شمالي قبرس

  

شمالي قبرس
بیرغ	نښان
ملي ترانه:
ځمکه او استوګنه
کوارډينېټ	35.1816°شمال 33.3634°ختيځ / 35.1816; 33.3634
پراخوالی	3355.0 کیلومتره مربع
رسمي ژبې	تورکي ژبه
مشرتابه
بنسټ اېښودنه او واکمنۍ
خپلواکۍ نېټه	۱۹۸۳
د عمر محدودیتونه
نور مالومات
بېړنۍ ټليفون شمېره	۱۱۲
تګلوری	کيڼ
د زنګ وهنې نړیوال کوډ	+90

شمالي قبرس

د شمالي قبرس د تركيې جمهوريت ( تركي : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, KKTC, انګلیسي : Turkish Republic of Northern Cyprus) د قبرس په شمالي برخه کې یو دولت دی چې یوازې د ترکیې لخوا په رسمیت پیژندل کیږي. ملګري ملتونه د قبرس په ټوله ټاپو باندې د قبرس جمهوریت حاکمیت په رسمیت پیژني.

شاليد

د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت په ۱۹۸۳ کال کې د یونان د قبرس له نیواک نه نهه کاله وروسته رامنځته شو. دا لنډمهاله اشغال د EOKA-AB د ملاتړو لخوا چې د یونان د نظامي ځواکونو لخوا یې ملاتړ شوی د 1967 څخه تر 1974 پورې دوام درلود. وروسته دغه ایالت په قبرس کې د ترکیې د پوځي مداخلې له امله رامنځ ته شو. له هغه وخت راهیسې ترکي ځواکونه په سیمه کې په لوی شمېر کې حضور لري. د شمالي قبرس د تركيې جمهوريت تر جوړېدو وړاندې دغه سيمه د "شمالي قبرس د تركيې فدرالي دولت" بلل كېده.

دا ایالت 265,000 نفوس لري او 3,355 مربع کیلومتره مساحت لري. نږدې ټول نفوس یې د توکمیزو ترکانو څخه دی چې په ترکي ژبه خبرې کوي. د سیمې نفوس په دریو ټولنو ویشل شوی، یو یې اصلي ترکي قبرس دی، بل یې د ترکيې اوسیدونکي دي چې د ودونو له لارې یې دلته له قبرسیانو سره اړیکې ټینګې کړې دي، او دریم هغه ترکي اوسيدونکي دي چې له اناتولیا څخه مهاجر شوي دي. دلته د کردانو یو شمیر نفوس هم شتون لري. د ترکانو لوی نفوس د 33 زره ماهر سرتیرو په توګه شتون لري.

د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت د نیکوسیا ښار شمالي برخه شامله ده چې پلازمینه ده . د 1963 څخه وروسته، ډیری نفوس دلته مهاجر شول. اکثریت یې برتانیې ته لاړل په داسې حال کې چې زیات شمیر یې په ترکیه کې میشت شول. د دې مهاجرت لامل د ترکیې د شمالي قبرس جمهوریت خراب اقتصادي وضعیت د نړیوال پیژندلو نشتوالی و. دولت له نورو هېوادونو سره د سوداګرۍ په برخه کې له سختو ستونزو سره مخ دی.

د ترکیې د شمالي قبرس جمهوریت او د قبرس جمهوریت ترمنځ سیمه د ملګرو ملتونو لخوا اداره کیږي.

1960 - د قبرس جمهوریت تاسیس شو

د قبرس جمهوریت هغه مهال تاسیس شو چې د خلکو د اصرار سره سره بریتانیې له یونان سره د قبرس الحاق تصویب نه کړ او پر ځای یې د بشپړې خپلواکۍ وړاندیز وکړ او په دې توګه دغه ټاپو له لویې بریتانیا څخه خپلواک شو. دواړه قبرس او ترکي ټولنې چې په ټاپو کې ژوند کوي د نوي جمهوریت د چلولو غوښتنه وکړه. ځکه چې د قبرس جمهوریت د اساسي قانون له مخې هیڅ ترکی قبرص ولسمشر نشي کیدلی او هیڅ یوناني قبرصي مرستیال ولسمشر نه شي کیدای، سیاسي شنونکو په پیل کې ویره څرګنده کړه چې د قبرس په جمهوریت کې به کومه ستونزه رامنځ ته شي. دواړو قومونو ته په دولتي کورونو او دولتي دندو کې د نمایندګۍ ځانګړې شمیرې ورکړل شوې. د اساسي قانون له مخې د ولسي جرګې ۷۰ سلنه غړي به یوناني او ۳۰ سلنه ترکي قبرس وي. په نورو قضیو کې هم د ځواکونو او دولتي دندو په څیر تناسب په ترتیب سره 60 او 40 ټاکل شوی و. د 1960 د تضمین د تړون له مخې، یونان، ترکیه او بریتانیا د جمهوریت تضمین کونکي واکونه وو.

1963 - عامه پاڅون او د اساسي قانون لغوه کول

د ۱۹۶۳ کال د ډسمبر په میاشت کې د قبرس حکومت ړنګ شو کله چې د ترکیې قبرسیانو له خپل ګډون څخه ووت. حقوقي مسایل له دریو کلونو راهیسې د دواړو ټولنو ترمنځ د موافقې د نشتوالي له امله په ټپه دریدلي چې کومې متفقې پریکړې ته ورسیږي. جنجال هغه وخت نور هم زیات شو چې د قبرس جمهوریت په اساسي قانون کې د تعدیل لپاره ۱۳ وړاندیزونه وشول. د ترکیې قبرسیانو د هغه سره سخت مخالفت وکړ او ځان یې د دولت د شریک بنسټ ایښودونکي پر ځای اقلیت اعلان کړ. هغه دغه تعدیلات له یونان سره د یوځای کیدو په لور یو مهم ګام وباله. د ۱۹۶۳م کال د ډسمبر په ۲۱ نیټه د ترکیې د کورنیو چارو د وزارت د ساداتو او سپین پوستو چارواکو ترمنځ په نښته کې دوه ترکي او یو یوناني قبرس پولیس ووژل شول. په ورته وخت کې، د دواړو قومونو ترمنځ جګړه پیل شوه او یوناني قبرسیانو په یونان کې د ترکي قبرسانو په وړاندې "جګړه" پیل کړه.

په دغو نښتو کې ۱۹۱ ترکي او ۱۳۳ یوناني قبرصیان وژل شوي او ۲۰۹ ترکي او ۴۱ یوناني قبرصیان لادرکه شوي دي. د ترکيې د قبرس ځمکې په بشپړه توګه لوټ شوې او دوی مجبور شول چې په خپله خاوره کې د مهاجرو په توګه په خیمو کې ژوند وکړي. د راتلونکو 11 کلونو لپاره، د هغه ژوند د ترکیې څخه په خوراکي توکو او درملو پورې تړلی و.

په قبرس کې د ملګرو ملتونو د ځواکونو د لوی درستیز بریګیډیر فرانسس هین په وینا، د 1972 څخه تر 1974 پورې، "د ترکیې قبرس په بشپړه توګه محاصره شوي او د دوی د ټولنې 56,000 غړي د یونان د قبرس د ادارې لخوا په جدي توګه استحصال شوي او د ژوند له لومړنیو اړتیاوو څخه بې برخې دي. "

1974 - د یونان او ترکیې پوځي عملیات

د ۱۹۷۴ کال د جولای په ۱۵مه یوناني ځواکونو په قبرس کې واک تر لاسه کړ. ولسمشر ماکاریوس له دندې ګوښه او پر ځای یې د EOKA جنګیالي او د پارلمان غړي نیکولاس سمپسن د نوي ولسمشر په توګه وټاکل شو. ترکیې دا د ۱۹۶۰ کال د تضمین له تړون څخه ښکاره سرغړونه وبلله او پر وړاندې یې د یوه قوي پوځي اقدام توجیه وکړه او په دې توګه یې د ۱۹۷۴ کال د جولای په ۲۰ مه پر قبرس برید وکړ. د ترکیې دغه اقدام په قبرس کې د ترکیې د وګړو د ژغورلو لپاره خورا مهم و. ترکي ځواکونو د ټاپو ۳۷ سلنه برخه ونیوله، چې د یوناني قبرس یو لوی نفوس یې بې کوره کړ. 195,000 یونانیان د قبرس ټاپو سویلي اړخ ته مهاجر شول پداسې حال کې چې 50,000 ترکان د قبرس ټاپو شمالي خوا ته مهاجر شول. په زرګونو ترکي او یوناني قبرصیان د جګړې تر پایه ورک شول.

1975 - له فدراسیون څخه تر خپلواکۍ

په 1975 کې د شمالي قبرس د ترکیې د فدرالي دولت تاسیس د قبرس په ټاپو کې د ترکیې قبرسیانو لپاره د یو دولت په توګه د نړیوالې پیژندنې د ترلاسه کولو په لور لومړی ګام و. چې د قبرس جمهوریت، ملګرو ملتونو او نړیوالې ټولنې لخوا په رسمیت نه دی پیژندل شوی. د یونان د قبرس له مشرتابه سره د اتو کلونو ناکامو خبرو اترو وروسته، شمالي قبرس د نومبر په 15، 1983 کې خپله خپلواکي اعلان کړه او په دې توګه د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت رامنځته شو. خو تر اوسه له ترکیې پرته په نړۍ کې هیڅ هیواد په رسمیت نه دی پیژندلی.

د ترکیې د شمالي قبرس جمهوریت د ټاکنیز نظام له مخې ولسمشر د پنځو کلونو لپاره ټاکل کیږي. مقننه اداره د "جمهوریت مجلس" (ترکي: دامکری مجلسی) ده چې غړي یې د پنځو حوزو له خوا ټاکل کیږي. د ۲۰۰۵ کال د فبرورۍ په ټولټاکنو کې د قبرس د سولې او یووالي پلوه ګوند، د ترکې جمهوریت جمهوري ګوند ، د تر ټولو لوی پارلماني ګوند په توګه راڅرګند شو، خو ونشو کړای څرګند اکثریت ترلاسه کړي.

اقتصاد

د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت اقتصاد د کارموندنې، سوداګرۍ، ګرځندوی او زده کړې په برخه کې تسلط لري، پداسې حال کې چې د کرنې او ودانولو په برخه کې یو کوچنی اقتصاد هم شتون لري. اقتصاد د ازاد بازار پر بنسټ کار کوي، خو د خصوصي او دولتي پانګونې د کمښت، لوړ عاید او د ماهرو کاریګرو د کمښت له امله له ستونزو سره مخ دی. سره له دې، د ترکیې قبرس اقتصاد په 2003 او 2004 کې په ترتیب سره د 9.6 او 11.4 سلنې ودې سره په اغیزمنه توګه ترسره کړ. د ودې زیاتوالی د ترکیې لیرې ثبات او د پوهنې او ساختماني سکتورونو وده ته منسوب شوی.

د 2003 کال د جنورۍ او اګست ترمنځ، د شمالي قبرس ترکي جمهوریت ته د سیلانیانو شمیر 286,901 و.

له بلې خوا، د سړي سر عاید هم په چټکۍ سره وده کوي، چې په 2005 کې 10,248 امریکایي ډالرو ته ورسیده په 2002 کې د 4,409 امریکایي ډالرو په پرتله.

نړیوال وضعیت او بهرنۍ اړیکې

نړیواله ټولنه، د ترکیې په استثنا سره، د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت د یو خپلواک دولت په توګه نه پیژني، مګر په ټوله ټاپو کې د قبرس جمهوریت حاکمیت پیژني. ملګرو ملتونو په خپلو څو پریکړه لیکونو کې د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت غیر قانوني بللی دی. د اسلامي کنفرانس سازمان د ترکیې جمهوریت شمالي قبرس ته د رای ورکوونکي دولت حیثیت ورکړی او په سازمان کې د څارونکي په توګه شامل شوی دی. د پاکستان ، قطر او ګمبیا په ګډون یو شمېر نورو هېوادونو هم د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت په رسمیت پېژندلو مثبت نظر څرګند کړی دی.

د ملګرو ملتونو د عنان پلان په اړه د 2004 کال د اپریل د ټولپوښتنې وروسته، د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت په اړه د نړیوالې ټولنې په چلند کې یو څه ښه والی راغلی دی.

وروسته له هغه چې قبرس د اروپایی اتحادیې غړی شو ، اروپایی اتحادیې د شمالی قبرس د ترکیې جمهوریت د یوې لانجمنې سیمې په توګه په رسمیت وپېژاند چې تر اوسه حل شوی نه دی. او د اروپا په پارلمان کې قبرس ته ځانګړې شوې څوکۍ هم د ټولې ټاپو لپاره ورکول کیږي. په دې مطلب کې د ترکيې د شمالي قبرس اوسېدونکو د اروپايي ټولنې برخه اعلان شوه، خو له دې سره سره يې په ۲۰۰۴ کال کې په ترسره شويو ټاکنو کې د رايې ورکولو حق ډېر کم کارولی دی.

پوځ

د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت د 18 او 40 کلونو ترمنځ د 2,000 ترکي قبرس نارینه دفاعي ځواک لري. اردو د ترکیې د اردو د 40,000 غړو ملاتړ کوي، چې 11 قول اردو په ټاپو کې د دوو برخو سره ځای پر ځای دی.

په شمالي قبرس کې د ترکيې په جمهوريت کې د ترکي ځواکونو شتون د يوې جنجالي سيمې په توګه د بېلا بېلو خلکو له خوا په جلا نظر کتل کيږي. یوناني قبرصیان دې ته د یو غاصب او نیواکګر پوځ په سترګه ګوري، په داسې حال کې چې ترکي قبرصیان دې ته د خپل ژغورونکي او ساتونکي په سترګه ګوري.

اړيکې او د ترانسپورت وسیلې

د شمالي قبرس د تركيې جمهوريت تر ډېره د تركيې پر پوځي او اقتصادي مرستو متكي دى. دا د نوي ترکي لیرا د اسعارو په توګه کاروي. د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت ټول صادرات او واردات د ترکیې له لارې تیریږي. نړیوال تلیفوني زنګونه هم د ترکي ډیلینګ کوډونو له لارې ترسره کیږي. د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت په ویب کې د ترکیې د دویمې درجې ډومین .nc.tr کاروي، او بریښنالیک باید د مرسین ، ترکیې له لارې هم واستول شي، ځکه چې د نړیوال پوستي اتحادیې لخوا د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت د جلا کیدو په توګه په رسمیت نه پیژندلو له امله. خاوره..

د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت څخه مستقیم الوتنې هم د قبرس جمهوریت لخوا منع دي. د ګوچیت کلی او ارجان هوایی ډګرونه هم یوازې ترکیې او اذربایجان ته خلاص دي. د 1974 راهیسې، د قبرس جمهوریت د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت ټول بندرونه تړلي دي. خو ترکیه د دې اعلامیې مخالفت کوي او ټولې کښتۍ چې په شمالي قبرس کې میشت دي د ترکیې ټولو بندرونو ته وړیا لاسرسی لري.

د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت اصلي اوسیدونکي یا هغه اشخاص چې د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت په پاسپورټونو ټاپه لري په احتمالي توګه د قبرس یا یونان جمهوریت ته د سفر کولو څخه منع شوي و ، مګر ځینې دا محدودیتونه د قبرس جمهوریت سره د یوځای کیدو راهیسې لرې شوي دي. اروپایی اتحادیه: په دې برخه کې د اتن او انقرې ترمینځ یخ نرم شوی او یخ خوري او وروسته له دې چې د شمالي قبرس ترکي جمهوریت د پاسپورټونو ټاپه لګول بند کړي ، د قبرس جمهوریت په نیکوسیا کې د شنه کرښې څخه تیریدو ته اجازه ورکوي.

هوايي ډګرونه او بندرونه

د ارجان هوایی ډګر (نیکوشیا – مرکزي هوایی ډګر) د ګچیت کالی هوایی ډګر (غازی موګوسا/فاماګوستا) الکار کرتار هوایی ډګر (ګارنی/کیرینیا) پنارباشي هوایی ډګر (ګارنی/کیرینیا) توپال هوایی ډګر (ګوزیل یورډ/مورفو) پورټ ګارني بندر غازي موګاسا/فاماګوستا

پوهنتونونه

• د ختیځ مدیترانې پوهنتون
• ختیځ پوهنتون ته نږدې
• د لیفکی اروپایی پوهنتون
• د قبرس نړیوال پوهنتون
• د ګیرني امریکایی پوهنتون
• د منځني ختیځ تخنیکي پوهنتون د شمالي قبرس کیمپس / ګوزیلیورټ

د سیاحت لپاره مناسب ځایونه

د لالا مصطفی پاشا جومات

• د لالا مصطفی پاشا جومات چې په غازي مغوسې کې موقعیت لري د معمارۍ له پلوه د جوماتونو په منځ کې ځانګړی مقام لري.
• لیفکوشا د غازي مګوسا په څیر د لرغوني ښار مرکز لري. لرغونی ښار د 5.5 کیلومتره دیوال په اوږدو کې موقعیت لري چې اوس هم شتون لري.
• په شمال ختیځ کې د افسانوي مشهور پینټادکتیلوس غرونه دي. دا ډبرين غرونه د بحر له سطحې څخه 700 متره لوړ دي او د بازنطيني اتل ډيګنوس په کيسه مشهور دي چې په خپل فوق العاده ځواک سره يې يرغلګرو عربانو ته ماتې ورکړه.
• د شمالي قبرس د ترکیې جمهوریت یو لوی بیرغ د غره په سویل کې د وونو کلي ته نږدې ایښودل شوی چې د لیفکوشا له ډیری برخو څخه په څرګنده توګه لیدل کیږي.
• د مدیترانې شاوخوا یو له خورا ښکلي ساحلونو څخه د ټاپو په ختیځ کې د کارپاز په سیمه کې دی.

د اړوندو مقالو لیست شمالي قبرص

• د اړوندو مقالو لیست شمالي قبرص