هیپاتیا

هیپاتیا (پخوانۍ يوناني: Ὑπᾰτία)  هیپاتیا هیپاتیا د شخص معلومات پيدايښت ۰۳۶۰ الکزنډريا  مړینه مارچ 415 (54–55 کاله)  الکزنډريا  تابعیت لرغونی روم د بیزانس سترواکي  عملي ژوند استاذہ د اسکندريې هيروکليس  دنده فیلسوف ليکوال  کاروونکي ژبه(ي) يوناني لهجه  د کړنې څانګه ستورپوهنه شمېرپوهنه ميخانيک فلسفه  مؤثر شخصیات اپلاتون پلوتين ارستو بطلمیوس  تحریک نوې اپلاتوني فلسفه  هیپاتیا (زوکړه د ۳۵۰ او ۳۷۰ زکال ترمنځ – مړینه ۴۱۵ زکال) نوې افلاطونې فیلسوفه، ستورپوهه او ریاضي پوه وه چې د مصر په اسکندریې ښار کې یې ژوند کاوه او وروسته بیا دغه ځای د ختیځې رومي (بیزانسي) سترواکۍ برخه وګرځېد. نوموړې د اسکندریې ښار له مخکښو مفکرینو څخه وه چې د فلسفې او ستور پوهنې په برخو کې یې تدریس هم کاوه. په داسې حال کې چې د سکندریې ښار بله ریاضي پوهه پاندروسون (Pandrosion) له نوموړې څخه وړاندې تېره شوې، خو بیا هم لومړنۍ ریاضي پوهه ده چې د ژوند اړوند موارد یې په غوره بڼه ثبت شوي دي. هیپاتیا د خپل ژوند پر مهال د یوې مشهورې ښوونکې او پیاوړې سلاکارې په توګه شهرت درلود. هغې د دیوفانتوس د دیارلس ټوکیز ارثمیتکا اثر شرح ولیکه چې کېدای شي یو شمېر برخې یې لا تر اوسه شتون ولري، ځکه چې د دیوفانتوس په اصلي متن کې ځای پر ځای شوې؛ همدارنګه یې د پرج د آبولونیوس د مخروطي مقطعو د رسالې اړوند شرح لیکلې چې اوس پاتې نه ده. ډیری معاصر پوهان باوري دي چې هیپاتیا کیدای شي د بطلیموس د المجستي اثر پاتې شوی برخه د المجستی د دریم کتاب اړوند د خپل پلار، تئون له شرحې څخه تصحیح کړې وي. هیپاتیا، استرولابونه او هایدرو میترونه جوړ کړي، خو یو له دغو څخه یې خپله نه دی اختراع کړی، ځکه له دغو دواړو څخه د هغې له زیږون وړاندې ګټنه کېدله. نوموړې د عیسویانو پر وړاندې له زغم کار اخیست او د بطلیموس ښار د راتلونکی کشیش سینیسیوس په ګډون یې ګڼ شمېر عیسوي زده کوونکي روزلي. لرغونې منابع څرګندوي چې هیپاتیا په پام وړ توګه د مشرکینو او عیسویانو د علاقې وړ وه او د اسکندریې ښار په سیاسي مخکښانو یې پام وړ اغېز درلود. د عمر په وروستیو کې هیپاتیا اورستس ته چې د اسکندریې رومي واکمن و او د اسکندریې له کشیش سیریل سره یې سیاسي ستونزه لرله، مشوره ورکوله. له همدې امله داسې ګنګوسو شتون درلود چې هغه یې د ارستوس او سیریل ترمنځ له پخلاینې څخه په مخه نیولو تورنه کوله، همدا و چې د ۴۱۵ زکال په مارچ میاشت کې د یوې ډلې عیسویانو له خوا چې د پیټر په نامه کس یې مشري پر غاړه لرله ووژل شوه. د هیپاتیا وژنې ټوله سترواکي ولړزوله او هغه یې «د فلسفې په شهیدې» واړوله، همدا و چې راتلونکو نوو افلاطونیانو لکه دماشیوس له عیسویت سره لا زیات مخالفت ته مخه کړه. د منځنیو پېړیو پر مهال هیپاتیا د مسیحي فضلیت د سمبول په توګه وټاکل شوه؛ څېړونکي په دې باور دي چې نوموړې د اسکندریې د سنټ کاترین افسانې تر ټولو مهمه برخه جوړوله. د روڼ آندۍ په دوره کې هغه له کاتولیکېزم سره د مخالفت په سمبول واوښته. په نوولسمه پېړۍ کې اروپایي ادبیاتو په ځانګړې توګه په ۱۸۵۳ زکال کې د چارلز کینګزلي له خوا د هیپاتیا تر نامه لاندې لیکل شوي ناول هغه «د وروستیو خیال پالونکو یونانیانو» په توګه توصیف کړه. په شلمه پېړۍ هیپاتیا د ښځو د حقونو او د فیمینېستي خوځښت مخکښه وبلل شوه. له شلمې پېړۍ را وروسته یو شمېر انګېرنې د هیپاتیا مړینه د اسکندریې د کتابتون له ویجاړۍ سره اړونده بولي، په داسې حال کې چې د تاریخي واقعیتونو له مخې د هغې د ژوندانه پر مهال دغه کتابتون شتون نه درلود. ژوند لویوالی هیپاتیا د اسکندریې د ریاضي پوه، تئون (زیږون: شاوخوا ۳۵۵ زکال – مړینه: شاوخوا ۴۰۵ زکال) لور وه. د کلاسیک تاریخ پوه اډوارډ جی واټس په خبره، تئون د «موسئون» په نامه مکتب مشر و چې د هلنیستي موسئون (موزیم) څخه یې نوم اخیستل شوی او په ۲۶۰ زکال کې نور په هغو کې غړیتوب پای ته رسېدلی و. د تئون مکتب ځانګړی، ډېر معتبر او له اعتقادي پلوه محافظه کاره و. تئون د ایامبلیخوس لارښوونې رد کړې او کېدای شي په خالص افلاطوني او نوي افلاطوني تدریس باندې یې ویاړ کاوه. په داسې حال کې چې نوموړی هغه مهال د یو مخکښ ریاضي پوه په توګه پېژندل کېده خو د تئون ریاضیکي چارې د معاصرو معیارونو له مخې اساسا «فرعي»، «بې اهمیته» او په «بشپړه توګه غیر اصلي» په پام کې نیول کېږي. د هغه اصلي لاسته راوړنه د اقلیدوس د عناصرو د نوې نسخې تولید و چې په هغو کې نوموړي ټولې هغه کتبي تېروتنې چې د ۷۰۰ کلونو راهیسې یې شتون درلود تصحیح کړې. د تئون له خوا د اقلیدوس د عناصرو تصحیح شوې بڼه د پېړیو په اوږدو کې په تر ټولو کارېدونکي درسي کتاب واوښته او نږدې په بشپړه توګه یې د پخوانیو نسخو ځای ونیو. د هیپاتیا د مور اړوند مالومات په هېڅ یوه شته منبع کې نه دي ذکر شوي. تئون د بطلیموس د المجستي په څلورم کتاب باندې خپله شرح د اپیفانیوس په نامه کس ته ډالۍ کړې او هغه ته یې د «خپل ګران زوی» خطاب کړی، چې ښيي کېدای شي د هیپاتیا ورور وي، خو تئون چې کومه یوناني کلمه (تکنون) هغه ته کارولې د بیولوژیکي معنا له مخې د «زوی» معنی نه ورکوي او تر ډېره پورې یوازې د پلارګلوۍ د قوي احساساتو د څرګندونې په موخه ترې ګټنه کېږي. د هیپاتیا د زیږون کره نېټه تر اوسه د بحث وړ موضوع ده او وړاندوینه کېږي چې د ۳۵۰ زکال او ۳۷۰ زکال ترمنځ زیږېدلې ده. ډېری څېړونکي په دې اړوند د هوچه له اټکل څخه پیروي کوي چې پر باور یې هیپاتیا د ۳۷۰ زکال په شاوخوا کې زېږېدلې. نوي افلاطوني تاریخ پوه داماسکیوس (زوکړه: شاوخوا ۴۵۸ زکال – مړینه: شاوخوا ۵۳۸ زکال) د ایزیدور د ژوند تر نامه لاندې ورک شوي اثر کې د هیپاتیا توصیف کړی چې د دغه مورد اړوند د سودا په نامه د لسمې پېړۍ په بیزانسي پوهنغونډ کې یې یادونه شوې او څرګندوي چې هیپاتیا د ارکادیوس د سلطنت پر مهال وده کړې. هوچه استدلال کړی چې د هغې له ظاهري ښکلا څخه د داماسکیوس توصیف په دې معنی دی چی نوموړې دغه مهال شاوخوا ۳۰ کاله عمر درلود او ۳۷۰ زکال د ارکادیوس له سلطنت څخه ۳۰ کاله وړاندې و. مقابل اړخ د دې اړوند نظریات چې هغه د ۳۵۰ زکال په لومړیو کې زېږېدلې د وقایع لیکونکي جان ملالاس (زوکړه: شاوخوا ۴۹۱ زکال – مړینه: ۵۷۸ زکال) د عبارت پر بنسټ بولي چې هغه یې په ۴۱۵ زکال کې د مړینې پر مهال د عمر له مخې زړه بللې وه. رابرټ پنلا استدلال کوي چې دواړې دغه نظریې کمزورې دي او د هغې د زیږون نېټه ناڅرګنده پاتې ده. مسلک هیپاتیا یوه نوې افلاطوني وه، اما د خپل پلار په څېر یې د ایامبلیکوس لارښوونې رد کولې او پر ځای یې لومړنی نوی افلاطونیت مانه چې د فلوطین له خوا فرمول بندي شوی و. د اسکندریې مکتب دغه مهال د خپلې فلسفې له مخې شهرت درلود او اسکندریه له آتن وروسته د یوناني – رومي نړۍ د فلسفي پلازمینې په توګه دویم ځایګی درلود. هیپاتیا له ټولې مدیترانې څخه اړوندو زده کوونکو ته زده کړې ورکولې. د داماسکیوس په خبره هغې د افلاطون او ارسطو د لیکنو اړوند ویناوې کولې، نوموړې همدارنګه څرګنده کړې چې هغې به تل په اسکندریه کې د وینا کولو تریبیون/سټېج ته ورتله، د فیلسوفانو په څېر کالي به یې اغوستل او له چمتووالي پرته به یې عامه ویناوې کولې. د واټس په خبره د څلورمې پېړۍ په وروستیو کې په اسکندریه کې دوه ډوله نوي افلاطوني نظریات تدریس کېدل. لومړی ډول یې مذهبي نوی افلاطونیت و چې په سراپئوم کې تدریس کېده او د ښکاره بت پرستۍ اړوند د ایامبلیکوس د لارښوونو تر اغېز لاندې و. دویم ډول یې هم معتدل او ډېر لږ بحث پارونکی و چې هیپاتیا او پلار یې، تئون ترې ملاتړ کاوه او د فلوطین د لارښوونو پر بنسټ و. په داسې حال کې چې هیپاتیا خپله بت پرسته وه، خو د عیسویانو پر وړاندې یې د زغم سپارښتنه کوله. په واقعیت کې د هغه مخکښ زده کوونکي ټول عیسویان و. د هغه یو له مخکښو زده کوونکو څخه د سیرین سینیسیوس و، چې بیا وروسته په ۴۱۰ زکال کې د بطلیموس ښار (اوس مهال په ختیځه لیبیا کې موقعیت لري) کشیش شو. له دې وروسته هم هغه له هیپاتیا سره د لیکونو تبادلې ته دوام ورکړ چې د هغه پاتې شوي لیکونه د نوموړې د مسلک اړوند د اطلاعاتو اصلي منبع جوړوي. سرچينې