اياصوفيه

اياسوفيا
Ayasofya (ترکي)
Ἁγία Σοφία (یوناني)
Sancta Sophia (لاتیني)

اياسوپيا، استانبول
موقیعت	استانبول، ترکيه
ډيزاينر	Isidore of Miletus Anthemius of Tralles
ډول	بازنطیني مسیحي کیتھډرل (537ء–1054ء) يوناني ارتودکس کليسا کیتھډرل (1054ء–1204ء) رومي کاتھوليک کیتھډرل (1204ء–1261ء) يوناني ارتودکس کليسا(1261ء–1453ء) جومات(1453ء–1934ء) موزيم (1935ء–2020ء) جومات (2020ء–تاحال)
مواد	تراشل شوې ډبرې او خښتې
اوږدوالۍ	کينډۍ:تحویل
سور	کينډۍ:تحویل
لوړوالۍ	کينډۍ:تحویل
د شروع کیدو تاریخ	360
د پوره کیدو تاریخ	۵۳۷ (۵۳۷)
وقف د	الهی حکمت د خدای کلمې ته اشاره کوي، کوم چې د تثلیث دویم کس دی.
ویب سایټ	http://fatih.gov.tr/ayasofya-camii کينډۍ:Infobox UNESCO World Heritage Site

اياصوفيه ( زړه يوناني(تر ۱۴۵۳) ژبه: Ἁγία Σοφία‎  ; (په [[{{{ژبنوم}}} ژبه|{{{ژبنوم}}} ژبه]]: ، لاتين) (په [[{{{ژبنوم}}} ژبه|{{{ژبنوم}}} ژبه]]: ، لاتين) یا پخوانی نوم، آیا صوفیا کلیسا ، اوسنی نوم آیا سوفیا کبیر جامع شريفي ( ترکي ژبه Ayasofya )، په استانبول کې د عبادت یو تاریخي ځای دی چې پخوا د یونان د ارتودوکس عیسوي کلیسا، د رومن کاتوليک کلیسا، د عثماني جومات ، او یو سیکولر موزیم په توګه کارول کېده. د 2020 کال د جولای په 10، د ترکیې ولسمشر ، رجب طیب اردوغان ، امر وکړ چې دا د جومات په توګه بیا ورغول شي. په 537 میلادي کال کې د روم امپراتور جسټینین I د واکمنۍ لاندې جوړ شوی، دا په نړۍ کې د عبادت ترټولو لوی ځای و او لومړی یې چې په بشپړه توګه چت درلود. دا د بازنطیني معمارۍ نمونه ګڼل کیږي او ویل کیږي چې د دې په جوړولو سره "د معمارۍ تاریخ بدل شوی".

تاریخي شاه ليد

د آیا سوفیا داخلي لید

ایا صوفیا د سلطان محمد فاتح له خوا د قسطنطنیې تر فتحې پورې د عیسویانو دوهم لوی مذهبي مرکز پاتې شوی و، په دې کې د بالکان ، یونان ، کوچنۍ آسیا ، سوریه ، مصر او اېتوپيا سترواکۍ سیمې شاملې وې، او هلته ترټولو لوی مذهبي مشر بطريق بلل کیده. او دوهم لوی امپراتورۍ په لوېدیځ کې وه، چې مرکز یې د روم ( ایټالیا ) په شاوخوا کې و. د اروپا ډیره برخه د هغه په لاس کې وه او دلته مذهبي مشر پاپ یا پاپا بلل کیده. په دغو دوو امپراتوریو کې د سیاسي اختلافاتو تر څنګ مذهبي او سمتي اختلافاتو دوام درلود. په روم کې متمرکز لویدیځ امپراتورۍ د رومن کاتولیک کلیسا پورې اړه درلوده. او د ختیځ امپراتورۍ، د اورتودوکس کلیسا د فرقې پورې تړاو درلود. هاګیا سوفیا د اورتودوکس کلیسا نړیوال مرکز و.

عيسايي اهميت

ايا سوفیا د ارتودوکس کلیسا نړیوال مرکز و، د کلیسا مشر چې د پاټریارک یا "پیټریارک" په نوم یادیږي هلته اوسیده، نو د عیسویت نیمایي کلیسا د خپل عبادت ځای ګڼل کیده.

هاګیا سوفیا هم د پام وړ وه چې دا د رومن کاتولیک کلیسا څخه زوړ وه. دا په دریمه پیړۍ کې د ورته رومي پاچا قسطنطین لخوا تاسیس شوی و، چې د روم لومړنی عیسوی پاچا و او وروسته یې ښار د بازنطیم څخه قسطنطنیه نومول شوی و. د شاوخوا زرو کلونو لپاره، دا ودانۍ او کلیسا د ټولې عیسوي نړۍ د مذهبي او روحاني مرکز په توګه کارول کیده. عیسویان باوري شوي وو چې دا کلیسا به هیڅکله د دوی ملکیت پریږدي. دا د هغه د دیني او احساساتي تړاو نښه ده چې حتی اوس هم د ارتودوکس کلیسا مشر د هغه له نوم سره "د قسطنطنیه کلیسا اوریدل" لیکي.

جوړ شوی

د لوی قسطنطین له خوا د عیسی مسیح یوه خاکه

قسطنطین په 360 میلادي کال کې په دې ځای کې د لرګیو کلیسا جوړه کړه. په شپږمه پیړۍ کې، دا کلیسا وسوځول شوه، نو قیصر جسټینین I په 532 کې د هغې په جوړولو پیل وکړ او د جوړولو کار یې په پنځو کلونو او لسو میاشتو کې بشپړ شو. د هغې په جوړولو کې لس زره جوړونکي بوخت وو او یو ملیون پونډه لګښت یې درلود. قیصر په ساختمان کې د نړۍ له مختلفو مرمرو څخه کار اخیستی، د نړۍ ځانګړي مصالحې په جوړولو کې کارول شوي دي. په ټوله نړۍ کې کلیساګانو د دې په جوړولو کې ډیری هنري اثار مرسته کړې. او ویل کیږي چې کله جسټینین د بشپړیدو وروسته د لومړي ځل لپاره داخل شوم، هغه وویل: "سلیمان ما په تا باندې فضیلت کړی". (د بیت المقدس د جوړولو په اړه د حضرت سلیمان علیه السلام یوه تکبر او کفري جمله وه).

د اسلام بریا

کله چې په ۱۴۵۳ کال کې عثماني سلطان محمد فاتح قسطنطنیه فتحه کړه او بازنطینیانو ماتې وخوړه، د دې ښار مذهبي مشرانو او ارتودوکس عیسویانو په دې فکر سره په دې کلیسا کې پناه واخیسته چې لږ تر لږه دا ودانۍ د دښمن له خوا نیول شوې نه وي. مشهور انګلیسي مورخ اډوارډ ګیبون په تفصیل سره لیکي:

”

د کلیسا ټولې ځمکې او پورتنۍ ګالرۍ د ډیری پلرونو ، میړونو ، میرمنو ، ماشومانو ، پادریانو ، راهبانو او پیغلو نانو څخه ډکې وې ، د کلیسا په دروازو کې دومره ګنډل شوي چې د دوی ننوتل ناممکن وو. دغو ټولو خلکو د دغه سپېڅلي گنبد په سیوري کې د ساتنې په لټه کې و، چې دوی له پخوا راهیسې د لوی خدای ودانۍ په توګه ګڼل. دا ټول د یو توهین الهام له امله وو چې په هغه کې دا غلط خبر و چې کله به د ترکیې دښمنان دې ستنې (د قسطنطین ستنې) ته نږدې شي، یوه فرښته به په لاس کې توره سره له اسمانه راښکته شي او د دې آسماني وسلې په واسطه به پاچاهي وکړي. هغه به له منځه یوسي او داسې بې وزله سړي ته به یې وسپاري چې په هغه وخت کې به د دې ستنې سره ناست وي. د روم امپراتورۍ زوال 697, 696

“

خو د ترکيې عثماني پوځ له دې ستنې نه مخکې پرمختګ وکړ او د ايا صوفيه دروازې ته ورسېدل، هيڅ پرښته له اسمان نه راښکته شوه او د روميانو ماتې په بريا بدله نه شوه. په کلیسا کې راټول شوي عیسویان تر پایه پورې د یو څه فوق العاده مرستې لپاره انتظار باسي. بالاخره سلطان محمد فاتح ګام واخیست او د هر چا د ژوند او مال او مذهبي ازادۍ ضمانت یې وکړ.

د فتحې په ورځ د مازدیګر له لمانځه وروسته سلطان محمد فاتح اعلان وکړ چې «انشاءالله موږ به د مازدیګر لمونځ په آیه صوفیه کې ادا کړو». نو په همدې ورځ فتحه شوه او په دې ځمکه کې د مازدیګر لومړی لمونځ ادا شو، له هغې وروسته لومړۍ جمعه هم په همدې ورځ ولوستل شوه.

د آیا صوفیا جومات

له هغه وخته چې قسطنطنیه د سلطان د سولې له وړاندیز وروسته د تورې په واسطه فتحه شوه، نو مسلمانان د دې کلیسا د ساتلو او له دغې سترې کلیسا سره د تړلو توهماتو او غلطو عقایدو له منځه وړلو ته پابند نه وو. همدارنګه تر ټولو مهم دلیل دا دی چې آیا صوفیا نه یوازې د مذهبي مراسمو د عبادت ځای و، بلکې یو سیاسي او پوځي مرکز هم و، هلته د مسیحي جګړو پلانونه جوړ شوي وو او له هغه ځایه د پاپانو په لاس د مسیحي واکمنانو او پاچاهانو متحد و. د دې ټولو دلایلو له امله سلطان محمد فاتح دا کلیسا په جومات بدله کړه، نو دا کلیسا په مال وپلورل شوه، عبادات او انځورونه یې له منځه یوړل شول او یا یې پټ کړل او محراب یې د قبلې په لور وګرځاوه، سلطان هم ورسره زیاته کړه. منارونو ته. له هغه وروسته دغه جومات د «جامعه صوفیه» په نوم مشهور شو او د عثماني امپراتورۍترپايه پورې شاوخوا پنځه سوه کاله پنځه وخته لمونځ ادا کاوه.

ځمکه اخیستل او جومات جوړول

د قسطنطنیې له فتحې وروسته په سمدستي توګه د مسلمانانو لپاره د لمانځه او راغونډیدو کوم ځای نه و، نو سلطان پریکړه وکړه چې د ارتودوکس کلیسا دغه تاریخي مذهبي مرکز په جومات بدل کړي. له همدې امله سلطان دغه ودانۍ او شاوخوا ځمکه په خپل شخصي مال وپلورله او د هغې پوره بيه يې د کليسا راهبانو ته ورکړه، د دې تر څنګ سلطان د دې لګښت بيه د مسلمانانو له خزانې نه اخيستله، بلکې پوره ټاکل شوې بيه يې واخيسته. د خپل جیب څخه یې پیسې ورکړې او دا ودانۍ او ځمکه یې د مسلمانانو د هوساینې لپاره وقف کړه. د پېر او پلور اسناد اوس هم د ترکیې په پلازمېنه انقره کې شتون لري.

ودانۍ

د آیا صوفیا مخې ته یو ښکلی چمن دی، د دروازې په تعقیب د دروازې په دواړو خواو کې هغه ډبرې دي چې ساتونکي یې ولاړ وو. دننه یو پراخه تالار دی، مربع شکل لري، د جنوب څخه شمال ته 235 فوټ اندازه کوي، د غلام دایرې او محراب پرته، د مرکزي گنبد قطر 107 فوټ دی، او د چت لوړوالی 185 فوټ دی. ټوله ودانۍ ۱۷۰ ستنې لري. په څلورو کونجونو کې مسلمانانو الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان او علي په شپږ ډالونو لیکل شوي دي. په چت کې لوی ښکلي څراغونه شتون لري. ودانۍ د مرمر څخه جوړه شوې ده، ډیری تختې په عربي رسم الخط کې لیکل شوي او نقاشي شوي دي.

د آیا صوفیا میوزیم

اياصوفیا د قسطنطنیې له فتحې وروسته ۴۸۱ کاله د مسلمانانو لپاره یو جومات او د عبادت ځای و. خو د عثماني امپراتورۍ له ړنګېدو وروسته کله چې مصطفی کمال اتاترک د ترکیې مشر شو، په جومات کې یې لمونځ بند کړ او په یوه موزیم یې بدل کړ. د 2020 په جولای کې، دا د 1935 دمخه حالت ته بېرته واړول شو.

د جومات بیا رغونه

د ۲۰۱۴ کال د مې په ۳۱مه په ترکیه کې د «ځوان اناتولیا» په نوم یوې موسسې د جومات په انګړ کې د فجر د لمانځه کمپاین ترسره کړ چې د ايا صوفیا د بیارغاونې د غوښتنې په اساس ترسره شو. دې سازمان ادعا کړې چې د ملاتړ لپاره یې له یو نیم ملیون څخه ډېر لاسلیکونه راټول کړي دي. خو د هغه وخت د لومړي وزیر سلاکار ویلي وو چې مسجد ته د اياصوفیا د بېرته راوستلو اراده نه لري.

د ۲۰۲۰ کال د جولای په ۱۰ مه د ترکیې سترې محکمې د اياصوفیا په جومات بدلولو پرېکړه تصویب کړه او په رسمي ډول یې د موزیم په توګه د دې جومات د حیثیت د لغوه کولو پرېکړه وکړه. وروسته د ترکیې ولسمشر رجب طیب اردوغان د اياصوفیا جومات د بیا رغولو پرېکړه لاسلیک کړه.

انځورتون

• 
  د آیا صوفیا محراب
• 
  د گنبد ترمیم
• 
  د شپې ښکلې منظره
• 
  په آیا صوفیا کې یو جومات چې د عثماني دورې په وخت کې جوړ شوی