قوالي
قوالی د موسیقۍ یو ډول دی
نومونې لامل
[سمول]قوالي اسم مبالغه دی، چې ریښه یې "قول" دی، چې مانا يې ويل دي. د یوې خبرې په تکرار سره تکرار ته قوالی وایي.
تاریخ
[سمول]په چشتیه لړۍ کې قوالی ته ځانګړی اهمیت ورکول کیږي. د رواياتو له مخې قوالي د حضرت امير خسرو په وينا پيل شوه. لرغوني دودیز کلامونه تر ډېره په لرغونې اردو کې موندل کېږي، خو اوس مهال په فارسي ، اردو ، پنجابي ، پښتو، سرائیکي او نورو ژبو کې ډېرې قوالي شته. د قوالي د اصل په اړه کوم مستند روایت نشته. په اسلام کې ډېری فرقې د "محفل سماع" سره اختلاف لري. دوی هم د دې روایت پر ضد قوي دلیلونه لري.
په اسلام کې ذکر او محفل
[سمول]د "ذکر" دود زرګونه کاله پخوانی دی. دا دود له اسلام نه مخکې هم موجود و. مګر "سماع" په خپل اټومي بڼه کې خالص د اسلام سره تړاو لري. امام غزالي په ډېر تفصیل سره بیان کړی دی. هغه د "ذکر" او "سماع" ترمنځ توپیر هم روښانه کړ. په برصغیر کې د "صوفیه" په برکت اسلام عامو خلکو ته ورسید. د صوفیا فضیلت دا و چې هغې زموږ دین د خلکو لپاره اسانه او اسانه کړ. صوفيا په دې پوهه وه چې موسیقي د برصغیر په خلکو ژوره اغېزه لري. له همدې امله دغو سترو خلکو ډېره هڅه وکړه چې دا دود په ځان کې شامل کړي. د قوالی تاریخ: د قوالی کلمه د عربی کلمی "قوال" څخه اخیستل شوی. قوال معنی لري "خبرې کول" یا "تشریح کول". په دې توګه قوالی د هغه څه په معنی راغله چې په تکرار سره تکرار کیږي. په هرصورت، د قوالی کلمه په هند او په ټول برصغیر کې د سندرې د یو ځانګړي ژانر لپاره د نوم په توګه کارول کیږي. قوالی هغه سندرو ته ویل کیږی چی په هغه کی د الله جل جلاله حمد او ثنا ویل کیږی، د رسول الله (صلی الله علیه وسلم) ثنا ویل شوی وی او یا د صوفیانو او د الله تعالی د بندګانو ذکر وی. د دې لپاره موسیقي اړینه ده، د موسیقۍ له وسایلو پرته د قوالی تصور نه شي کېدای. د پخوانیو روایتونو، صوفیانه ذکرونو او تاریخي کتابونو له مخې په دې سیمه کې له لرغونو زمانو راهیسې په صوفیانو خانقاه کې قوالی رواج دی. که څه هم د هغه اصل د حضرت نظام الدین اولیاء له شاګرد حضرت امیر خسرو څخه ګڼل کیږي، چې د خپل وخت مشهور شاعر او د موسیقۍ په هنر کې هم مهارت درلود، خو د سماع مجلسونه تر دې مخکې هم رواج و او سره له دې هم وه. د علماوو یوه برخه موسیقي غیر اسلامي بولي او مخالفت یې کوي. د محفل سماع په ځانګړې توګه د برصغیر د چشتي مشائخ په ذکرونو کې ذکر شوی دی. حضرت خواجه معین الدین چشتي پخپله یو ښه شاعر وو او د هغه په خانقاه کې به مجلسونه کیدل. د ده د مريد او خليفه حضرت قطب الدين بختيار کاکي په ډهلي کې وه او د ده په اوریدلو یې دومره زړه راښکونکی شو چې په هغه حالت کې هغه د خپګان په حالت کې راغی او څو ورځې په همدې حالت کې پاتې شو او مړ شو. د ځينو علماوو له مخالفت سره سره بيا هم چشتي مشائخ په دې خبره ټينګار کاوه او په زړه پورې خبره يې دا وه چې د اسلام په تبليغ کې يې له ستراتيژيکي پلوه کارولې، ځکه دلته خلک له موسيقي سره مينه لري او موسيقي دلته له زرګونو کلونو راهيسې دود ده. روانه وه په لرغوني مذهبي گران ویداس کې پدې اړه ډیر څه شتون لري. دلته په سندرو کې موسیقي کارول کیده. تان سین ، چې د اکبر له پاچاهانو څخه یو د هند په تاریخ کې د موسیقۍ په برخه کې د پام وړ شهرت لري، د ګوالیار د مشهور صوفي حضرت محمد غوث ګولیاري په خانقاه کې لوی شوی او د هغه لخوا یې د موسیقۍ زده کړې هم کړې وې. نن هم د تان سین قبر ستا څنګ ته دی. دا ډول پېښې د دې ګواهي لپاره کافي دي چې دلته صوفيانو له موسيقۍ سره ځانګړې مينه درلوده او د هېواد په موسيقۍ کې يې ډېره ونډه درلوده، چې يوه يې قوالي ده، د دې اختراع او شهرت سوفيا ته دی. د منځنۍ اسیا څخه صوفیا هم له موسیقۍ سره ځانګړې مینه لري او هند ته له راتګ مخکې یې هم له موسیقۍ سره اړیکه درلوده. په ډېرو وختونو کې د رسول الله صلی الله علیه وسلم په مخ کې موسيقې غږول کېده او هغه به یې منع نه کاوه. خو په دې اړه هم علماء کرام مختلف تفسيرونه وړاندې کوي چې په اسلام کې د موسيقۍ کوم ځای لري. د رسول الله (ص) په زمانه کې د تیمور په غږولو سره سندرې ویل عام وو چې په احادیثو کې ثابت دی.
د قوالی اختراع کوونکی امیر خسرو
[سمول]حضرت امير خسرو د قوالۍ بنسټګر ګڼل کېږي او دا د هغه د هنر د صداقت ثبوت دی چې د پېړيو په تېرېدو سره هم دغه هنر ژوندی دی او د خوښونکو يوه برخه هم شته. یو روایت دی چې یو ځل امیر خسرو د خپل مرشد حضرت نظام الدین اولیاء په خدمت کې حاضر شو او غوښتنه یې وکړه چې د ده په شعر کې دې داسې خوږه وي چې بې مثاله وي. مرشد د پيروان غوښتنه واوريده او ورته ويې ويل چې تر بستره لاندې بوره ده، راواخله. پخپله یې وخورئ او په حاضرینو یې وویشئ. امير خسرو هم همداسې وکړل او بيا يې په ژبه کې داسې خوږه راغله چې نن د اووه سوه کلونو په تېرېدو سره هم د هغې خوږوالۍ کمه شوې نه ده. خسرو ته د خپل وخت د یوه پاچا له خوا د ملک الشعراء لقب ورکړل شو، خو هغه د کشور سخنوري امپراتور ثابت شو چې تر ننه پورې یې امپراتورۍ له ننګونو سره مخ نه ده. غالباً دا د هماغه احسان برکت و چې د نظامی دربار خسرو ته ورکړی و. يوازې شعر نه، بلکې د موسيقۍ په هنر کې هم بې ساري و او ځينې نوي اختراعات او اختراعات يې هم سر ته رسولي دي. خسرو خپل شعر او موسيقۍ ته خالص هندي لمس ورکړ چې په کثرت کې د يووالي بېلګه بلل کېدای شي او د وروسته هنرمندانو لخوا تقليد شو. امير خسرو د اترپرديش ايالت د پتالي په ښارګوټي کې چې له متورا څخه ايتا ته پر لاره د ګنګا په څنډه کې پروت دى، په ٦٥١ هجري قمري کال کې په ١٢٥٢ ميلادي کال کې په يوه شتمنه کورنۍ کې زېږېدلى دى. دا د سلطان ناصرالدین محمود د واکمنۍ وخت و. د پلار نوم امیر سیف الدین محمود او د مور نوم دولت ناز و. پلار یې ترکي مهاجر و او مور یې د (هندو) نو مسلم، تور هندي سیاستوال لور وه. هغه د دریو وروڼو او یوې خور لخوا محاصره شوی و. د خسرو اصلي نوم یامین الدین محمود و، خو په خپل قلمي نوم یې شهرت وموند. امیر، د هغه میراثي لقب و. هغه په خپل شعر او موسیقۍ کې خالص هندي بڼه غوره کړه، له همدې امله هغه خورا مشهور شو. د ده په هنر کې هېوادوالو د دې خاورې بوی احساس کړ. د امیر خسرو نوم د موسیقۍ په برخه کې د هغه د حیرانتیاو تجربو له امله تر نن ورځې پورې ژوندی دی. هغه د نظام الدین اولیاء شاګرد شو. د رواياتو له مخې هغه د “فني الشيخ” منزل ته رسېدلی و. د قوالی ژانر د امیر خسرو د خپل مرشد په اطاعت او اراده د ارزښت وړ و. هغه مختلف نوي راګونه جوړ کړل. د نن سبا سیتار او طبله یوازې د دغه ستر انسان هڅې او اختراع دي. هغه خپل زیاتره قوالونه په بهګیشري، سوهني، بهار او بسنت راګونو کې جوړ کړل. د نظام الدین اولیا په امر یې د دولسو سندرغاړو یوه ډله جوړه کړه. دوی ته د اوریدلو ټول نازک توضیحات ور زده کړئ. له دې جملې څخه یوازې پنځه نومونه نن ساتل شوي دي. په دې دولسو کسانو کې ميا سمات، حسن ساونت، بهلول، تاتار او فغاني شامل وو. دا هنر د ډیلي له سلطانانو څخه مغلو ته په اسانۍ سره سفر وکړ. د شاه جهان د واکمنۍ پر مهال دوه مشهور قوالان رامنځته شول. د دوی نومونه "رضا" او "کبیر" وو. له ''چاپ تلک سب چیني ری'' څخه چې حضرت امیر خسرو ته منسوب دی، له ''ای ری سخي ری مور خواجه غار آی'' څخه تر ''بهردو جهولی مری یا محمد'' پورې، ''سجده می سر کتادی محمد کی لال نه'' پورې. د دې ډول قوالانو لوی شمیر شتون لري چې شهرت یې د وخت او ځای له محدودیتونو پورته دی. د برصغیر سیمه د "قوالی" زیږون ځای دی. دا یو خالص هندي هنر دی چې له دې خاورې راوتلی دی. دا په خانقاه کې زیږیدلی او هلته وده کړې. خو وخت او حالاتو پرې اغېز وکړ او ډېر بدلونونه يې را منځ ته کړل. په پيل کې يې ژبه فارسي وه، خو ورو ورو يې ژبه هندي يا اردو شوه، د محمد په ښار کې دامام مست قلندر په عامو خلکو کې ډېر مشهور شو. له دې وروسته په سيمه ييزو ژبو کې هم قوالي ويل پيل شول، په قوالي کې د بدلون دوره راغله، د قوالي هنر دومره مشهور شو، چې له خانقاه راوتلى او عامو خلکو ته ورسيد او په کليو کې يې ويل پيل شول. عامه غونډې. دا نور په خانقاهونو او زیارتونو پورې محدود نه و بلکې د عامو خلکو انتخاب ګرځیدلی و. په هره جلسه کې به د زرګونو او لکونو خلک راټولېدل او قوالۍ سندرغاړي به په شپه کې د شهرت اوج ته رسېدل. په هند کې د سینما له راتګ مخکې د قوالۍ محفلونه د عامو خلکو د تفریح یوه بڼه وه او کله چې دلته سینما جوړه شوه نو قوالۍ ته هم دلته ځای ورکړل شو. خو یو لوی بدلون دا و چې د قوالی موضوعات بدل شول. په داسې حال کې چې د خالص حمد، مناقبت او نصیحت او نصیحت موضوعګانې به یې یوه برخه وه، اوس د عشق موضوع هم په کې شامله شوې ده. لکه څنګه چې په غزل کې ښکلا او مینه بیان شوې، همداسې هم پیل شوه. په داسې حال کې چې فلمي قوالانو د دې هنر د مشهورولو لپاره کار کړی، خو په سوداګریزه بڼه یې د هغې حرمت او حرمت هم تر پښو لاندې کړی دی. قوالی له اخلاقو وتلی او د تصوف موضوع یې د سقان خیال ته اړولې ده. د نارینه او ښځینه قوالانو ترمنځ سیالۍ پیل شوې. د ورته فلم قوالی چې ډیره مشهوره شوه عشق عشق هی، که څه هم په ۱۹۸۰ لسیزه کې د نیکه فلم قوالی، ریشا چیچا لیا ده، د شهرت ټول ریکارډونه مات کړل. د مغل اعظم د فلم هغه اقتباس چې د انارکلي او بهار تر منځ د سیالۍ په بڼه ترسره کیږي، "تیری محفل می غم ازمیک هم بهی دین دی" هیر نشی. د دې تر څنګ به د "انسان تو لوټ لیا مل کی حسن ویل" او "جھم پر جهم شرابي" په څېر قوالۍ د مشهورو قوالانو په لیست کې شاملې شي. د قوالۍ پخوانۍ سټایل بیا راژوندي کول پکار دي
په هغه وخت کې چې د قوالی هنر د بدلون په حال کې و او دا د پیسو ښه سرچینه ګڼل کیده، په دې وخت کې د پاکستان صابري برداران راڅرګند شول چې هڅه یې وکړه چې خپل پخوانی رنګ بیرته راژوندي کړي او د پخوا په څیر یو مهم رول ولوبوي. په لیږد کې رول. دا د قوالی د بیا ژوندی کولو دوره وه. که څه هم په یوه وخت کې په هند او پاکستان کې زیات شمیر قوالان وو، خو له صابري وروڼو سره یې هیڅ سیالي نه درلوده. وروسته له دې چې دغو وروڼو صوفيانه قوالۍ ته رنګ او همغږي ورکړه، هره قوالي چې د دوی له خوا غږول شوې، د هنر يوه برخه ده او تر اوسه د زرګونو قوالانو ډوډۍ د همدغو قواليانو په ويلو روانه ده. دا قوالونه بې له شکه په زرګونو لخوا ریمکس شوي او د بې شمیره سندرغاړو لخوا ویل شوي. خو د صابري وروڼو په لاس کې یې هیڅ هم نه دي توانیدلي. تاجدار حرم، زه له تا پرته بل څوک نه لرم، یا محمد (صلی الله علیه وسلم) د رڼا مجسمه، یا حبیبي یا مولايي، د الله په حضور کې سر ټیټ کړه. د قوالۍ تحرک او د زړه احساس د ډرم، طبلې، هارمونیم او تالی په ځواکمن غږ سره خورا زیات شوی دی. د یوې څیړنې له مخې، یو څوک د ډرم د وهلو په اوریدلو سره یو ځانګړی ډول خوښي یا د بدن او ذهن همغږي احساسوي. د څېړنو له مخې، په دې کې یو لوی عامل د مور د زړه ضربان دی، چې ماشوم یې په رحم کې د اورېدو حس تر زېږون پورې په دوامداره توګه اوري. دا ټوپ په خپل لاشعور کې دومره بډای کیږي چې د دې ټوپ او تال په اوریدلو سره غواړي د ځان هیرولو حالت ته لاړ شي چې دې نړۍ ته د هغه له راتګ دمخه د هغه ټوله کاینات وه. ماشومان د چت کولو په وخت کې ویده کیږي. دلته هم همدا علت کارول شوی دی چې کله د ماشوم په شا، سینه یا اوږه باندې د لاس په واسطه ټک وهل کیږي، د هغه په بدن او غوږونو کې هم ورته ټکان احساسیږي او ارامیږي. په قوالۍ کې چې کله دا په زوره د ډرامې وهل کېږي او ورسره د هغه ذاتونو نومونه او یا د الله تعالی د صفاتو نومونه چې د انسان روحي او احساساتي احترام او تړاو لري، څو ځلې تکرارېږي، د انسان په زړه او ذهن کې تکرارېږي. .اثر لري او اوریدونکي خوشاله کیږي کله چې دا حالت په بشپړ ډول غالب شي نو هغه حالت ته ویل کیږي چې په هغه کې انسان له شعور او حواس څخه په بشپړه توګه لیرې وي. د دې خبرې ثبوت دا دی چې اکثره هغه خلک چې د قوالی په ژبه یا د هغو کلمو په معنی نه پوهیږی چې د قوالی له اوریدو وروسته په زړه پوری وی. د صابري وروڼو د بهرنيو سفرونو په ترڅ کې په سلګونو که نه په زرګونو غيرمسلمانو د قوالۍ تر اغېز لاندې اسلام قبول کړ. په قوالی کې نوښت او د عصری قوالی بنسټ ایښودونکی: په پاکستان کې، نصرت فتح علی خان په لومړی ځل خپلو لومړنیو قوالیونو ته ور وپیژندل شو چې د خپلې کورنۍ په دودیز رنګ کې یې ویل. د هغه مشهوره قوال علي مولا علي د هغو ورځو یادونه ده. وروسته يې په خپل ځانګړي انداز کې د ولسي شعرونو او د خپلو معاصرو شاعرانو د کلامونو په ويلو سره په هېواد کې د بريا بيرغونه اوچت کړل او په دې دوره کې يې د "سن چرخي ميتي ميتي کوک ماهي مينو ياد اوندا" او "سانسو کي مالا پر سمر" مېن پی کا نام هم هغه خلک راجلب کړل چې په عمومي ډول له قوالی سره علاقه نه لري او په دې توګه د نصرت فتح علي خان د نفوذ حلقه پراخه شوه، استاد نصرت فتح علي خان په قوالي کې د عصري زمانې له غوښتنو سره سم اختراع وکړه. هغه قوالۍ مشهوره کړه او د امیر خسرو فن یې نړۍ ته روښانه کړ. دا د هغه کرشمه وه چې حتی د آسیایی موسیقۍ څخه ناخبره او اردو، فارسي، پنجابي او نور سره نا اشنا خلک به د الله په غږ سندرې او نڅا کوله. خو خان ډېر ژر له دې نړۍ لاړ. هغه اکثره د پي ټي وي د محفل سماع په پروګرام کې په دوديزه انداز کې قوالۍ سندرې کولې، هغه د شوکت خانم سرطان روغتون لپاره له عمران خان سره ډېر نږدې و، هغه په ۱۹۹۷ کال کې له عمران خان سره ډېر نژدې وم. اوس د هغه وراره استاد راحت فتح علي خان مشهور دی او غږ یې له درګاه څخه تر فلمونو پورې اورېدل کېږي. خو راحت فتح علي د دودیزو قوالونو په پرتله ډیرې غزلې او فلمي سندرې وايي. د هغه د غږ او سندرو شهرت ډیری مشهور او نامتو سندرغاړو ته وده ورکړه. د هندو افراطیانو له سخت مخالفت سره سره بیا هم په هند کې د دوی توطې خبرې کوي. د هغه هرې سندرې او غزل د شهرت ریکارډ مات کړ. دا یو حقیقت دی چې استاد راحت د هند مشهورو فلمي سندرغاړو ته د تل لپاره کور ورکړی دی. په هند او پاکستان کې د داسې خلکو کمښت نشته چې نن هم له دې هنر سره بلد دي، خو ډېری خلک دې ته د یوه نیمګړي کار په سترګه ګوري، ځکه چې دا د یو څو کسانو پرته نور له مالي پلوه ګټور نه دی. د درګاه په شاوخوا کې زياتره قوال چې ليدل کيږي له هنر څخه ناخبره دي او داسې کسان هم زيات دي چې د ورځې په شاوخوا کې ناريني کارونه کوي او ماښام مهال په ډرم او هارمونيم سره ناست وي. هغه څه چې نن اړتیا ده په رسمي توګه د دې هنر ملاتړ کول او خپل دودیز پخوانی سټایل بیرته خلکو ته راوړل دي. دا زموږ له کلتور سره تړلی هنر دی او د خپل کلتور ساتنه زموږ مسوولیت دی.
قوالي او د اسلام تبلیغ
[سمول]قوالي په برصغیر کې د اسلام په خپراوي کې خورا مهم رول لوبولی دی. په برصغیر کې د اسلام د تبلیغ په وخت کې، د هغه دور صوفیانو ولیدل چې موسیقي د هندوانو په دود کې مینځ ته شوې وه. نو له موسیقۍ سره یې د اسلامي شعرونو بېلابېل ډولونه وړاندې کول پیل کړل، چې وروسته بیا د قوالی د هنر په توګه راڅرګند شو. په موسیقۍ سره د الله او د هغه د رسول خبرې خلکو ته رسول ثواب ګڼل کیږي.
قوالي او حضره
[سمول]په عربي نړۍ کې د موسیقۍ سره د اسلامي کلمو د وړاندې کولو دود هم شتون لري. ګډونوال ودریږي او د سماع په جریان کې چې د هزاره کارنا په نوم یادیږي پیل کوي. قوالی پوهان په برصغیر کې موجود قوالی ته د اجی هزاره په سترګه ګوری. موسيقي په اسلام کې حرامه ده
په پاکستان کې قوالی
[سمول]پاکستان ډېر داسې قوال پیدا کړي چې په ټوله نړۍ کې یې شهرت موندلی دی. په ځانګړې توګه، نصرت فتح علي خان(چې له اره نيازي پښتانه دي) ، عزیز میان او صابري وروڼه له مخکښو څخه دي.
قوال
[سمول]د تېرې زمانې خبرې
[سمول]- ګرانه ښځه
- بدر ميا داد
- معین نیازی
- بهاء الدین قطب الدین
- فتح علي خان
- حبیب انځورګر
- منشي رضی الدین
- نصرت فتح علي خان
- صابري وروڼه
- امجد فرید صابری
- راحت نصرت فتح علي خان
- حاجي محمد ياسين فريدي
اوسنی دلیل
[سمول]- عتیق حسین حان
- عبدالله منظور نیازی
- عابده پروین
- فیض علي فیض
- فرید ایاز
- راحت نصرت فتح علي خان
- د ریحان معظم قوالی ګروپ
- وحید او نوید چشتي
- تاج محمد شاد محمد نیازی
- وارثی ورونه
- قطبي وروڼه
- اصف علي سنتو خان
سرچينې
[سمول]بېرونۍ تړنې
[سمول]- د بي بي سي راډیو ۳ آډیو (۴۵ دقیقې): په ډیلي کې د نظام الدین زیارت. د نومبر 25، 2010 ته رسیدلی.
- د بي بي سي راډیو ۳ آډیو (۴۵ دقیقې): په کراچۍ کې د صوفيانو یوه محفل. د نومبر 25، 2010 ته رسیدلی.
- د قوالی اصلیت او تاریخ Archived 2005-03-28 at the Wayback Machine. آرکائیو شدہ (تاریخ ورک شوی) ادم نیر ، د لوک ورثه څیړنیز مرکز، اسلام آباد . ۱۹۸۸.
- د قوالی صفحه د اسلامی دیوانی میوزیک Archived 2011-06-14 at the Wayback Machine. آرکائیو شدہ (تاریخ ورک شوی) د ډیویډ کورټني لخوا، پی ایچ ډي