منګوليا

منګوليا

Mongolie (فرانسوي)

اړوند

په نوم د	مغول
پلازمېنه	اولان باتور
ترټولو لوړه څوکه	Hüiten Peak (en)

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	خپلواک هېواد landlocked country (en) هېواد
وګړو شمېر	لړۍ... ۳٬۴۰۹٬۹۳۹ — ۳٬۰۸۱٬۶۷۸ — ۹۵۵٬۵۰۸ — ۹۸۲٬۱۷۴ — ۱٬۰۱۱٬۳۲۲ — ۱٬۰۴۲٬۳۷۷ — ۱٬۰۷۴٬۵۱۱ — ۱٬۱۰۷٬۱۱۹ — ۱٬۱۳۹٬۹۵۵ — ۱٬۱۷۳٬۱۸۰ — ۱٬۲۰۷٬۱۰۲ — ۱٬۲۴۲٬۲۰۸ — ۱٬۲۷۸٬۸۲۰ — ۱٬۳۱۷٬۰۴۴ — ۱٬۳۵۶٬۶۶۶ — ۱٬۳۹۷٬۳۰۲ — ۱٬۴۳۸٬۴۲۱ — ۱٬۴۷۹٬۶۴۸ — ۱٬۵۲۰٬۸۶۴ — ۱٬۵۶۲٬۲۱۱ — ۱٬۶۰۳٬۹۰۷ — ۱٬۶۴۶٬۲۹۰ — ۱٬۶۸۹٬۶۲۱ — ۱٬۷۳۳٬۴۷۷ — ۱٬۷۷۷٬۷۲۴ — ۱٬۸۲۳٬۲۱۱ — ۱٬۸۷۱٬۰۸۳ — ۱٬۹۲۱٬۸۸۱ — ۱٬۹۷۶٬۳۰۹ — ۲٬۰۳۳٬۳۴۷ — ۲٬۰۸۹٬۷۲۱ — ۲٬۱۴۱٬۰۱۶ — ۲٬۱۸۴٬۱۵۹ — ۲٬۲۱۷٬۹۳۷ — ۲٬۲۴۳٬۵۲۵ — ۲٬۲۶۳٬۲۲۴ — ۲٬۲۸۰٬۵۱۹ — ۲٬۲۹۸٬۰۶۳ — ۲٬۳۱۶٬۵۹۸ — ۲٬۳۳۵٬۷۲۳ — ۲٬۳۵۵٬۶۱۸ — ۲٬۳۷۶٬۱۹۷ — ۲٬۳۹۷٬۴۷۳ — ۲٬۴۱۹٬۶۶۹ — ۲٬۴۴۳٬۲۳۱ — ۲٬۴۶۸٬۵۹۵ — ۲٬۴۹۶٬۲۴۸ — ۲٬۵۲۶٬۵۰۲ — ۲٬۵۵۹٬۴۹۶ — ۲٬۵۹۵٬۰۶۸ — ۲٬۶۳۲٬۸۳۴ — ۲٬۶۷۲٬۲۲۳ — ۲٬۷۱۲٬۷۳۸ — ۲٬۷۵۴٬۲۰۹ — ۲٬۷۹۶٬۴۸۴ — ۲٬۸۳۹٬۰۷۳ — ۳٬۰۷۵٬۶۴۷
پکي شاملې اداري سیمې	لړۍ... اولان باتور — Arkhangai Province (en) — Bayan-Ölgii Province (en) — Bayankhongor Province (en) — Bulgan Province (en) — Darkhan-Uul Province (en) — Dornod Province (en) — Dornogovi Province (en) — Dundgovi Province (en) — Govi-Altai Province (en) — Govisümber Province (en) — Khentii Province (en) — Khovd Province (en) — Khövsgöl (en) — Ömnögovi Province (en) — Orkhon Province (en) — Övörkhangai Province (en) — Selenge Province (en) — Sükhbaatar Province (en) — Töv Province (en) — Uvs Province (en) — Zavkhan Province (en)
رسمي ژبه	مغولي ژبه
ځايي ژبې	لړۍ... Khalkha Mongolian (en) — Mongolian Sign Language (en) — Southern Mongolian (en) — روسي — مغولي ژبه — کزاخي ژبه — ييغور ژبه — تووايي ژبه — Mongolia Buriat (en)
د حکومت مشر	Prime Minister of Mongolia (en)
وګړنوم	لړۍ... mongol — Mongol — Mongolian — Mongoliano — Mongolänan — منغولي — منغولية — منغوليون — монголы — монгол — монголка — מונגולי — מונגולית — mongoli — mongol — mongolă — মঙ্গোলীয় — mongolo — mongola — mongoli — mongole — mongol — mongol — mongola — Mongole — Mongol — móngoło — móngołi — móngołe — móngoła — мангол — манголка — манголы — مونڭولي — مونڭولية — مونڭوليين — مونڭوليات — mongol — mongola — Mongólach
فزیکي ځای	ختيځه اسيا
غړی د	لړۍ... ملگري ملتونه (۱۹۶۱ – ) د سوداګرۍ نړيوال سازمان Organization for Security and Co-operation in Europe (en) (۲۰۱۲ – ) د بيارغونې او پراختيا نړيوال بانک (۱۹۹۱ – ) نړيواله پرمختياېې ټولنه (۱۹۹۱ – ) نړيواله مالي مؤسسه (۱۹۹۱ – ) د پانګونې څواړخيز تضمين نړيوال اژانس (۱۹۹۹ – ) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) (۱۹۹۱ – ) United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) ASEAN Regional Forum (en) Asian Development Bank (en) (۱۹۹۱ – ) COMECON (en) (۱۹۶۲ – ۱۹۹۱) نړيوال پوليس (۱۹۹۱ – ) کېميايي وسلو نه د کار اخيستلو د مخنيوي سازمان (۱۹۹۷ – ) يونيسکو (۱۹۶۲ – ) Group on Earth Observations (en) پوست نړيواله ټولنه (۱۹۶۳ – ) مخابراتو نړيواله ټولنه (۱۹۶۴ – ) International Civil Defence Organisation (en) (۲۰۰۲ – ) هواپېژندنې نړيوال سازمان (۱۹۶۳ – ) د روغتيا نړيوال سازمان ګومرک نړيوال سازمان (۱۹۹۱ – )
هېواد	منګوليا
ځایناستی د	چينايي سترواکي

کچه او لوړوالی

د ځای کچه	۱٬۵۶۴٬۱۱۶ كيلومتر مربع ۱٬۵۶۶٬۰۰۰ كيلومتر مربع

نور اړين مالومات

برخه د	ختيځه اسيا

نور مالومات

کورډي‌نېشن	۴۶°شمال ۱۰۵°ختیځ

مغولستان یا منګولیا په وچې پورې تړلی او په ختیځې آسیا کې پروت هیواد دی. پلازمینه یې اولان باتور او رسمی ژبه یې منګولیایې ژبه ده. نوموړی هیواد په ۲۹ د ډسمبر ۱۹۱۱م کال د چینګ امپراتوری خپلواکی ترلاسه کړی. مساحت یې ۱۱۶'۵۶۴'۱ کیلومتره مربع او د وګړو شمیر یې ۱۷۰'۱۴۵'۳ میلیونه تنوته رسیږي.

Moŋğol ulus; څراغ «د مغول ملت» یا «د منګولیا ایالت» په ختیځې اسیا کې وچې ته محاط هېواد دی، چې په شمال کې له روسیې او په سویل کې له چین سره ګډه پوله لري. دا 1,564,116 کیلومتره مربع (603,909 مربع میل) مساحت لري. یوازې 3.3 میلیون نفوس لري، چې د نړۍ تر ټولو لږ نفوس لرونکی خپلواک هېواد دی. منګولیا د نړۍ تر ټولو لوی وچه پورې تړلی هېواد دی، چې له تړلي بحر سره پوله نه لري او ډېره برخه یې پر چمنونو پوښل شوې، غرونه یې په شمال او لوېدیځ کې دي او په سویل کې یې د ګوبي صحرا ده. اولان باتار یې پلازمېنه او لوی ښار دی، چې د هېواد نږدې نیمایي نفوس جوړوي.

د نننۍ منګولیا سیمه د بېلابېلو کوچیانو سترواکیو Xiongnu، Xianbei، Rouran او د لومړي ترکي خګانیت له خوا اداره شوه. په 1206ز کال کې، چنګیز خان د منګول امپراتورۍ تاسیس کړه، چې په تاریخ کې تر ټولو لویه متضاده ځمکنۍ سترواکي شوه. د هغه لمسی قبلی خان د یوان کورنۍ د تاسیس لپاره چین فتح کړ. د یوان له ړنګېدو وروسته منګولیان منګولیا ته لاړل او د دیان خان او تومن زاسګت خان له دورې پرته یې د خپلمنځي شخړو پخوانۍ بڼه بیا پیل کړه. په 16مه پېړۍ کې، تبتي بودیزم منګولیا ته خپور شو، چې په کېنګ کورنۍ کې د مانچو له خوا رهبري کېده او دغه هېواد یې په 17مه پېړۍ کې ونیو. د شلمې پېړۍ په پیل کې، د بالغ نارینه نفوس نږدې درېیمه برخه بودايي راهبان وو. په 1911ز کال کې د کېنګ د سلطنت له ړنګېدو وروسته، منګولیا خپلواکي اعلان کړه او په 1921ز کال کې یې له چین جمهوریت نه خپلواکي ترلاسه کړه. لږ وخت وروسته، هېواد د شوروي اتحاد پر اقمارو بدل شو، چې له چین نه یې د خپلواکۍ په برخه کې مرسته کړې وه. په 1924ز کال کې، د منګولیا خلق جمهوریت د سوسیالیستي دولت په توګه تاسیس شو. په 1989ز کال کې تر کمونیست ضد انقلابونو وروسته، منګولیا د 1990ز کال په لومړیو کې خپل سوله ییز ډیموکراټیک انقلاب ترسره کړ. دا د څو ګوندونو سیسټم، د 1992ز کال نوي اساسي قانون او د بازار اقتصاد ته د لېږد لامل شو.

نږدې 30٪ نفوس یې کوچیان یا نیمه کوچیان دي؛ د آس کلتور یې په بشپړه بڼه پاتې دی. بودیزم د اکثریت مذهب دی او بې مذهبه وګړي یې دویمه لویه ډله ده. اسلام دویم لوی دین دی، چې د قزاقانو ترمنځ متمرکز دی. ډېری اتباع یې توکمیز منګولیان دي، چې نږدې 5٪ نفوس یې قزاقان، تووانان او نور اقلیتونه دي، دوی په ځانګړې توګه په لوېدیځ کې متمرکز دي. منګولیا د ملګرو ملتونو، د اسیا د همکارۍ ډیالوګ، G77، د اسیا د زیربناوو د پانګونې بانک، د ناپییلي غورځنګ غړی او د ناټو نړیوال شریک دی. منګولیا هېواد په 1997ز کال کې د سوداګرۍ له نړیوال سازمان سره یوځای شو او هڅه کوي، ترڅو په سیمه ییزو اقتصادي او سوداګریزو ډلو کې خپل ګډون پراخ کړي.

ریښه پېژندنه

د منګولیا نوم په لاتین کې د «منګولانو ځمکه» معنی لري. د منګوليايي کلیمې «منګول» (монгол) اصل ناڅرګنده ریښه لري، په بېلابېلو ډولونو لکه د غره یا سیند نوم؛ د منګولیا د مونګخی-ټینګری-ګال «ابدي اسماني اور» فساد یا له موګلو نه اخیستل شوې، چې د څلورمې پېړۍ د روران خګانیت بنسټ ایښودونکی و. لومړی د مونګو په توګه تصدیق شوی (په چینايي: 蒙兀، اوسنۍ چینایي Měngwù، منځنۍ چینایي Muwngu) د اتمې پېړۍ د تانګ امپراتورۍ د شمالي قومونو په لیست کې د شیاوی څانګه، په احتمالي ډول له لیاو دور مونګکو سره تړاو لري. (چيني: 蒙古، اوسنۍ چينايي Měnggǔ، منځنۍ چينايي MuwngkuX)؛ نو دا هغه قبيله ده، چې اوس د خامګ منګول په نامه يادېږي.

په 1125ز کال کې د لياو تر سقوط وروسته، خامګ مغولان په منګوليا کې يوه مخکښه قبيله شوه. په هر حال، د جورچین په واکمنۍ سره له جین کورنۍ او د تاتار کنفدراسیون سره د دوی جګړو دوی کمزوري کړي وو. د قبیلې وروستی مشر ییسګی و، چې زوی یې تیموجین بالاخره د شیوي ټول قومونه د منګول سترواکۍ (یخ مونګول اوولس) په توګه متحد کړل. په ديارلسمه پېړۍ کې د منګول کلیمه د چنګيز خان تر واکمنۍ لاندې د منګوليک ژبو د يوې لويې ډلې لپاره پر يوه چتر اصطلاح بدله شوه.

د ۱۹۹۲ز کال د فبرورۍ په ۱۳مه د منګولیا د نوي اساسي قانون له تصویب راهیسې، د دغه ایالت رسمي نوم «منګولیا» (Mongol Uls) دی.

تاریخ او لرغونتوب

په خوډ ولایت کې د خویت تسنخر مغاره، لوی فیل، صحرایي پیشو، د باختري اوښانو او شترمرغانو ګلابي، نسواري او سرې رنګې نقاشۍ 20,000 کاله وړاندې تاریخ انځوروي، چې دا د «منګولیا لاسکاکس» لقب ترلاسه کوي. د مالتا د وینس مجسمې (21,000 کاله پخوا) په شمالي منګولیا کې په پورتنۍ پیلیولیتیک کې د لوړې هنري کچې ګواهي ورکوي؛ مالتا اوس د روسیې برخه ده. د نوي ډبر پېر پرمهال کرنیز مېشت ځایونه (c. 5500-3500 له میلاده مخکې)، لکه په نوروولین، تامسګبولګ، بایانزاګ، او رشان خاد کې د آس سوارۍ کوچي مېشتۍ له معرفي کېدو دمخه، د منګولیا په تاریخ کې یوه مهمه پېښه وه، چې پر واکمن کلتور بدله شوه. د آسونو سوارۍ په منګولیا کې د مسو او برونزو د دورې افاناسیو کلتور (3500-2500 له میلاده مخکې) په لړ کې د لرغون پېژندنې شواهدو له خوا مستند شوي؛ دا کلتور په مرکزي مغولستان کې تر خنګای غرونو پورې فعال و. د افناسیوان په قبرونو کې موندل شوي څرخي موټرونه 2200 کاله مخکې له میلاد نه تاریخ لري. کوچي توب او فلز کاري، د اوکونیوف کلتور (د دویمې مخکې له میلاد زریزې)، اندرونوو کلتور (2300-1000مخکې له میلاده) او کاراسوک کلتور (1500-300 مخکې له میلاده) سره ډېر وده وکړه، چې په 209 کال کې د اوسپنې د دور Xiongnu سترواکۍ سره پای ته ورسېد. د Xiongnu د برونزو د دورې په یادګارونو کې د هرن ډبرې، کیریګسور کورګان، مربع تخته یي قبرونه او د ډبرې نقاشي شامل دي.

له سړې جګړې وروسته

په 1991ز کال کې د شوروي اتحاد ړنګېدل، د منګولیا سیاست او ځوانان ډېر اغېزمن کړل. د دوی وګړو د 1990ز کال په جنوري کې سوله ییز ډیموکراټیک انقلاب او د څو ګوندونو سیسټم او د بازار اقتصاد معرفي کړ. په ورته مهال کې د مغولستان پخوانی مارکسيست ليننيست خلق انقلابي ګوند پر د منګولیا اوسني سوسيال ډیموکراټيک خلق ګوند واوښت، چې د هېواد سياسي منظره یې بدله کړه.

په 1992ز کال کې یو نوی اساسي قانون معرفي شو، او د «خلق جمهوریت» اصطلاح د هېواد له نوم نه لرې شوه. د بازار اقتصاد ته د لېږد بهیر تر ډېره ستونزمن و. د 1990 لسیزې په لومړیو کې هېواد د لوړ انفلاسیون او د خوراکي توکو له کمښت سره مخ و. د نا کمونیستو ګوندونو لپاره بریا په لومړیو ټاکنو کې په 1993ز کال (ولسمشریزو ټاکنو) او 1996ز کال (پارلماني ټاکنو) کې ترلاسه شوه. چين د اسيا د همکارۍ ډيالوګ (ACD)، د اسيا- پاسفيک اقتصادي همکارۍ (APEC) د غړيتوب لپاره د منګوليا د غوښتنليک ملاتړ وکړ او د شانګهای د همکارۍ په سازمان کې يې د څارونکي حيثيت ورکړ.

ژبې

د منګولیا رسمي ژبه منګولیایي ده او د 95٪  نفوس له خوا ویل کېږي. په ټول هېواد کې د اوریت او بوریت مختلفې ژبې ویل کېږي او د منګولیک خامنیګان ځینې ویونکي هم شته دي. د هېواد په لوېدیځ کې پر قزاقي او توواني او ترکي ژبو هم خبرې کېږي. د منګولیا اشاروي ژبه د کڼو د ټولنې اصلي ژبه ده.

نن ورځ، منګولیایي په منګولیا کې په سیریلیک الفبا لیکل کېږي، چې تر دې مخکې په منګولیایي لیکدود لیکل کېده. په ۱۹۹۴ز کال کې د زاړه لیکدود د بیا معرفي کولو پلان جوړ شوی و، خو دا کار ترسره نه شو؛ ځکه چې زاړه نسلونه له عملي ستونزو سره مخ وو. ښوونځي دودیزه الفبا بیا دودوي. د 2020ز کال په مارچ کې، د منګولیا حکومت پلانونه اعلان کړل، چې تر 2025ز کال پورې به په رسمي اسنادو کې سیریلیک او دودیز منګولیايي لیکدودونه دواړه وکاروي.

روسي په منګولیا کې تر ټولو ډېره دود بهرنۍ ژبه ده؛ ورپسې انګلیسي ده، که څه هم انګلیسي په تدریجي ډول د دویمې ژبې په توګه د روسي ځای نیسي. کوریایي ژبې په سویلي کوریا کې د لسګونو زرو منګولیایانو په کار کولو سره شهرت ترلاسه کړ.