د اتحاديې په کچه دوه رسمي ژبې دي.

په پاکستان کې په عمومي ډول پنجابي په شاه موکهي لیک ليکل کېږي چې د ادب د معیارونو تر مخې د اردو له الفبا سره يو شان دي، که څه هم داسې ګڼې هڅې شوې دي چې، د فارسي د نستعليق الفبا نه اصلاح شوي جلا الفا جوړه کړای شي، تر څو د پنجابي غږونو استازيتوب وکړي، کوم چې په اردو کې نه دي موندل شوي. په پاکستان کې، پنجابي ژبې تخنيکي الفاظ له فارسي او عربي نه پور کوي، لکه چې اردو هم همداسې کوي.

جغرافيايي وېش

پنجابي په پاکستان کې تر ټولو زيات ويل کېدونکې ژبه ده، په هندوستان کې يوولسمه ژبه ده چې ډېرې خبرې پرې کېږي، له هېواده بهر ډېرو هېوادونو کې پرې پنجابي کوچېدلي غږېږي.

پاکستان

پنجابي په پاکستان کې تر ټولو زيات ويل کېدونکې ژبه ده، د ۸۰.۵ خلکو مورنۍ ژبه ده چې د ټول هېواد د نفوسو نږدې نهه دېرش سلنه جوړوي.

په پاکستان کې په پنجابي د خبرې کوونکو سرشمېرنه
کال	د پاکستان د وګړو شمېر	سلنه	په پنجابي خبرې کوونکي
1951	33,740,167	57.08%	22,632,905
1961	42,880,378	56.39%	28,468,282
1972	65,309,340	56.11%	43,176,004
1981	84,253,644	48.17%	40,584,980
1998	132,352,279	44.15%	58,433,431
2017	207,685,000	38.78%	80,540,000

د ۱۹۸۱ز کال له سرشمېرنې نه په پيل سره، د پنجابيانو په ټوليزه شمېره کې سرايکيان او هندکو ژبې ويونکي نه و و شامل شوي، چې دا د څرګند کمښت ښکارندويي کوي.

هندوستان

پنجابي د هندوستان د پنجاب ايالت رسمي ژبه ده، په هريانا او دیلي کې د اضافي رسمي ژبې مقام لري. د هندوستان په شمال کې د دې ژبې ځينې اصلي ښاري مرکزونه دا دي: امرتسر، لوديانه، چنديګړ، جلاندر، امبالا، پټيالا، بتينډا، هوشياربور او ډيلي.

د هندوستان د ۲۰۱۱ز کال په سرشمېرنه کې، يو دېرش اعشاريه څوارلس ميليونه خلکو وويل چې: ژبه يې پنجابي ده. د سرشمېرنې خپرونې دا د اړوندو «مورنیو ژبو» له ويونکو سره لکه: باګري او بټيالي سره ډلبندي کوي او دا شمېره دري دېرش اعشاريه دولس ميليونه ته رسېږي.

په هندوستان کې په پنجابي د خبرې کوونکو سرشمېرنه
کال	د هندوستان نفوس	په هندوستان کې په پنجابي خبرې کوونکي	سلنه
1971	548,159,652	14,108,443	2.57%
1981	665,287,849	19,611,199	2.95%
1991	838,583,988	23,378,744	2.79%
2001	1,028,610,328	29,102,477	2.83%
2011	1,210,193,422	33,124,726	2.74%