جوزف پریسټلي

جوزف پریسټلي
جوزف پریسټلي
د شخص مالومات
پيدايښت	۱۳ مارچ ۱۷۳۳
مړینه	6 فبروري 1804 (71 کاله)
استوګنځای	انګلېنډ
تابعیت	د برېتانيا او ايرلينډ متحده پاچايي برېتانيا
رکن	د امریکا د هنرونو او پوهنې اکاډمي
عملي ژوند
کار/مسلک	فیلسوف ،  دينپوهنه ،  ښوونکی ،  فزيک پوه ،  سياستوال ،  ليکوال
کاروونکي ژبه	فرانسوي ژبه ،  انګرېزي ژبه
د کړنې څانګه	فلسفه ،  کيميا ،  طبيعي فلسفه ،  زده کړه ،  ژبپوهنه
مؤثر	جرمي بینتام ،  یان آموس کمېنسکي

جوزف پریسټلي د FRS اوارډ ګټونکی (/ˈpriːstli/ ۱۷۳۳ مارچ ۲۴مه – ۱۸۰۴ فبروري ۶مه) یو انګرېز کیمیاپوه، طبیعي فیلسوف، جلا غوښتونکی یا معارض الهیات پوه، ژبپوه، د ګڼو مضامینو ښوونکی، او لیبرال سیاسي تیوریست و، چې له ۱۵۰ ډېر اثار یې خپاره کړي دي. له ​​تاریخي اړخه نوموړي ته په ۱۷۷۴ کال کې د اکسیجن د کشف اعتبار ورکول کېږي، چې د سیمابو یا مېرکوریک اکسایډ د حرارتي تجزیې له لارې یې جلا کړی و. که څه هم سویډنی کیمیاپوه کارل وېلهېلم شیله یې هم د کشف په اړه کلکې ادعاوې لري، خو پریسټلي خپلې موندنې لومړی خپرې کړې. ښاغلي شیله دا ګاز پوتاشیم نایټریټ، مېرکوریک اکسایډ، او ګڼو نورو موادو ته د تودوخې په ورکولو سره په شاوخوا ۱۷۷۲ کال کې کشف کړی و.

د پریسټلي د ژوند پر مهال، د هغه پام‌وړ ساینسي شهرت د کاربونېټ شوو یا ګاز لرونکو اوبو د اختراع، د برېښنا په اړه د هغه د لیکنو، او د څو "هوا" (ګازونو) د کشفولو له کبله و، چې ترټولو مشهور یې نوموړي د "ډیفلوژیکي هوا" (اکسیجن) په نوم یاد کړ. د پریسټلي هغه هوډ چې غوښتل یې د فلوجیسټون تیورۍ دفاع وکړي او هغه څه رد کړي چې بیا پر کیمیاوي انقلاب بدلېږي، بالاخره نوموړی د هغه مهال په ساینسي او علمي ټولنه کې ګوښه او منزوي کړ.

د پریسټلي علم او افکارو د هغه له مذهبي افکارو او الهیاتو سره ټینګه اړیکه لرله، او هغه په ​​​​پرله پسې توګه هڅه کوله چې د روشنګرۍ عقلپالنه له عیسوي خدای‌باورۍ سره یوځای کړي. په مېتافزیکي لیکنو کې یې هم هڅه کړې چې پر خدای (ج) باور، مادېزم یا ماتریالېزم، او جبرپالنه یا حتمیت سره یوځای کړي، هغه پروژه چې "زړور او اصیل" نومول شوې ده. هغه پر ​​​​دې باور و، چې د طبیعي نړۍ سمه پوهه به د انسان پرمختګ ته وده ورکړي او بالاخره به د عیسوي زریزې یا د مسیحیت زرینې دورې (Christian millennium) ته د رسېدلو لامل شي. پریسټلي د نظریاتو پر آزاده تبادله کلک باور درلود او د مذهبي اختلافاتو په برخه کې د زغم او مساوي حقونو مدافع و. د نوموړي همدغو باورونو له هغه سره په انګلستان کې د یوواليزم یا وحدت‌پالنې (Unitarianism) د خوځښت په رامنځته کولو کې هم مرسته وکړه. د پریسټلي د اثارو او نشریاتو اختلافي ماهیت، د فرانسې له انقلاب څخه د هغه له ښکاره ملاتړ سره یوځای، د خلکو او حکومت شکونه راپورته کړل، او نوموړی بالاخره په ۱۷۹۱ کال کې په برمینګم کې د یوې پارېدلې ډلې له لوري د هغه د کور او کلیسا له سوځولو وروسته لومړی لندن ته او بیا وروسته متحده ایالاتو ته په تېښته مجبور شو. هغه خپل وروستي لس کاله د پنسلوانیا په نارتمبرلنډ سیمه کې تېر کړل.

پریسټلي د خپل ژوند په اوږدو کې د یوه عالم او ښوونکي په توګه، د انګلیسي ګرامر په اړه یو بنسټیز او د نوي فکر لرونکی اثر او د تاریخ په اړه څو کتابونو د خپرولو په شمول، د روزنپوهنې یا تدریس علم (pedagogy) په برخه کې هم پا‌وړ کار کړی، او ځینې خورا اغېزناک لومړني مهالوېشونه یې چمتو کړل. دا تعلیمي او روزنیزې لیکنې د پریسټلي ترټولو مشهور اثار دي. که څه هم د هغه مېتافزیکي یا ماوراءالطبیعتي اثارو بیا خورا زیات نفوذ درلود او د جېرمي بېنتام، جان سټوارټ مېل، او هربرټ سپېنسر په څېر فیلسوفانو لخوا د ګټورتیا یا منفعت‌پالنې د تیوریو لپاره لومړنۍ سرچینې ګڼل کېږي.

وارېنګټن اکاډمي (۱۷۶۱-۱۷۶۷)

پریسټلي په ۱۷۶۱ کال کې د چیشیر سیمې وارېنګټن ښارګوټي ته ولاړ او د دغه ښار په مخالف فکره اکاډمۍ (Dissenting academy) کې یې د عصري ژبو او بیان او بلاغت د ښوونکي دنده په غاړه واخیسته، که څه هم هغه د ریاضیاتو او طبیعي فلسفې تدریس ته ترجیح ورکوله. هغه په​​ وارېنګټن کې ښه سمبال شو او ژر یې ګڼ ملګري پیدا کړل. په دغو ملګرو کې یې ډاکټر او لیکوال جان آیکین، د هغه خور د ماشومانو لیکواله انا لیتیتیا آیکین، او کلال او سوداګر جوسیا ویج‌ووډ شامل وو. ویج‌ووډ په ۱۷۶۲ کې له پریسټلي سره ولیدل. دوی بیا وروسته ډېر کم له یو بل سره لیدل، مګر لیکونه، د کیمیا په اړه مشورې او لابراتواري تجهیزات به یې سره تبادله کول.

د ۱۷۶۲ کال د جون پر ۲۳مه پریسټلي د ریکسام ښارګوټي اوسېدونکې ماري وېلکېنسن سره واده وکړ. پریسټلي د خپل واده په اړه لیکلي:

دا یوه ډېره مناسبه او خوشحاله اړیکه ثابته شوه، زما مېرمن د ښې پوهې خاونده ښځه ده، له مطالعې او لوستلو سره لا ډېره ښه شوې، د لوی زغم او ذهني ځواک خاونده، او په لوړه کچه مینه ناکه، خیرخواه او سخاوتمنده ده. د ځان په پرتله نورو ته زیاته توجه کوي. همدارنګه، د کورنیو چارو په اړه په هر کار کې خورا ښه ده، هغې زه په بشپړه توګه له ټولو اندېښنو او جنجالونو بېغمه کړم، او ما ته یې ممکنه کړه چې خپل ټول وخت خپلو زده کړو او مطالعاتو او خپلو نورو دندو او کارونو ته ورکړم.

د ۱۷۶۳ کال د اپریل په ۱۷مه د دوی یوه لور پیدا شوه، چې دوی د پریسټلي د ترور په نوم "سارا" ونوموله.

ښوونکی او تاریخپوه

ټول هغه کتابونه چې پریسټلي په وارینګټن کې خپاره کړل د تاریخ پر مطالعه یې ټینګار درلود. پریسټلي دا د دنیوي کامیابۍ او مذهبي ودې لپاره اړینه ګڼله. هغه د ساینس او ​​​​عیسویت تاریخونه په دې هڅه ولیکل چې د بشر پرمختګ او په متناقضه توګه د سوچه "لومړني مسیحیت" نشتون روښانه کړي.

پریسټلي "د مدني او فعال ژوند لپاره د لیبرال زده کړو د دورې په اړه مقاله" (۱۷۶۵)، "د تاریخ او عمومي پالیسۍ په اړه لیکچرونو" (۱۷۸۸)، او نورو اثارو کې استدلال کړی چې د ځوانانو زده کړې باید د دوی د راتلونکو عملي اړتیاوو اټکل وکړي. د ګټورتیا دغه اصل د وارېنګټن اکاډمۍ د متوسط ​​​​ټولګي د لېواله زده کوونکو لپاره د غیردودیز نصاب اړوند د هغه انتخابونه رهبري کړل. هغه د کلاسيکو ژبو پر ځای عصري ژبې او د لرغوني تاريخ پر ځای د عصري تاریخ سپارښتنه وکړه. د تاریخ په اړه د پریسټلي لیکچرونه په ځانګړي ډول انقلابي وو. هغه د تاریخ په اړه پروډینټالیست یا د ټولو پېښو خدایي کنټرول (providentialist) او پر طبیعت ولاړ روایت بیاناوه او استدلال یې کاوه چې د تاریخ مطالعه د خدای (ج) د طبیعي قوانینو درک ته وده ورکوي. پردې سربېره، د زریزې یا د مسیحیت طلایي دورې په اړه د هغه لیدلوری له ساینسي پرمختګ او د بشریت د پرمختګ اړوند د هغه له خوشبینۍ سره کلک تړلی و. هغه پر ​​دې باور و، چې هره تاریخي دوره به د پخوانۍ هغې په پرتله وده وکړي او د تاریخ مطالعه خلکو ته دا شونتیا وربښي چې دا پرمختګ درک او پرمخ بوځي. دا چې پریسټلي د تاریخ مطالعه یوه اخلاقي اړتیا ګڼله، هغه د منځنۍ طبقې د مېرمنو د زده کړو ملاتړ هم کاوه چې هغه مهال یوه غیر معمول چاره وه. د ښوونې او روزنې ځینو پوهانو پریسټلي د ۱۷مې پېړۍ د جان لاک او د ۱۹مې پېړۍ هربرټ سپېنسر ترمنځ دورو کې د تعلیم او ښوونې او روزنې په اړه ترټولو مهم انګرېز لیکوال بللی دی. د هغه د "تاریخ په اړه لیکچرونه" اثر پراخ هرکلی شوی او د ګڼو تعلیمي بنسټونو لخوا کارېدلی، چې پکې په هاکني کې نوی کالج، براون پوهنتون، پرینسټون پوهنتون، ییل پوهنتون، او کامبریج پوهنتون یې د یادولو وړ دي. پریسټلي دوه داسې چارټونه ډیزاین کړي وو چې د هغه د لیکچرونو لپاره د نظري مطالعې د مرستندویه موادو په توګه کار وکړي. دا چارټونه په حقیقت کې مهالوېشونه دي، او په ۱۸مه پېړۍ کې خپرو شوو مهالوېشونو ترټولو اغېزناکو هغو په توګه ګڼل شوي دي. دواړه چارتونه ډېرې لسیزې خورا مشهور وو، او د وارینګټن اکاډمۍ چارواکي د پریسټلي له لیکچرونو او چارټونو دومره متاثر شوي وو چې د اډینبورګ پوهنتون له لوري یې هغه ته په ۱۷۶۴ کال کې د حقوقو د دوکتورا سند د ورکړې زمینه برابره کړه. د دې دورې په جریان کې پریسټلي په منظمه توګه د بیان او بلاغت په اړه لیکچرونه وړاندې کړل چې وروسته بیا په ۱۷۷۷ کال کې "د وینا فن او تنقید په اړه د لیکچرونو یوې دورې" په بڼه خپاره شول.

طبیعي فیلسوف: برېښنا، د بصریاتو علم، او ګاز لرونکې اوبه

که څه هم پریسټلي ادعا کړې چې طبیعي فلسفه یې یوازې یو شوقي کار و، خو بیا یې هم جدیت پکې درلود. د "برېښنا تاریخ" اثر کې نوموړي ساینسپوهان د "بشریت د امن او خوښۍ" سرچینه بللې ده. د پریسټلي ساینس یا علم خورا عملي بڼه لرله او هغه په ندرت سره پر تیوریکي پوښتنو فکر کاوه. د هغه ماډل بنیامین فرانکلین و. کله چې هغه لیډز ښار ته ولاړ، هلته یې خپلو برېښنایي او کیمیاوي تجربو ته دوام ورکړ (چې وروستنۍ هغه یې په ګاونډ کې د بیر یا شرابو له فابریکې څخه د کاربن ډای اکسایډ د ثابتې رسونې په مرسته وشوه). د ۱۷۶۷ او ۱۷۷۰ کلونو ترمنځ، هغه له دغو لومړنیو تجربو څخه پنځه مقالې شاهي ټولنې ته وړاندې کړې. په لومړیو څلورو لیکنو کې د کورونال یا برېښنایي تاج ایستلو (coronal discharges) او د برېښنا له خارجېدو سره تړلو نورو ښکارندو څېړنه شوې وه، او پنځمې مقالې بیا له بېلابېلو سرچینو څخه د لرګیو د سکرو د تېرولو پر توان (conductivity of charcoals) بحث کړی و. د هغه نورو تجربو بیا پر کیمیا او نیوماتیک یا د ګازونو د خواصو پر علم تمرکز درلود.