اذربایجان

اذربایجان
اذربایجان
کورډېناټونه: 40.3°شمال 47.7°ختيځ / 40.3; 47.7
د رامنځته کېدو نېټه	۱۹۹۱
هېواد	آزربایجان
پلازمېنه	باکو
اداري وېش	باکو خان کندي
پراخوالی
• پراخوالی	86600 کیلومتره مربع
نفوس شمېرنه	10145212 (۲۰۲۱)
وروستي مالومات
وخت زون	نړيوال همغږی وخت +04:00
رسمي ژبه	ازربايجاني ژبه
جيو کوډ	587116
موټر پلېټ	AZ (۱۹۹۳–)
رسمي وېبپاڼه	د تاييدولو سرچينه

د آذربایجان جمهوريت (آذربایجان هیواد) (آذربايجاني: Azərbaycan يا Azərbaycan Respublikası) په قفقاز غرو لړۍ کې يو هېواد دی چې د اروپا او سوېل لوېديځه اسيا په منځلاره کې پروت دی. دا هېواد کسپین سمندرګی سره ساحل لري.

دا هېواد په سوېل کې له روسيې سره، د جيورجيا سره په سوېل لويديځه لورې، د ارمنستان سره په لويديځه خوا او په سوېل کې د ايران سره خپلې پولې لري. د نخجوان خپلواکه جمهوريت چې د اذربايجان ادعا ورباندې ده، سوېل ختيځه کې د ارمنستان سره، په سوېل لويديځه کې د ايران سره او په سوېل لوېديځه کې د ترکيې سره گډې پولې لري. اذربايجان يو غېر مذهبي حکومت لري، او د 2001 زېږيز کال راپدې خوا د اروپايي قونسل غړيتوب لري. ددې هېواد ډېرکي وگړي شيعه مسلمانان دي او د غربي ترکي توکمه خلگ دي چې د اذربايجاني په نوم او يا هم په ساده ډول د اذري په نوم يادېږېي. دا هېواد په رسمي توگه مخ په ډيموکراسۍ روان دی، خو په کلکه توگه اقتدار پلوی قانون پلي کوي.

جغرافیه

آذربایجان د جغرافیایي پلوه د قفقاز غرونو سویل د ارس سیند شمال او د کسپین سمندرګی ترڅنګ پروت دی. د لوی قفقاز غرونه شمال او د واړه قفقاز غرونه لویدیځ همدارنګه تالش غرونو سویل کې د آذربایحان ۴۰% سلنه خاوره نیولې ده.

ایداري ویش

'د آذربایجان هیواد د ولایتونو نوملړ (د آذربایجان هیواد ایداري وېش) لاندی نوملړ تاسو د آذربایجان هیواد ایداري برخې ښې.

د آزربايجان هیواد اداري ویش

1. ابشيرون ولسوالۍ 2. اغجابادي ولسوالۍ 3. اغدام ولسوالۍ 4. آقداش ولسوالۍ 5. اغستافا ولسوالۍ 6. اغسو ولسوالۍ 7. شيروان (ښار) 8. آستارا ولسوالۍ 9. باکو (ښار) 10. بالاکن ولسوالۍ 11. بردع ولسوالۍ 12. بيلقان ولسوالۍ 13. بيلاسوار ولسوالۍ 14. جبراييل ولسوالۍ 15. جليل آباد ولسوالۍ 16. داشکسن ولسوالۍ 17. شابران ولسوالۍ 18. فضولي ولسوالۍ 19. ګدابی ولسوالۍ 20. گنجه (ښار) 21. ګورانبویی ولسوالۍ 22. ګویچی ولسوالۍ 23. حاجي قبول ولسوالۍ 24. ايميشلي ولسوالۍ 25. اسماعيلي ولسوالۍ 26. کلباجار ولسوالۍ 27. کردامير ولسوالۍ 28. لاچين ولسوالۍ 29. لنکران ولسوالۍ 30. لنکران (ښار) 31. ليرک ولسوالۍ 32. ماسالي ولسوالۍ 33. منګچوير (ښار) 34. نفتالان (ښار) 35. نفتچالا ولسوالۍ

36. اغوز ولسوالۍ 37. قابالا ولسوالۍ 38. کاخ ولسوالۍ 39. قازاخ ولسوالۍ 40. قوبوستان ولسوالۍ 41. قوبا ولسوالۍ 42. قبادلي ولسوالۍ 43. قوسار ولسوالۍ 44. ساعتلي ولسوالۍ 45. صابر آباد ولسوالۍ 46. شکي ولسوالۍ 47. شکي (ښار) 48. ساليان ولسوالۍ 49. شماخي ولسوالۍ 50. شمخور ولسوالۍ 51. ساموخ ولسوالۍ 52. سياه زن ولسوالۍ 53. سومقاييت (ښار) 54. شوشا ولسوالۍ 55. شوشا (ښار) 56. تارتار ولسوالۍ 57. تووز ولسوالۍ 58. اوجار ولسوالۍ 59. خاشماز ولسوالۍ 60. خان کندي (ښار) 61. ګويګول ولسوالۍ 62. خيزي ولسوالۍ 63. خوجالي ولسوالۍ 64. خوجاوند ولسوالۍ 65. يارديملي ولسوالۍ 66. يولاخ ولسوالۍ 67. يولاخ (ښار) 68. زنګلان ولسوالۍ 69. زاقاتالا ولسوالۍ 70. زرد آب ولسوالۍ

ځمکپوهنه

اداري وېشنې

کينډۍ:ارنی اذربايجان په ۵۹ رايونونو (rayonlar، مفرد rayon) يا سيمو، ۱۱ ښاري ناحيو (şəhərlər، مفرد şəhər)، او يو خپلواک جمهوريت (muxtar respublika) چې د ناخشيوان په نامه يادېږي وېشل شوی دی، چې بيا هم د ناخشيوان خپلواکه سيمه په خپل وار په ۷ رايون او يو ښار وېشل شوی. د واليانو گومارل د اذربايجان د ولسمشر دنده ده، خو د ناخشيوان حکومت بيا د ناخشيوان د خپلواکه پارلمان لخوا ټاکل کېږي. د نورو سيمو حکومتونه لکه هغه ښارونه چې د ارمنيانو په ولکه کې راغلي لکه خانکيندي او شوشا هم د هېواد نه دباندې خپل سيمه ايز واکونه ټاکي.

طبيعي منظرې

اذربايجان د نورو هېوادونو سره ټولټال ۲،۶۴۸ کيلومتره اوږده زمکنۍ پوله لري. چې د دغې شمېرې نه ۱۰۰۷ کيلومتره اوږده پوله د ارمنستان سره، ۷۵۶ کيلومتره اوږده پوله د ايران سره، ۴۸۰ کيلومتره اوږده پوله د جورجيا سره او ۳۹۰ کيلومتره اوږده گډه پوله د روسيې او تُرکيې سره لري. دغه هېواد کاسپين سمندرگي سره هم تړلی دی او د دغه هېواد سمندري لمن ۸۰۰ کيلومترو پورې رسېږي. همدا شان د سوروالي له مخې د اذربايجان تر ټولو پراخه سيمه د کاسپين سمندرگي يوه برخه جوړوي چې ټولټال ۴۵۶ کيلومتره سوروالی لري. د اذربايجان وچه له سهېل نه تر سوېله پورې ۴۰۰ کيلومتره اوږده او له لوېديځه تر ختيځه پورې ۵۰۰ کيلومتره اوږدوالی لري. د اذربايجان د هغو درې غرونو لړۍ چې ددې هېواد نژدې ۴۰٪ برخه جوړوي، د لوی قفقاز، وړوکي قفقاز او د تاليش د غرونو په نامه يادېږي. د اذربايجان د غرونو تر ټولو جگه څوکه د بازاردوزو غر دی چې د سمندر له هوارې نه ۴،۴۶۶ متره لوړوالی لري. خو د دغه هېواد تر ټولو ټيټه سيمه د کاسپين په سمندرگي کې پرته سيمه ده چې د سمندر له هوارې -۲۸ متره په ټيټه کې پرته سيمه ده. د نړۍ په ټولو خټينو اورښيندونکو سيمو څخه نيژدې نيمه برخه خټين اورښيندونکې سيمې په اذربايجان کې دي.

ناسا، د ۲۰۰۳ ز کال د مارچ په مياشت کې د سپوږمکيو نه اخيستل شوی د اذربايجان انځور.

د اذربايجان د اوبو په اهمو سرچينو کې ددغه هېواد د هوارې اوبه شاملې دي چې په ۸،۳۵۰ رودونو کې يواځې ۲۴ رودونه دي چې د ۱۰۰ کيلومتر نه هم ډېر اوږدوالی لري. همدا ټول رودونه بيا د کاسپين سمندرگي ته چې د هېواد په ختيځ کې دی لار موندلې. د دغه هېواد تر ټولو لوی ډنډ د ساريسو ډنډ دی چې (۶۷ km²) او د همدغه هېواد تر ټولو اوږد رود د کورا رود دی چې (1,515 km) يې اوږدوالی لري.

په کاسپين سمندرگي کې اذربايجان د څلورو اهمو ټاپوانو خاوند هم دی چې د دغو څلور واړو ټاپوانو گډ ارتوالی ۳۰ کيلومتر مربع جوړوي.

اقليم

کينډۍ:ارنی په اذربايجان کې د اقليم جوړښت په ځانگړې توگه د ارکټيک د سړوخې هوايي کتلو، د سکانډېناويا د انټي سايکلون، د سايبېريا د انټي سايکلون، او د منځنۍ اسيا د انټي سايکلون نه اغېزمن شوی. پدې سيمه کې د زمکنيو مناظرو د توپيرونو له کبله، هوايي کتلې له بېلابېلو سمتونو نه دې هېواد ته رادننه کېږي. په سهېل کې د لوي قفقاز سيمه، همدا هېواد د سړوخې د کتلو د اغېز پر وړاندې ساتي، د سړوخې دا څپې عموماً د زمکې د سهېلي سيمو نه پر دغه هېواد راروانې وي. د سړوخې همدا کتلې د دې هېواد د غونډيو په لمنو او هوارو سيمو کې د ټراپيکل څېرمه اقليم د جوړېدو سبب گرځي. په عين وخت کې د دې هېواد هوارې سيمې او د غونډيو لمنې تر ډېره حده د لمر د وړانگو نه اغېزمن کېږي.

د اقليمي زونونو او يا سيمو د يوولسو وېشنو نه نهه ډوله اقليمي سيمې په اذربايجان کې دي. د تودوخې د بشپړې ټيټې نه ټيټه درجې (-33 °C (-27.4 °F)) او د بشپړې لوړې نه لوړې درجې (+46 °C (114.8 °F)) د جولفا او اوردوباد په سيمو کې ليدل شوي. The maximum annual precipitation falls in Lankaran (1,600 to 1,800 mm) and the minimum in Absheron (200 to 350 mm).

طبيعت او چاپېريالپوهنه

کينډۍ:ارنی کينډۍ:دا هم وگورۍ د اوبو د زېرمو او سرچينو له مخې، اذربايجان په نړۍ کې د اوسط نه په ټيټو هېوادونو کې شمېرل کېږي او په همدې توگه د دغه هېواد د اوبو زېرمې نژدې 100,000 m³/اوبه په يوه کال کې په هر km² کې رسېږي. د اذربايجان د اوبو لويه زېرمه د کوور په ځای کې جوړه شوې.

د دې هېواد د بوټو د تنوع سيمې د ناخشيوان دنگې غړۍ (د بوټو 60% بېلابېل جنسونه همدلته دي)، د کورا-اراز هوارې سيمې (40%)، د لوی قفقاز ختيځه سيمې، د داواچي-قوبا سيمه (38%)، د قفقاز مرکزی سيمه (29%)، گوبوستان (26.6%)، په تاليش غرونو کې د لينکوران سيمه (27%) او د ابشېرون سيمه (22%) د يادولو وړ ځايونه دي. همدا شان د لوی قفقاز سهېل-ختيځې څوکې، سهېلي برخه، سهېل ختيځه برخه او د وړوکي قفقاز او د تاليش غرونو ختيځې څوکې د دغه هېواد د لويو ځنگلونو په سيمو کې شمېرل کېږي.

تاريخ

ارپوهه او نوم

کينډۍ:دا هم وگورۍ کينډۍ:ارنی د اذربايجان د نوم اصليت په اړوند گڼ شمېر اټکلونه او فرضيې شته. خو په دغو کې تر ټولو عام اند دا دی چې دا نوم د اتروپاتېس يا Atropates نه راوتلی. اتروپات د پارس د امپراطورۍ په وختونو کې د ماد په خلکو کې د يو والي نوم وه چې په اتروپاتين (اوسينی اذربايجان) کې يې خپل واک چلاوه. وروسته له دې چې مقدوني سکندر د اشمېندز د کورنۍ پاچاهي ړنگه کړه نو بيا دغې سيمې هم خپلواکي ترلاسه کړه. دا سيمه د منځنۍ اتروپاتيا يا اتروپاتېن په نوم هم نومول شوې.

اتروپاتيس د زړې پارسۍ د ژبې نه راوتلی چې مانا يې "په اور ژغورل شوی." دی.

د اذربايجان د مېشتو وگړو په گډون د يرغلگرو لښکرونو د پاتې شويو توکمونو لکه قفقازيانو، ماديانو، سيتيانو، پارسيانو، ارمنيانو، يونانيانو، روميانو، خازاريانو، عربانو، اوغوز، سلجوقيانو، مغولانو، او روسانو يو گډ کور دی.

لرغونی تاريخ

د اذربايجان په خاوره د لومړنيو انساني استوگنو نښې نښانې ډبرين پېر ته رسېږي او په همدې توگه د ازيخ قوروچي کلتور سره تړاو پيدا کوي.