ناروغي

ناروغي

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	د ناروغيو برخه variable-order class (en)
ځانګړې وېشنيزه	health problem (en) biological process (en)

نور اړين مالومات

برخې	congenital disorder (en) acquired disorder (en)
لامل	disease causative agent (en)

ناروغي د بدن يا د ماغزو غېرنورماله حالت دی چې د نارامۍ ،ناهوساينۍ، د بدن په ژونپوهنيز حالت کې خنډ او د ناسم کار لامل او سبب گرځي خو ددې تر څنگ ناروغ او د هغه اړونده چاپېريال کې خلکو ته د ناخوښۍ او ځورېدنې او د ناروغۍ د لېږدېدنې سبب هم کېدای شي.

کله ناکله دغه اصطلاح په ټولگړي توگه د ټپونو، ساينډرومونو، نښونښانو، نه اټکليزه کړه وړو او په انساني زغښت کې د نه اټکلېونکي بدلونونو او کړنو د څرگندونې لپاره کارول کېږي، خو په کارپوهيزه کچه بيا دا اصطلاح د بېلابېلو کټگوريو ناروغيو لپاره چې يوه محدوده ځانگړنو پورې اړوند وي، کارول کېږي.

رنځپوهنه يا پېتالوژي د ناروغيو په هکله د زده کړې پوهه ده. د ناروغيو د سيستماتيکې ډلبندۍ مضمون ته ناسولوژي يا nosology هم وايي. د انسانانو د ناروغيو او د هغو د درملنې په هکله دغه ارت پوهنيز ډگر، طبابت يا medicine دی. د ژوو طبابت بيا د ناروغيو په څېړنه کې بله څانگه ده، په دې څانگه کې د ژوو د ناروغيو لاملونه او د درملنې لارې چارې څېړل کېږي. د ژوو طبابت ته بېتاري او يا وېترېنري هم وايي. بوټې هم بېلابېلې ناروغۍ لري، او په بوټو کې هم د انتاني ناروغيو ورته پروسې شته په همدې توگه بوټې د خوراکي کمښت په سبب هم او يا د ړنگېدونکي ميوټېشن په سبب هم په بوټو کې ناروغي پېښېږي. بوټرنځپوهنه هغه پوهنه ده چې د بوټو د ناروغيو په هکله پکې څيړنې کېږي.

ناجوړي، ناروغي او رنځ

په طبي چارو کې بيا کله نا کله د يو رنځ او ناروغۍ تر مېنځ توپير شوی او ناروغي هغه څه ته وييل کېږي چې يو ډول ځانگړي سببونه او لامل ولري. همدا شان په انگريزي ژبه کې هم د disease ويي او د syndrome تر مېنځ توپير شته. د disease وييکه هغې ناروغۍ ته وايي چې ځانگړې نښې او نښانې لري، خو د syndrome وييکه بيا هغې ناروغي ته وييل کېږي چې گڼ شمېر جوت نښې او علايم لري او ټول يوځای سره پېښېدونکي وي. که څه هم چې ډېر داسې حالتونه دي چې پېژندل شوي، خو لا تر اوسه پورې هم د "syndromes" په نامه ورته اشاره کېږي. د دې سره سره، گڼ شمېر نور ناجوت حالتونه او سببونه دي چې په طبي متنونو کې د "diseases" په توگه ورته اشاره کېږي.

که څه هم چې ناجوړي، د ناکارپوه ډلې خلکو لخوا په خپل ځان کې د ناسوب حالت د څرگندولو لپاره او د ناروغۍ په مانا کارېږي، خو په اصل کې دا د يوه وگړي د روغتيا ځاني پوهېدنه او ادراک لوري اشاره کوي او پرته له هغه رښتيا چې آيا نوموړی کس يوه ناروغي لري او که نه. يو روغ سړی پرته د کومې ناروغی نه هم ځان ناروغ احساسولای شي او هغه به داسې گومان کوي چې هغه ناجوړه دی. يو بل سړی به ځان روغ گڼي خو او په دې باور به وي چې په هغه کې هېڅ کومه ناروغي نشته خو په اصل کې به په هغه کې يوه ډېره وېرېدونکې ناروغي لکه د وينې خج ناروغي به وي کوم چې يوه مرگونې ناروغي ده چې د زړه درېدلو او يا هم د ماغزو شوک رامېنځ ته کولای شي.

د ناروغۍ لاملونه

Many different factors intrinsic or extrinsic to a person (or plant or animal) can cause disease. Examples of intrinsic factors are genetic defects or nutritional deficiencies. An environmental exposure, such as second-hand smoke is an example of an extrinsic factor. Many diseases result from a combination of intrinsic and extrinsic factors. For many diseases, many cause or set of causes has been identified.

There are many different factors that can cause disease. These can be broadly categorized into the following categories such as social, psychological, chemical, and biological. Some factors may fall into more than one category. Biochemical causes of disease can be considered as a spectrum where at one extreme disease is caused entirely by genetic factors (e.g. CAG repeats in the Huntingtin protein gene that causes Huntington's Disease) and at the other extreme is caused entirely by environmental factors. Environmental factors include toxic chemicals (e.g. acetaldehyde in cigarette smoke and dioxins released from the breakdown of Agent Orange) and infectious agents (e.g. smallpox virus and poliovirus). In between these extremes genes (e.g. NOD2/CARD15) and environmental factors (e.g. Gut microbiota) interact to cause disease, as seen for example in the inflammatory bowel disease Crohn's Disease (Fig 1, right).

Figure 1. The biochemical basis of disease. Some diseases, not illustrated here, also have a social and psychological basis.

Absence of the genetic or environmental factors in this case results in disease not being manifest. Koch's postulates can be used to determine whether a disease is caused by an infectious agent.

To determine whether a disease is caused by genetic factors, researchers study the pattern inheritance of the disease in families. This provides qualitative information about the disease (how it is inherited). A classic example of this method of research is inheritance of hemophilia in the British Royal Family. More recently this research has been used to identify the Apoliprotein E (ApoE) gene as a susceptibility gene for Alzheimer's Disease, though some forms of this gene - ApoE2 - are associated with a lower susceptibility. To determine to what extent a disease is caused by genetic factors (quantitative information), twin studies are used. Monozygotic twins are genetically identical and likely share a similar environment whereas dizygotic twins are genetically similar and likely share a similar environment. Thus by comparing the incidence of disease (termed concordance rate) in monozygotic twins with the incidence of disease in dizygotic twins, the extent to which genes contribute to disease can be determined. Candidate disease genes can be identified using a number of methods. One is to look for mutants of a model organism (e.g. the organisms Mus musculus,Drosophila melanogaster, Caenhorhabditis elegans,Brachydanio rerio and Xenopus tropicalis) that have a similar phenotype to the disease being studied. Another approach is to look for segregation of genes or genetic markers (e.g. single nucleotide polymorphism or expressed sequence tag) (Fig. 2).

دوتنه:Disease gene segregation.jpg

Figure 2. Genetic markers help locate a disease gene

A large number of SNPs spaced throughout the genome have been identified recently in a large project called the HapMap project). The usefulness of the HapMap project and SNP typing and their relevance to society was covered in the 27 October 2005 issue of the leading international science journal Nature (journal).

A large number of genes have been identified that contribute to human disease. These are available from the US National Library of Medicine, which has an impressive range of biological science resources available for free online. Amongst these resources is Online Mendelian Inheritance in Man - OMIM that provides a very, very comprehensive list of all known human gene mutations associated with, and likely contributing to, disease. Each article at OMIM is regularly updated to include the latest scientific research. Additionally, each article provides a detailed history of the research on a given disease gene, with links to the research articles. This resource is highly valuable and is used by the world's top science researchers.

د ناروغيو لېږدېدنه

ځينې ناروغۍ لکه، والگی، ساري يا لېږدنده ناروغۍ بلل کېږي. داسې ناروغۍ د يوه ناروغ انسان نه نورو روغو انسانانو ته د بېلابېلو لارو نه ورځي او روغ سړي ته ناروغي ورپېښوي. د ساري يا لېږدنده ناروغۍ د هوا له لارې، د ناروغ د ټوخي له کبله د کوټې د هوا د ککړېدلو، د ناروغ د پرينجېدلو، د غوماشو د چيچلو، د ناروغ د خواړو د څکلو او يا په مکروبو اخته خواړو او څښاکونو له لارې هم خپرېږېي.

نورې ناروغۍ لکه د چنگاښ يا سرطان ناروغۍ او د زړه ناروغۍ، د لېږدنده ناروغيو په لړليک کې نه راځي او نه هم دغه ناروغۍ ساري گڼل کېږيږ، دا ډول ناروغۍ د بدن د منتن کېدلو په سبب نه پېښېږي خو هېره دې نه وي چې ځينې مايکرو-اورگانيزمونه يا کک-غړي د داسې ناروغيو د خطر عاملين اوسېدلی شي.

د ناروغۍ ټولنيز اهميت

The identification of a condition as a disease, rather than as simply a variation of human structure or function, can have significant social or economic implications. The controversial recognitions as diseases of post-traumatic stress disorder, also known as "shell shock"; repetitive motion injury or repetitive stress injury (RSI); and Gulf War syndrome has had a number of positive and negative effects on the financial and other responsibilities of governments, corporations and institutions towards individuals, as well as on the individuals themselves. The social implication of viewing aging as a disease could be profound, though this classification is not yet widespread.

A condition may be considered to be a disease in some cultures or eras but not in others. Oppositional-defiant disorder, attention-deficit hyperactivity disorder, and, increasingly, obesity are conditions considered to be diseases in the United States and Canada today, but were not so-considered decades ago and are not so-considered in some other countries. Lepers were a group of afflicted individuals who were historically shunned and the term "leper" still evokes social stigma. Fear of disease can still be a widespread social phenomena, though not all diseases evoke extreme social stigma.

A disease can also be caused by repeated high anger or stress.

ددې ويی نورې کارونې

په ژونپوهنه کې د ناروغ يا ناروغي وييکه هر هغه غېر نورمال حالت ته وييل کېږي چې د يوه اورگانيزم د نورماله کړنو خنډ گرځي او يا هم په اورگانيزم کې د بيالوژيکي دندو همغږی له کاره غورځوي.

د ناروغ يا ناروغي وييکه بيا کله ناکله په تشبيحاتي ډول هم کارول کېږي، او په داسې حال کې بيا اشاره يو عيب، گډوډ حالت، ناسم کاري لوري ته ده. او يا هم په خوږ اخته حالت او نور داسې شيان چې د يوې نارغې ټولنې سره يې تړاو گڼل کېږي.

دا هم وگورۍ

• د ماشومتوب د وخت د ناروغيو لېست
• د عامو ناروغيو لېست
• د ناروغيو لړليک د 6000+ بېلابېلو ناروغيو, چې ډېری يې کم پېښېدونکې دي.
• د جېنيتيکي ناروغيو لېست
• د چاپېريال په هکله د سرليکونو لړليک
• د ناروغيو موندنه او پېژندنه
• ساري ناروغۍ
• رنځ
• Palliative care
• درملنه
• لېږدېدنه

د يو څو ناروغيو لړليک

1. اېډز
2. ملاريا
3. الرژي
4. تبه
5. ډي ان اې (DNA)
6. جيارډيا لامبليا
7. ټريپانوسوما
8. اسکاريس لومبريکويډېس
9. پلازموډيم وايوېکس
10. پلازموډيم فالسيپارم
11. د سلول تيوري

سږي

باندنۍ تړنې

• طبي سرليکونه, MedlinePlus د گڼ شمېر ناروغيو پېژندنه، او د دم مهال څېړنيزو ليکنو ته لاسرسی.
• د ناروغيو د کنټرول مرکز له A-Z طبي سرليکونه, د گڼ شمېر عامه ناروغيو په اړه حقايق
• Rare/Orphan Diseases
• National Organization for Rare Disorders Extensive, useful information on rare diseases.
• د Merck لارښود, د گڼ شمېر ناروغيو تفصيلي څرگندونې، د انټرنټ پرليکه په وړيا توگه د لټون وړ.