لکي ژبه

لکي
کينډۍ:Lang-ku
په مورنۍ ژبه	ایران، ترکیه، عراق
سيمه	د ایران لوېديځ
قومیت	لک وګړي
شمېر ويناوال	۱٬۰۰۰٬۰۰۰ (اټکلي توګه ۲۰۰۰)  (بدون تاریخ)
ژبې کورنۍ	Indo-European اندوایراني ایراني لوېديځې ايراني شمال لوېديځې ايراني کوردي سوېلي کوردي (اختلافي) لکي
د ژبې کوډونه
آيسو ۶۳۹-۳	lki
ګلیټولوژیست	laki1244
ژبپوهنه	58-AAC-aac

لکي ژبه د ایران د شمال لوېدیځې څانگې او کوردي ژبو څخه یوه ده ] دا د ایران په لویدیځ کې عام دی. شاوخوا یو نیم ملیون څخه تر دوه ملیونو پورې خلک په دې ژبه د خپلې مورنۍ ژبې په توګه خبرې کوي ( ۲۰۱۴ ). د لرستان ولایت د حکومتي چارواکو په غوښتنه، لکی ژبه د ۲۰۱۶ کال په اګست میاشت کې د یوې خپلواکې ایراني ژبې په توګه ثبت شوه. په اوسنۍ لیکي ژبه کې د اوسنۍ ژبې ځینې کلمې، اصطلاحات او کلمې په لږو بدلونونو سره عام او معمول دي. د لکی ادب له شعرونو، متلونو ، تمثیلونو ، افسانو څخه ډک دی او ډیری کلمې او جملې یې نثري وزن لري، له دې توپیر سره چې د لکي شعر تل ۱۰ نحوي لري، خو کله کله ۸ او ۱۲ توري لري. لکۍ ژبه او ادب له جدي زیان او هېرېدو سره مخ دی. په لکی ژبه کې یو واحد ليکدود نشته. د لکی ژبې کارپوه، شاعر او څېړونکی عبدالعلی میرزانیا وایی: د لکی کلمې د هېرېدو له خطر سره مخ دی، چې دې لرغونې ژبې ته د زیان رسولو لپاره جدی خبرداری دی. د لکي ژبې د اکثرو ماشومانو ژبه فارسي ده.

نسب

دهخودا د لیکي په اړه وايي: «د لکي کوردان په لرستان کې اوسیږي او ښه جوړ او پیاوړي دي. د دوی رنګ غنم دی او ویښتان یې تور یا تور نسواري دي. هغه د لکی ژبی په اړه هم لیکی: "د کرد ژبی یوه ژبه ده چی د هرسین او د هغه د ولایتونو خلک وایی." ستر اسلامي پوهنغونډ هم لاکي د کردانو د ژبې یوه ژبه ګڼلې ده. ځینو ژبپوهانو لیکي د جنوبي کردانو په څانګه کې طبقه بندي کړې ده. جویس بلیو په دې باور دی چې د کردانو سویلي ډله د ډیرو متضادو ژبو څخه جوړه ده، چې د هغې په منځ کې موږ کولی شو د کرمانشاهي ژبو ، سنجابي ژبو، کلهاري ژبو، لیکي ژبو، الیمي ژبو او داسې نورو یادونه وکړو. خو په دې وروستيو کې ځينو ژبپوهانو په دې مسله کې يوه نوې تګلاره پيل کړې ده چې د دې ډول طبقې په اړه مبهم دي. فرامرز شاهسوري لیکي ژبه په شمال لویدیځ کې د ایراني ژبو یوه خپلواکه څانګه ګڼي چې له کرد او لوری څخه جلا ده. محمد دبیر مغادام په خپل کتاب کې د ایراني ژبو د طبقه بندي په اړه لیکي یوه خپلواکه ژبه او له کرد او لوری څخه جلا بللې ده.

د سویلي کوردانو ژبو کې د کرمانشاه کوردان په ولايتونو کې ډېرې انفرادي او بېلابېلې ژبې شاملې دي لکه ( کرمانشاهي ، کلهاري ، لیکي ، سنجابي ، فیلي ) ایلام او لورستان د ایران په لویدیځ او د عراق په ختیځ کې پراته دي.

ځینو ژبنیو منابعو د لوېدیځ ایراني ژبو له څانګې څخه د کردي ژبو په څانګه کې لکی ځای نیولی دی. ویلیم فریلي لیکي د لوري ژبې یوه څانګه ګڼي.

صفتونه

ځینې په دې باور دي چې د لاکي اصلي ګرامري جوړښت او فعلونه "د نورو کردي ژبو په څیر" په شمال لویدیځ ایراني ژبو پورې اړه لري. دا اړیکه په لیکی کې د اوسپنې جوړښت ( ارګیټیو ) د پاتې کیدو په لیدلو سره هم تایید شوې. د لیکي په ژبه لکه هورامي او اردلاني ژبو او کرمانجي کې د ارجیت ځانګړتیا لیدل کیږي، نو د لیکي ژبه کرد ته ورته ده او له لوری څخه توپیر لري. د لیر څېړونکی حمیدزاد پناه د لیکی ژبې په اړه وایی چې دا ژبه له لوری سره توپیر لری؛ لاکي د پارتیان پهلوي پورې اړه لري، او لوری د اخیمینید پارسي سره تړاو لري، او هغه لیکي د پهلوي شعر سره ورته ګڼلی دی . لیکي د ایراني ژبو په شمال لویدیز څانګه کې دی، او لوری د ایراني ژبو په جنوبي څانګه کې دی. ویلای شو چې لیکی د لوری ژبې په کټګورۍ کې نه دی شامل شوی او د خرم ابادی لوری سره ۸۰ سلنه تړاو په خرم آباد ښار کې د ایران د لکی قبیلې د اکثرو په شتون کې لیدلی شی. د فرامرز شاهسوري په وینا دا حقیقت چې د لیکي ژبې 70٪ د پارسي ژبې سره ورته دي، 69٪ د شمالي لوري سره او 78٪ د خرم آباد لوری سره، د فرامرز شاهسوري په وینا، د دې څرګند دلیل دی چې د لیکي ژبه د لوري او کردانو څخه بشپړه جلا ده او ورته ورته والی لري. د جغرافيايي نږديوالي له امله:

"تقریبا، د 80-90٪ لغتي ورته والی سره ډولونه ممکن د یوې ژبې سره تړاو ولري یا نه وي. هغه ژبې چې له 90٪ څخه ډیر لغتي ورته والی لري معمولا د ورته ژبې ډیالوګونه دي. »

توکمپوهنه او انونبي څېړنه

د لیکي ژبې په اړه د توکم پوه او انونبي څیړنه ښیي چې د لیکي ژبې ۷۰ سلنه لغتونه له فارسي ژبې سره شریک دي. ۷۸٪ د لوری خرم ابادی سره او ۶۹٪ د لوری شمالی سره.

په لورستان کې، د لیکي ویونکو په منځ کې د لوری پر ځای د ژبې بدیل شتون لري، او د لوری ویونکي د معیاري فارسي ډیر کار کوي.

هغه ځای چېرې چې د دې ژبې وینا وال اوسیږي

د لکی د پراخېدو ساحه دا ده:

• د لرستان ولایت:

1. سلسله ولسوالۍ (په مرکز الشتر کې)
2. دیلفان ولسوالۍ (په مرکز نوراباد کې)
3. کوهدشت ولسوالۍ
4. خرم آباد ولسوالۍ
5. بروجرد ولسوالۍ
6. د رومشکان ولسوالۍ

• د کرمانشاه ولایت:

1. د هیرسین ولسوالۍ
2. د سهن ولسوالۍ برخه
3. د کنګوار ولسوالۍ
4. د کرمانشاه ولسوالۍ یوه برخه

• د ايلام ولايت:

1. د چرداویل ولسوالۍ یوه برخه
2. د هیللان ولسوالۍ
3. د دره ولسوالۍ یوه برخه

• د همدان ولایت:

1. نهاوند ولسوالۍ
2. د سوېل لوېدیځ همدان ولایت برخې

• د لک قبیلې نورې برخې د عراق په کردستان ، کرکوک او خانقین کې ژوند کوي. په عراقي کردستان کې د لکو ويونکو شمېر د ایران په پرتله ډېر دی.
• د لیکونو ډیری ډلې د تاریخ په اوږدو کې له خپلو سیمو څخه بې ځایه شوي او جلاوطن شوي دي ، پشمول هغه ډله چې د ایران په شمال کې ژوند کوي او د جلاوطن کردانو په نوم پیژندل کیږي ، او بله ډله چې د عثمانیانو لخوا د انقرې شاوخوا ته کډه شوې وه. هیمانا یا همنا) د "شیخ بیزني" لیکس په نوم پیژندل کیږي یا د هایمین کردانو په نوم پیژندل کیږي چې لاهم لږ یا لږ خپل کلتور او هویت ساتي.
• عموما، د همدان ولایت په سویل کې ځایونه د لیر په نوم پیژندل کیږي.

په تېرو تاریخونو کې د حمدالله مصطفي لخوا لیکل شوي ټاکل شوي تاریخ په شمول شپاړس ولایتونه د کردستان په نوم یاد شوي دي. په ۷۴۰ هـ ق کې حمدالله مصطفي لومړنی کس و چې د کردستان نوم یې د شپاړسو ولایتونو په نوم یاد کړ: « کردستان شپاړس ولایتونه دي او پولې یې له عربو ولایتونو خوزستان، عراق، عجم ، اذربایجان او دیار باقر سره تړلې دي. الياني، اليشتر، بهار، خفتان، دربند، تاج خاتون، دربند رنګي، دزبيل، دينور، سلطان اباد، چمچمل، شهر زور، کرمانشاه (قرمسين)، هرسين، واستام. »

د شپاړسمې پیړۍ په تاریخي اسنادو کې د لک قبیلې د کردانو د قبیلو یوه برخه ګڼل کیږي، لکه د شرف خان بدلیسي شرفنامې چې په فارسي ژبه لیکل شوې وه.

• د لاک نورې برخې د عراق په کرکوک او خانقین کې ژوند کوي. په عراق کې، د لکو ژبو شمیر د ایران په پرتله ډیر اټکل شوی.

د لرستان ولایت قبیلې درې عمده برخې لري، لور بختیاري ، لور بالا ګرویهای یا خرم آبادي او لکي.

خو ډاکټر پروېز ناتال خانليري د لوري او باختري ژبې په کرد پورې اړوند ګڼي. د باختري غرونو او د فارس ولايت د لويديځ په يوه برخه کې د باختري، ممساني او بويار احمدي قبيلې په کردانو پورې اړوندې ژبې خبرې کوي، خو د هغې له کومې څانګې سره يو شان نه دي او په منځ کې يې ځانګړتياوې او توپيرونه هم شته. دوی چې لاهم دقیق دي او د دوی فاصلې ندي مشخص شوي. خو دا عامه خبره ده چې ټولې باختري او لوريي ژبې د يوې ډلې په توګه وګڼل شي.

ننګونې

د دې ژبې یوه ستونزه دا ده چې په علمي مرکزونو کې نه تدریس کیږي. له دې امله چې د لکی ژبه معیاري لکي ليکدود نه لري، نو د لکی په سیمو کې د دې ژبې تدریس تر اوسه نه دی شوی.

د لکی ژبې له ثبت څخه یو کال وروسته، د ۲۰۱۷ کال د اګست په ۱۳مه په لرستان ولایت کې د ګڼو ژبپوهانو په یوه غونډه کې پرېکړه وشوه، چې په نږدې راتلونکې کې د لکی ژبې لپاره یو واحد رسم الخط معرفی شی.

د لکی ژبې ملي ثبت

د یوې زړې ژبې په توګه لیکی د ایران د اسلامی جمهوریت د کلتوری میراثونو، لاسی صنایعو او ګرځندوی سازمان له خوا د ۱۳۹۶ کال د اګست د میاشتې په لسمه نیټه د لرستان په غوښتنه د غیر محسوس میراثونو په ډګر کې د ملی کار په توګه ثبت شو.

د لکی ژبې د خپلواکې ژبې په توګه ثبتول او له کرد ژبې جلا کېدل په ایران او عراق کې د ځینو کردانو له منفی او سخت غبرګون سره مخ شول او د مهاباد پوهنتون محصلینو د کلتوری میراثونو له سازمان څخه وغوښتل چې دغه پرېکړه لغوه کړی. د ایران د کردانو اپوزیسیون ګوندونو دا د کردانو تر منځ الحاق او وېش ګڼلی دی.

غږونه

لاکي	a	e	ê	i	î	او	ö	u	u	û
پښتو	آه (لکه څنګه چې په آرامۍ کې)	الف (لکه اوښکې)	پراخه شوې برخه (په فارسي کې هیڅ مساوي نشته)	الف، لنډ کمښت (لکه نن ورځ)	او (لکه ایلام)	اوه، پراخ شوی ضمیمه (په پښتو کې هیڅ مساوي نشته)	(په فارسی کې هیڅ شی برابر نه دی)	(په فارسی کې هیڅ شی برابر نه دی)	او (لکه مرغۍ)	هغه (د ملګري په څیر)
بېلګه	اګیر (اور)	ایسپ (آس)	Sê (تور)	اسیر (اوښکې)	فیل (فیل)	نان (ډوډۍ)	سور (سور)	سور (واده)	کرد	dûs (ملګری)

• O (لکه څنګه چې په بت کې) له لوری څخه لیکي ته ننوتلی، او ځینې لیکي دا غږ نه لري (لوري معمولا "a" ته "ۆ" بدلوي).

امر

شخصي ضمیرونه

واحد	پښتو واحد	ټول	فارسي جمع
مِ	زه	ئیمه	موږ
تۆ	ته	هُمَ	تاسو
ئو	هغه	ئه‌ون، یه‌ون	دوی،هغوی

• انعکاسي ضمیر "ځان" په لیکي کې "وژ" دی.

بېلګه : Avtan Howard. (تاسو اوبه وڅښلې)

اړوندې پوښتنې

• چاردولي ژبه
• کوردي ژبه
• د جنوبي کورد ژبي