پښتو ابېڅي
پښتو ابېڅې، لکه د پارسي او د اردو ژبې د ابېڅو په شان د عربي ژبې نه اشتقاق شوې ابېڅې دي چې د هغو غږونو او ځليزو ښکارندويي وکړي کوم چې يوازې په پښتو ژبه کې دي او په عربي ژبه کې نه موندل کېږي. دا هغه ابېڅې دي چې د ځينو تورو، ټکو او يا نښو په ځانگړي کېدو سره د څانگړو غږونو لپاره کارېږي.
پښتو ابېڅې
په پښتو ابېڅو کې داسې توري شته چې په عربي او يا هم د پارسي ژبې په ابېڅو کې نشته. د ساري په توگه، هغه توري representing the retroflex consonants /ʈ/, /ɖ/, /𝼈/ and /ɳ/ are written like the standard Arabic te, dāl, re and nun with a "panḍak", "γaṛwandai" or also called "skəṇai" attached underneath, which looks like a small circle: ړ ,ډ ,ټ, and ڼ, respectively. It also has the letters ṣ̌in and ẓ̌e (representing voiceless and voiced retroflex fricatives), which look like a sin and reh respectively with a dot above and beneath: ښ and ږ. The letters representing the Voiceless alveolar affricate /ts/ and Voiced alveolar affricate/d͡z/ look like a ح with three dots above and an hamza (ء) above; څ and ځ, and are also specific to Pashto, although څ was also used in the related extinct language of Khwarezmian to represent both /t͡s/ and /d͡z/. Pashto has ى ,ې ,ۀ, and ۍ for additional vowels and diphthongs as well.
په پښتو ابېڅو کې د عربي ژبې ۲۸ پور شوي توري او د پارسي ژبې ۳ پور شوي توري (چ ,پ, او ژ) شامل دي، پاتې ۱۲ توري د پښتو ابېڅو خپل ځانگړي توري دي.
توري
دلته لاندې په پښتو ژبه کې کارېدلي ۴۴ توري راغونډ شوي. د ابداليانو گړدود د (A) په توري، د غلزيانو گړدود د (G) او د يوسفزو گړدود د (Y) په تورو ښکاره شوي.
| متني بڼه | نوم | Transliteration | ALA-LC رومي بڼه. | IPA | يونيکوډ (Hex) | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| اصلي بڼه | د کلمې په پای کې | د کلمې په مينځ کې | د کلمې په پيل کې | |||||
| آ ,ا | ـﺎ | الف[۱] | ā / ʾ | ā / ʾ | [ɑ] / [ʔ] | U+0627, U+0622 | ||
| ب | ـﺐ | ـﺒـ | بـ | بې | b | b | [b] | U+0628 |
| پ | ـﭗ | ـﭙـ | پـ | پې | p | p | [p] | U+067E |
| ت | ـﺖ | ـﺘـ | تـ | تې | t | t | [t̪] | U+062A |
| ټ | ـټ | ـټـ | ټـ | ټې | ṭ (or 'tt') | ṭ | [ʈ] | U+067C |
| ث | ـﺚ | ـﺜـ | ثـ | سې[۲] | s | s̱ | [s] | U+062B |
| ج | ـﺞ | ـﺠـ | جـ | جيم | ǰ | j | [d͡ʒ] | U+062C |
| ځ | ـځ | ـځـ | ځـ | ځيم (dzim)[۳] | j (or 'dz') / z | ż | [d͡z] (A, G) / [z] (Y) | U+0681 |
| چ | ـﭻ | ـﭽـ | چـ | چې | č | ch | [t͡ʃ] | U+0686 |
| څ | ـڅ | ـڅـ | څـ | څيم (tsim)[۴] | c (or 'ts') | ṡ | [t͡s] (A, G) / [s] (Y) | U+0685 |
| ح | ـﺢ | ـﺤـ | حـ | حې[۵] | h | ḥ | [h] / [x] | U+062D |
| خ | ـﺦ | ـﺨـ | خـ | خې | x | kh | [x] | U+062E |
| د | ـﺪ | دال | d | d | [d̪] | U+062F | ||
| ډ | ـډ | ډال | ḍ (or 'dd') | ḍ | [ɖ] | U+0689 | ||
| ﺫ | ـﺬ | ذال[۶] | z | ẕ | [z] | U+0630 | ||
| ﺭ | ـﺮ | رې | r | r | [r] | U+0631 | ||
| ړ | ـړ | ړې[۷] | ṛ (or 'rr') | ṛ | [𝼈], [ɻ] | U+0693 | ||
| ﺯ | ـﺰ | زې | z | z | [z] | U+0623 | ||
| ژ | ـﮋ | ژې | ž | zh | [ʒ] (A, G) / [d͡z] (Y) | U+0698 | ||
| ږ | ـږ | ږې (A) / γ̌e (G) / ge (Y)[۸] | ẓ̌ (A) / γ̌ (G) / g (Y) | ẓh (A) / g'h (G) / g (Y) | [ʐ] (A) / [ʝ] (G) / [ɡ] (Y) | U+0696 | ||
| س | ـﺲ | ـﺴـ | سـ | سين | s | s | [s] | U+0633 |
| ش | ـﺶ | ـﺸـ | شـ | شين | š | sh | [ʃ] | U+0634 |
| ښ | ـښ | ـښـ | ښـ | ښين (A) / x̌in (G) / xin (Y)[۹] | ṣ̌ (A) / x̌ (G) / x (Y) | ṣh (A) / k'h (G) / kh (Y) | [ʂ] (A) / [ç] (G) / [x] (Y) | U+069A |
| ص | ـﺺ | ـﺼـ | صـ | صات[۱۰] | s | ṣ | [s] | U+0635 |
| ض | ـﺾ | ـﻀـ | ضـ | ضوات[۱۱] | z, d | z̤ | [z], [d̪] | U+0636 |
| ط | ـﻂ | ـﻄـ | طـ | توې[۱۲] | t | ṭ | [t̪] | U+0637 |
| ظ | ـﻆ | ـﻈـ | ظـ | زوې[۱۳] | z | ẓ | [z] | U+0638 |
| ع | ـﻊ | ـﻌـ | عـ | عين[۱۴] | ʻ | ʻ | [ʔ] | U+0639 |
| غ | ـﻎ | ـﻐـ | غـ | غﺉن | γ | gh | [ɣ] | U+063A |
| ف | ـﻒ | ـﻔـ | فـ | فې[۱۵] | f | f | [f] / [p] | U+0641 |
| ق | ـﻖ | ـﻘـ | قـ | قاف | q | q | [q] / [k] | U+0642 |
| ك | ـك | ـكـ | كـ | کاف | k | k | [k] | U+0643 |
| گ | ـگ | ـگـ | گـ | گاف | g | g | [ɡ] | U+06AB |
| ل | ـﻞ | ـﻠـ | لـ | لام | l | l | [l] | U+0644 |
| م | ـﻢ | ـﻤـ | مـ | ميم | m | m | [m] | U+0645 |
| ن | ـﻦ | ـﻨـ | نـ | نون | n | n | [n] | U+0646 |
| ڼ | ـڼ | ـڼـ | ڼـ | نوڼ | ṇ (or 'nn') | ṇ | [ɳ] | U+06BC |
| و | ـﻮ | واو | w, u, o | w, u, o | [w], [u], [o] | U+0648 | ||
| ه | ـﻪ | ـﻬـ | هـ | gərda he round he |
هې, a, ə/ë | h, a, ə | [h]/[ʔ], [a], [ə] | U+0647 |
| ۀ | ـﮥ | هې حمزه (يا 'زوره کی')[۱۶] | ə (or 'ë') | ə | [ə] | U+06C0 | ||
| ي | ـﻲ | ـﻴـ | يـ | klaka ye hard ye |
y, i | y, ī | [j], [i] | U+064A |
| ې | ـﯥ | ـﯧـ | ېـ | pasta ye soft ye |
e | e | [e] | U+06D0 |
| ى | ـى | nərina ye[۱۷] masculine ye |
ai, y | ay, y | [ai], [j] | U+0649 | ||
| ۍ | ـۍ | ṣ̌əjina ye feminine ye |
əi (or 'ëi') | ạy | [əi] | U+06CD | ||
- ^ In the beginning of a word, آ (alif with madda) represents the long vowel /ɑ/ (eg. آس - ās, "horse"), and ا (alif) represents the consonant /ʔ/ (eg. اسلام - ʾislām or islām, "Islam"). In the middle or end of a word, ا represents the long vowel /ɑ/ preceded by a consonant (eg. كال - kāl, "year"; and نيا - nyā, "grandmother").
- ^ The pronunciations of ږ and ښ depend on the dialect - eg. Kandahar[۱]: /ʐ/ and /ʂ/; Quetta: /ʒ/ and /ʃ/; southern Wazirwola: /ʑ/ and /ɕ/[۲]; Wardak: /ʝ/ and /ç/; Yusufzai: /ɡ/ and /x/.
- ^ The pronunciation of the letter ځ merges with /z/ in northern and eastern dialects, and څ merges with /s/ in eastern dialects.
- ^ The letter ړ represents /𝼈/ if it is not at the final position of a syllable; if it is final, it represents /ɻ/.
- ^ ف tends to be pronounced as پ.
- ^ The letter ۀ representing /ə/ is not used in many texts; instead ه is used which can also represent /ə/.
- ^ ى represents /ai/ if preceded by a consonant (eg. لرگى - largai, "wood"), and represents /j/ if preceded by a vowel (eg. دوى - duy, "they").
- ^ Ten of the alphabets, ق ف ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث, appear only in loanwords which are mostly of Arabic origin. Eight of them, ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث, represent no additional phonemes of Pashto, and their pronunciation merges with other phonemes.
In the earliest known Pashto manuscript written in 1651 CE,[۳] ڊ (dāl with subscript dot) was used for /t͡s/ and /d͡z/, which was still used in the Diwan of Mirza written in 1690 CE, but this sign was soon replaced by څ which was first attested in 1696-7 CE. څ is now used for only /t͡s/.
Diacritic marks
The four diacritic marks[۱۸] are:
| Diacritic | Name | Translit. | IPA |
|---|---|---|---|
ــَ |
zwar | a | [a] |
ــِ |
zer | i | [i] |
ــُ |
peš | u | [u] |
ــٌ |
zwarakai | ə (or ë) | [ə] |
- ^ The diacritic marks are not considered separate letters. Their use is optional and are usually not written; they are primarily used to distinguish between two words which appear similar.
"ی" گانې
| توری | نوم | سپوڼ | موقف | څرگندونه | بېلگه |
|---|---|---|---|---|---|
| ي | کلکه ي | [j], [i] | هر ځای | هېڅ | يم [jəm] ('I am') |
| ې | پسته ې | [e] | د لغت په منځ يا پای کې | هېڅ | ډېوه [ɖewa] ('lamp') |
| ى if preceded by a consonant |
نارينه ی | [ai] | د لغت په پای کې | the word is masculine singular in direct case | ستورى [ستوری] |
| ى if preceded by a vowel |
نارينه ی | [j] | end of the word | none | دوى [duj] ('they') |
| ۍ if in a name |
ښځينه ۍ | [əi] | end of the word | the name is feminine | نجلۍ [nd͡ʒələi] ('girl') |
| ۍ if in a verb |
ښځينه ۍ[۱۹] | [əi] | end of the word | the verb is in second person plural form | كوۍ [kawəi] ('you (plur.) do') |
- ^ It is also common to use ئ (ye with an hamza above) at the end of a second-person plural verb, for example كوئ - kawəi, "you (plur.) do".
سرچينې
- Awde & Sarwan (2002). "Pashto dictionary & phrasebook", page 24.
باندنۍ تړنې
- ↑ Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto
- ↑ Rozi Khan Burki, Dying Languages; Special Focus on Ormuri
- ↑ "D. N. MacKenzie, "A Standard Pashto", Khyber.org". بياځلي په 2010-06-18.
{{cite web}}: د سياس۱ تېروتنې: د آرشيپ لينک (link) د سياس۱ تېروتنې: د نه منلو وړ پاراميټرونه (link)
Lua error in Module:Navbox at line 885: table index is nil.
|
