موريا سلطنت

  

د موريا سلطنت نخشه موقعيت

موریا د هند په تاریخ کې لومړۍ او ستره امپراتوري وه. د دې بنسټ ایښودونکی چندراګپتا موریا و. د عامو رواياتو له مخې هغه د ناندا د کورنۍ يو ناجايز غړى و، چې د پاچا د ناخوښۍ له وېرې پنجاب ته وتښتېد. په پنجاب کې، چندراګپتا د پنجاب او پولې د ناراضه قومونو مشر شو. هغه د خپل وزیر چکنیا یا کوتلیا په مرسته د یونان د تسلط پر ضد پاڅون وکړ او د یو کال په دننه کې یې د یونان حکومت ړنګ کړ او یوه نوې کورنۍ یې جوړه کړه. هغه د موریانو په تاریخ کې د مور په توګه پیژندل شوی. چندرګوپتا د یونان د نفوذ له منځه وړلو وروسته د مګدا په سلطنت برید وکړ. په دې جګړه کې د ناند د کورنۍ وروستی واکمن هم ووژل شو. جين روايات د موريا په اړه وايي چې دوی د چرګانو ساتونکي وو. د بودايي رواياتو له مخې کله چې د شاکيا څانګه موريا له مګدا څخه وتښتېده، دوی يوې غرنۍ سيمې ته لاړل چې چرګان پکې ډېر وو. هلته هغوئ يو ښار جوړ کړو ځکه چې د ښار د ماڼوګانو خښتې د مور د غاړې رنګ وو. له همدې امله دا خلک د مور په نوم یادیدل او ښار یې د موریا نګر په نوم پېژندل شوی. د نندن ګړ ستنې، د سبچي سټوپا او داسې نور د مور عکسونه لري. مور د پټالیپوترا د موریا ماڼۍ په باغونو کې پالل کیدل. له همدې امله فوچر، جان مارشال او ګرونویډیل دې پایلې ته ورسیدل چې مور د موریانو د کورنۍ ملي سمبول و. حتی کله چې مها بهارت د ګوپتا په دوره کې بیاکتنه وشوه ، دې ته د مایورا کا (د مور قبیلې مانا) د سنسېکرېت تلفظ ورکړل شو. (مور رکه د مور ساتونکی) په اړه ویل کیږي چې چندراګپتا د نندا کورنۍ یو ناقانونه زوی و او د موریا کورنۍ د هغه د مور په نوم نومول شوې وه. بي ايس داهيا وايي چې دا ټول روايتونه بې بنسټه دي او هيڅ حقيقت نه لري. دا ټولې کیسې فرضي دي او هیڅ حقیقت نلري، د موریا کورنۍ د مور سره هیڅ تړاو نه لري او نه مور د دوی کورنۍ یا د خوښې نښه ده. د اشوکا شاهي فرمان نمبر 5، چې په ستون کې لیکل شوی، د هغو حیواناتو او مرغانو لیست کوي چې وژل یې منع دي، مګر مور پکې شامل نه دي. هغه حیوانات چې د اشوکا په غذا کې شامل وو دا خلک د مور خوړونکي وو نه د مور ساتونکي. دا څنګه ممکنه ده چې د مرغانو د ساتونکي زوی (چندرا ګوپتا) په ټکسيلا کې زده کړې وکړي، د شهزادهانو لوی ښوونځی، چې زر میله لرې دی. په یوناني تاریخونو کې هیڅ داسې نه ښکاري چې موریا د نندا کورنۍ پورې اړه لري. موریا څوک وو؟ چانکیا په خپل کار ارته شاسترا کې د دې په اړه یوه کلمه نه ده ویلي. پران د موریا واکمنانو په اړه هیڅ معلومات نه ورکوي. 'مدرا رکشا' سنسکرت ډرامه لیکونکی ویشاک دت موریا ته د سپکاوی سره د شودرا، ورشال او کمینو په توګه اشاره کوي، او چندراګپتا پخپله کلاهان (مجاه الاصل) بولي. په داسې حال کې چې یوګ پران دوی بې خدایه او ظاهرا مذهبي بللي دي. وشنو پران وايي چې د ناندا د کورنۍ له پای ته رسېدو وروسته به موریا واکمن شي او دوی به شودرا بولي. په مارکنډیا پران کې دوی د های اسورا په نوم یادیږي. موږ مجبور یو چې حیران شو چې د دې نفرت لامل څه دی؟ په عمومي توګه د ټولنې او په ځانګړې توګه د برهمني رسمونو په وړاندې د موریا د چلند نښه ده. موریا ټول برهمني رسمونه له منځه یوړل. هغه په رسمي توګه د برهمنيزم مخالفت وکړ او برعکس یې د کونډې واده ملاتړ وکړ. د دې دلیل روښانه دی چې موریا بهرنیان وو. له همدې امله، دوی د برهمنانو په حاکمیت باور نه درلود. هغه د هندویزم د دودیزو، ټولنیزو-مذهبي او سیاسي مفکورو مخالفت وکړ او په ذات باندې باور نه درلود. او بیا دوی دا حقیقت هم وايي چې د منځنۍ آسیا کلمه "مور" چې معنی یې تاج دی، هماغه کلمه ده چې موډ هم ورته ویل کیږي، دا هغه تاج دی چې د واده په وخت کې د ناوې لخوا اغوستل کیږي. د دې حقیقت له امله چې خلک هم د د او د کلمې سره تلفظ کوي، دا د سنسکرت "مود" په توګه اخیستل شوی، چې د خوښۍ او خوښۍ معنی لري. هغه په دې کلمه په تفصیل سره بحث کړی دی، هغه وايي چې کردستان وايي چې په سند کې د پتالا پاچاهانو هم دا کلمه په خپلو نومونو کې اضافه کړې ده او دا کلمه هماغه ده چې یونانیانو ورته مویس ویل، دا کلمه په اسیا کې یوه قبیله هم ده. درلودل او اوس هم شتون لري او ورته نوم لري. د موریا تر څنګ ختن، ترکستان او نورې سیمې هم د کشمیر واکمنې وې. د پاپا I څخه مخکې، موریا د راجستان په جاتورا کې واکمن وو، پخپله د مورا پاچا د لور زوی و. په دې توګه په چچنامه کې ذکر شوي مهات راجا چتور د مور یا موري قبیلې یوه څانګه وه او د سند د رای ساسي خپلوان و. د نیلګیري په غرونو کې د ځینو لرغونو مجسمو په حواله، پلار میتز وايي چې دوی د موریا ریمان (موریا غرانه) په نوم یادیدل.

چندراګوپتا موریا

د هند د تاريخ يوه نوې دوره د چندراګپتا موریا سره پیل شوه. کوم چې د شمالي هند د یووالي او د هندوانو د واکمنۍ د سیسټم د پراختیا او د برهمنزم د نفوذ په برخه کې ځانګړی اهمیت لري. هغه لومړنی واکمن دی چې د شمالي هند ټول ایالتونه یې لاندې کړل او یو متحد حکومت یې تاسیس کړ او خپل سلطنت یې د بنګال له خلیج څخه تر عرب سمندر پورې وغزاوه. هغه د خپلې څلورویشت کلنې واکمنۍ (۳۲۲-۲۹۸ ق م) په اوږدو کې سترې جګړې وکړې، چې تر ټولو مهمې یې د سکندر د واکمن سیلیوکس پر وړاندې وې. سلووس هڅه وکړه چې د سکندر سیمې فتح کړي. په 305 ق م کې سلوکا د پاک وند په لور پرمختګ وکړ، خو له ناکامۍ سره مخامخ شو او د پنجاب په خاوره کې له ماتې وروسته د سپکاوي تړون ته اړ شو. له همدې امله یې نه یوازې د هند له فتوحاتو څخه بلکې له کابل، کندهار، هرات او بلوچستان څخه هم شاتګ وکړ. همدارنګه، د اړیکو د دوستانه کولو لپاره، هغه خپله لور د چندرګپتا سره واده کړه. چندراګوپتا د خپلې خبرې د ساتلو لپاره پنځه سوه هاتیان ډالۍ کړل. سلووس خپل یو سفیر، مګاستینس، خپلې محکمې ته واستاوه، چې د ښکیلتیا شرایط یې په تفصیل سره ثبت کړل. له دې جګړې وروسته د موریا امپراتورۍ پولې مکران او افغانستان ته پراخې شوې. د جين دودونو له مخې، چندراګوپتا په وروستيو ورځو کې جينيت ته مخه کړه او تخت يې لغوه کړ او حکومت يې خپل زوی بندوسارا ته وسپاره. خو له نورو رواياتونو څخه نه تائيديږي.

بندوسارا

باندوسارا په ۲۹۸ مخزېږديز کې پر تخت کېناست. هغه شاوخوا پنځه ویشت کاله حکومت وکړ. د بندو سارا د دورې حالات مالوم نه دي، مګر د هغه لقب امیر غتا (د دښمن قاتل) و. له دې څخه څرګندېږي چې هغه يو جنګي واکمن و. ځینې تاریخپوهان په دې باور دي چې ده دکن فتحه کړی وه. ځکه چې دا بالکل رېښتیا ده چې اشوکا یوازې کلینګ فتح کړ. هغه له Slocus Nectar سره دوستانه اړيکې لرلې، سلووس خپل سفیر ډیماچس خپلې محکمې ته واستاوه.

د تاریخ یو زده کونکی دې نتیجې ته رسېدلی چې که څه هم بندوسارا د خپل وخت لوی واکمن و، هغه د خپل لوی پلار (چندراګپتا) او د هغه د تکړه زوی (اشوکا) تر منځ تر ځور لاندې ښکاري چې له ډېرو ستونزو سره مخامخ و.

اشوک

بندوسارا په 273 مخزېږديز کې د هغه زوی اشوکا د هغه ځای ناستی شو. دا حالت په خپله د هغه په کتابونو او کتابونو کې موندل کیږي. د هغه تاجپوښتنه څلور کاله وروسته په 269 ق م کې وشوه. خو د هغه د واکمنۍ د لومړیو څلورو کلونو حالات په دقیق ډول نه دي معلوم او هغه څه چې په دیني کتابونو کې موندل شوي دي مذهبي رنګ لري. د همدې مذهبي رواياتو له مخې اشوکا خپل ۹۹ وروڼه ووژل او تخت يې ترلاسه کړ. خو نور روايات ښيي چې د ده وروڼه د ده د پاچاهۍ تر اوولسم يا اتلسمې کاله پورې ژوندي وو او د هغوى په اړه يې اورېدل. بیا هم دا لیرې نه ده چې د جانشینۍ د عامو کنوانسیونونو له مخې، هغه باید د خپلو وروڼو سره جګړه وکړي او د څو تنو وینه توی کړي، لکه څنګه چې د هغه پنځمه برخه وړاندیز کوي. نو ځکه د هغه د واکمنۍ لومړني شرایط معلوم نه دي. له الحاقه وروسته دولس کاله بې اهمیته ژوند تېر کړ او غالباً یې خپل وخت اداري چارو ته وقف کړ او په ۲۶۱ ق م کې یې د مهندي او ګوادري تر منځ د کولنګا غیر آریايي ایالت اشغال او فتح کړ. په دې توګه موریا جنوبي هند ته پراختیا ورکړه. د کالینګ فتح د اشوکا په ذهن ژور تاثیر وکړ. ځکه په دې جګړه کې په لکونو انسانان ووژل شول. اشوکا د جګړې د ویجاړۍ له امله ژور خفه شو او پریکړه یې وکړه چې هيڅکله به جګړه ونه کړي. له دې پېښې وروسته يې ټول عمر د اخلاقي تعليماتو په خپرولو، د بديو په مخنيوي او د نېکيو په معرفي کولو کې تېر کړ. اشوکا خپل مغلان لرې پرتو هېوادونو لکه لنکا، برما، صیام، سوماترا، سوریه، مقدونیه او مصر ته ولېږل. هغه په سویلي هېوادونو کې لوی بریالیتوب ترلاسه کړ. اشوکا دوی د ډبرو په سلیبونو کې کښل او په لویو لارو کې یې ځای پرځای کړل ترڅو د بودا اخلاقي تعلیمات مشهور کړي. د هغه تعلیمات، چې د بودا څخه اخیستل شوي، په عدم تشدد، د ژونديو موجواتو عدم تشدد، د نورو سره مهربانۍ، د مور او پلار او ښوونکو درناوی، ریښتیا، عمومي رحم او سخاوت ټینګار کوي. هغه په مختلفو ځایونو کې میلمستونونه، څاه ګانې او سینټوریمونه جوړ کړل. د څارويو وژل هم حرام دي. د خپلې واکمنۍ په څلورویشتم کال کې اشوکا د سپېڅلو ځایونو څخه لیدنه وکړه او د لمبیني باغ ته نږدې د ګوتم په یاد کې یې یو منار جوړ کړ، چیرې چې ګوتاما زیږیدلی و. برسېره پردې، اشوکا د بودايي فرقو ترمنځ د اختلافاتو د حل لپاره یوه شورا جوړه کړه. اشوکا د ودانیو له جوړولو سره مینه درلوده. هغه په مختلفو ځایونو کې عالي ماڼۍ، خانقاهونه او سټوپاونه جوړ کړل، چې نور یې نښې نښانې نه لیدل کیږي. د سنتو د عبادت لپاره، ګیا ته نږدې د پروا په غرونو کې یې ډبرې پرې کړې او ښکلې او پاکې خانقاې یې جوړې کړې چې لاهم ولاړې دي. خو د هغه په ټولو اثارو کې تر ټولو مهم د هغه لیکنې دي چې شمېر یې دېرش دی. دا لیکنې زیاتره د ډبرې په سلیبونو، غار دیوالونو او ستنو باندې لیکل شوي دي چې د برصغیر په ډیری برخو کې موندل کیږي. د دوی ژبه پراکرت ده، یعنی دوی په محلی ژبو کی دی. د دغو دوو کتابونو رسم الخط هغه څه دي چې نن ورځ د کوروشتي په نوم پیژندل کیږي. دا رسم الخط د لرغوني آرامي رسم الخط څخه اخیستل شوی او له ښي خوا څخه کیڼ ته لیکل شوی. پاتې لیکنې د برهمي تورو په بڼه لیکل شوي دي. یعني په هغه لیکونو کې چې اوسنۍ دیوناگري رسم الخط ترې اخیستل شوی دی. دا لیکونه له ښي څخه کیڼ لور ته لیکل شوي وو. دا متنونه شاهي فرمانونه دي او ډیری اخلاقي احکام د بودا عمومي تعلیمات، مدیریت او د امپراتورۍ اصول لري.

د موریا امپراتورۍ سقوط

دا يو حقيقت دی چې د سولې د ټينګښت لپاره حکومتونه رامنځته شوي، حکومت په خپله له جګړې او پوځي ځواک پرته نه شي رامنځته کېدای. اشوکا د خپل ژوند په اوږدو کې د عدم تشدد تبلیغ وکړ او په سیاسي او ټولنیز ژوند کې یې د اصولو د پلي کولو او پلي کولو هڅه وکړه. پایله دا شوه چې په څو ورځو کې د سلطنت نظامي ځواک له لاسه ورکړ او د پوځ جګړه ییزه روحیه سړه شوه، د حکومت نظام کمزوری شو او د خلکو له زړونو څخه ویره را پورته شوه. په ورته وخت کې، د بودا د تبلیغ له امله، برهمنزم بیدار شو او د ټیټ ذات د بودایی واکمنانو د راپرځولو هوډ یې وکړ. د زور له کارونې وېره نه وه، نو له همدې امله د لوړو او ټيټو مسايلو په راپورته کولو سره مذهبي احساسات راپارول کېدل. له یوې خوا د اشوکا زامنو او لمسیانو برخه ویشله او له بلې خوا ځینو زړورو خلکو ځینې ځایونه ونیول او دا ستونزمنه شوه چې ووایو له اشوکا وروسته څوک د هغه ځای ناستی شو. په قدیم روایت کې کنال کنک د اشوکا زوی وو چې د لومړي جانشین په توګه یادیږي. خو د کشمیر تاریخ لیکونکي د جلوکا په نوم یو سړی خپل زوی او جانشین بولي. دريم، داسې بودايي روايات شته چې ښيي په زوړ عمر کې مذهب ته د اشوکا لېوالتيا دومره زياته شوه چې د حکومت په دندو کې يې غفلت پيل کړ. د پایلې په توګه، د هوا امپراتورۍ ټولې برخې لوڅې شوې او عواید ضایع شول. د دې حالت په لیدو، وزیرانو د اشوکا واکونه لیرې کړل او د هغه لمسی سمپري سمپرتي چې د کنال زوی و، په تخت کېښود. د دې روایتونو له مخې، د موریا د کورنۍ څلور نور واکمنان برشیسین، پشیدرمان او پشیدرمان له سمپرتی وروسته په تخت ناست وو. د جین روایت هم تاییدوي چې سمپرتي د اشوکا ځای ناستی شو. د دې دودونو تر څنګ د ناګارجوني غرونو په غارونو کې د اشوکا د لمسي داسرتا لخوا نقاشي شوي لیکونه دي. دا غارونه د بربر هیل غارونو ته نږدې موقعیت لري چې د اشوکا له خوا استخراج شوي. دا لیکنې ښیې چې داسارته د اشوکا له مړینې وروسته په تخت کېناست او یا لږ تر لږه په ختیځو ولایتونو کې د هغه ځای ناستی شو. دشارتا د تیورا زوی و، د اشوکا یو له زامنو څخه و، چې شاید د خپل پلار په ژوند کې مړ شوی وي، ځکه چې د اشوکا وروسته یې یادونه نه ده شوې. په هرصورت، اشوکا یوازې یو زوی درلود چې په کتابونو کې یې یادونه شوې ده. د وشنو پرانا د روایتونو له مخې، د موریا د کورنۍ څلور واکمنان، سالیسوکا، دیواورمان، دیواورمان، ستمډمس او برهدرته د پتلي په تخت ناست وو. هر نوی واکمن د پخواني واکمن په پرتله کمزوری و. په پای کې، د پادا د لښکر مشر، پوشیامیترا، پاچا (براهدرات) وواژه او د موریا کورنۍ ته یې د پای ټکی کېښود.

حکومتي نظام

د هند د دورې د نورو حکومتونو په څیر د موریا حکومت شخصي، میراثي او مطلقه شاهي وو. پاچا د ديوتا مرستيال او د هغه د قدرت څرګندونکی و. ټول قضايي، اداري او نظامي واک یوازې د هغه په لاس کې و. خو هغه په یوازیتوب سره ټولې چارې نشي ترسره کولای. له همدې امله هغه د مشاورینو یوه شورا جوړه کړه چې د منتري شورا په نوم یادیږي ترڅو هغه ته په چارو کې مشوره ورکړي. د دې مجلس تر څنګ د لوړو احكامو يوه طبقه هم وه چې د حكومت وظيفه يې اجرا كوله. په دې ټولګي کې د منترین مانترین معنی ده چې مشاور ځانګړی پرهيتا پروهتا مانا لري چې د مذهبي چارو څارونکی دی. Uparika یا Prado-Prvivaka یا قاضي، سیناپتي یا جنرال او راجوکا یا ولسوال شامل وو. د اشوکا د واکمنۍ په جریان کې، د محتسب پوسټ، داما منمترا یوه نوې پوسته جوړه شوه. د هغه دنده د دیني چارو پلي کول وو. دا ټول چارواکي میراثي وو. د اداري چارو له نظره، سلطنت په ولایتونو، ولسوالیو او پرګنو ویشل شوی و. څوک چې د پاچا لخوا ټاکل شوي امرونو لخوا اداره کیدل. د دې نه علاوه ګڼ ریاستونه او جایدادونه وو. کوم چې د پاچا برتری پیژني. د دوی واکمنان د راجا، اډیراجا او مهاسمانتا په نوم یادیدل. دوی په خپلو بادارانو کې آزاد وو او پاچا ته به یې یوه ټاکلې پیسې ورکولې. پاچا به وخت په وخت خپل لښکر راوغوښت. د جشن په مناسبت د پاچا په خدمت کې قیمتي نذرانې وړاندې شوې. د هغه زامن اکثرا د پاچا په دربار کې روزل شوي. د دغو واکمنانو څخه ځینې چې د واسل په نامه یادیږي، ډیر ځواکمن وو او کولی شي د پاچا په وړاندې بغاوت وکړي، ځکه چې دوی جلا جلا پوځونه او خپل نظام درلود. له همدې امله، دوی د خپلو لوړ پوړو پوځونو او تر سختې څارنې لاندې ساتل شوي وو. د ښارونو د مدیریت په اړه د یونان د سفیر میګاشترا د وینا له مخې یو وضاحت موندل کیږي. هغه وايي چې د پاتاليپوترا د پلازمېنې د ادارې لپاره يوه شورا وه چې له دېرشو غړو جوړه وه او نور په شپږو فرعي شوراګانو وېشل شوې وه. یو صنعت د پوهې څارنه کوي. نورو د مسافرو او بهرنیو سوداګرو څارنه کوله. دریم د زیږون او مړینې ثبت کوي. څلورم د تجارت سره تړاو درلود. پنځم د محصول ساتنه وه. رخصتي په هغه عاید پورې اړه درلوده چې د پلورل شوي توکو څخه راټول شوي. خو د هغه دا خبره کومې بلې سرچینې نه ده تایید کړې. که د مګشتارکا خبره سمه وي، نو ګومان کېدی شي چې د نورو لویو ښارونو مدیریت به همدغسې بڼه ولري. د کلیو نظام په مستقیم ډول له حکومت سره تړاو نه درلود، مګر د ګرام او پنچایت سیسټم له پخوانیو وختونو څخه په عمل کې و او د موریانو په دوره کې دوام درلود. په پنچایت کې، ټولې مسلې د کلي د مشر، ګرمني یا ګنبوجاکا په لارښوونه پریکړه شوې.

مالیه

یو پاچا په قانوني توګه په خپل سلطنت کې د ټولو ځمکو او اوبو مالک و. د موروګا او غیر مروګا د ځمکې ټول مالکین د ده تابع و. نو له همدې امله به يې د کرهڼې په توګه له کروندګرو څخه د کرنيزو محصولاتو يوه ټاکلې برخه اخيستله او دا د ده د عايد تر ټولو مهمه برخه وه. د ځمکې کرایه بهګا بلل کیده او د تولید څلورمه یا دریمه برخه وه. د دې محصول سره د اوبو لګولو عواید هم اخیستل شوي. نرخ د حاصلاتو د پنځمې او دریمې برخې ترمنځ و. په ځینو مواردو کې، نور فصلونه هم د ځمکې څخه راټول شوي. په دې توګه، د ټولو مالیاتو له ورکولو وروسته، بزګرانو ته د محصول نیمایي برخه پاتې شوه. د پورتنیو مالیاتو او اوبولګولو سربیره، په څارویو، کورونو، د مالونو تجارت، اوبولګولو، مالګه جوړونه، کان کیندنې او قمار باندې مالیه وه. د دوی د هرکلي لپاره مختلف چارواکي ګمارل شوي وو. د سيند په غاړو کې دولتي کښتۍ هم وې چې مالونه به يې په دولتي خزانه کې راټولېدل. په ښار کې د زیږون او مړینې مالیه اخیستل شوې وه. دا د دولت د عوایدو سرچینه هم وه. د جریمې اندازه هم مناسبه وه. جریمې اکثره په مجرمینو لګول شوي. له دې عوايدو سربيره د عايداتو عايد هم وو چې د دولتونو له خوا راټوليدل. هغه مالونه چې په جنګونو کې کارول کیده او هغه نذرانې چې سرداران په مختلفو وختونو کې د پاچا د خدمت لپاره چمتو کوي. د دې نه علاوه د ضرورت په وخت به غیر معمولي مالیه هم لګولې شوې وه. د دولت عوايد په نغدو او هم ډول ډول راټولېدل. په عموم کې، په ترلاسه کولو کې سختی کارول کیده. ډیری وختونه داسې ذکرونه او حوالې شتون لري چې دا څرګندوي چې کاشکرانو ځمکه پریښوده او ځنګلونو ته تښتیدلي، د اجنټانو له ظلمونو او تیریو څخه ستړي شوي. بیګار یو عادي کار و، هر ماهر کسبګر او هنرمند باید په میاشت کې دوه ورځې رسمي کار کاوه. د کوم لپاره چې دوی معاش نه اخلي.

پوځ

د دې دورې په څیر، موریا هم یو نیم پوځي حکومت و او واک په اردو کې پاتې شو. هغه د خپل پوځ په لګښت خپل حکومت جوړ کړ او د خلکو په زړونو کې یې خپل هویت ساتلی و. د موریا په دوره کې د پوځ شمیر زیات شو او شمیر یې له شپږ لکو څخه واوښت. د پلیني د وینا له مخې، د چندراګوپتا په پوځ کې ۶۶۰۰۰۰۰ پیاده سرتیري، ۳۰۰۰۰ او ۳۰۰۰۰ سپاره او ۹۹۰۰ هاتیان شامل وو. د مګشان په وینا د دې ستر لښکر د څارنې چارې یوې شورا ته سپارل شوې وې چې له دېرشو غړو څخه وې او بیا په شپږو فرعي شوراګانو وېشل شوې وې. هر فرعي شورا د اردو خپله برخه درلوده. د لومړي سیند بیړۍ ساتنه. د دوهم پیاده ځواک مدیریت. د دریمې کیولري مدیریت. د څلورم کریسټ ترتیب. د پنځم هاتیو مدیریت. شپږم د پورونو، ډرامه کوونکو، ساسي، غشيرانو او کارګرانو پالنه وه. د مغشنز بیان له کومې بلې منبع نه تأیید شوی، خو دا په ډاګه کوي چې پوځي څانګه د موریا په دوره کې منظم او باثباته وه. اشوکا د عدم تشدد اصول خپل کړل او دغه څانګه یې له پامه وغورځوله. د دې نه جبرانېدونکې پایله دا شوه چې هېواد له پوځي پلوه کمزوری شو او د ډېر وخت لپاره له داخلي ګډوډۍ سره د بهرنیانو له بریدونو سره مخ شو. د مذهبي ویش له مخې، د هیواد نفوس په څلورو قومونو ویشل شوی و: برهمن، کشتری، دیس او شودر. یوازې دوی د نظامي خدمت لپاره مناسب ګڼل کیده، مګر موریا شاید له پامه غورځول. هغه هم پوځي کار کاوه. هغه به په وینو کې برخه اخیسته او په جنګ او جګړه کې به یې د عسکرو برخه اخیسته، د جنګ میدان ته به یې په ګاډۍ یا هاتۍ سپاره راتلل. په ارتشاسترا کې هغه ته لارښوونه شوې چې شاته پاتې شي ترڅو هغه د دښمنانو له نارګا څخه وتښتي. د پادشاه په غیاب کې د سیناپتي په نامه جنرال د پوځ د مشر په توګه کار کاوه. سېناپتي ډېر اغېزمن و. هغه په عملي توګه د ټول پوځ مشر و. پاچا به په دې مقام کې خپل یو عزیز یا یو ځانګړی باوري کس ټاکل. د هغه لاندې د نایک نایکا او ډنډا نایکا په نوم ډیری نور نظامي قوماندانان وو. د جوړښت له مخې، په پوځ کې پیاده، سپرو، چورلکو او هاتیانو شامل وو. فیلانو ډیر باور درلود. د موریانو په دوره کې کریت اهمیت ترلاسه کړ. د موریانو په دوره کې د جنګي وسایلو او وسلو د پراختیا لپاره هیڅ هڅه نه وه شوې. دوی نېشې، نېزې، ډالونه، صلیبونه، خنجرونه او کمانونه درلودل؛ دوی زغره او ځان نه درلود. د دوی دفاعي تجهیزات کمزوري وو.

محکمه او قوانین

د قضائيه قوې ټول لوړ واک د واکمنانو په لاس کې وو. هغه د هېواد تر ټولو ستر قاضي و. هیڅوک حق نه درلود چې د هغه پریکړه بیاکتنه وکړي. په هغه محکمه کې به ما د قضیو قضاوت کاوه او خپلې پریکړې به یې کولې. د هغه په پریکړه کې د غلطۍ لپاره هیڅ ځای نه و. ځکه چې هغه د خدای د ارادې څرګندونه نه وه. له هغه څخه تمه کیده چې د مذهبي اساساتو او قوانینو پر بنسټ پریکړې وکړي. مګر هغه د دې پابند نه و. په ارسطو کې د هغه حکم له ټولو قوانینو پورته بیان شوی دی. د پاچا له درباره وروسته د ولایتونو او ولسوالیو محکمې وې. چيرته چې د ښار واکمن مهامان، مهاماتسا، اوپريکا، والي، پرديوکا، قاضي او راجوک، د ولسوالۍ واکمن قضيې اوري. قضايي نظام له ادارې جلا نه و. له دې امله، په دې کې ډیری نیمګړتیاوې وې. ډیری وخت یوه مجلس چې له دریو یا پنځو قاضیانو څخه جوړه وی قضایی دندې ترسره کوی. خو په داسې مجلسونو کې محلي سیٹھ او کایستا هم وو چې خپل مسوولیتونه یې په بشپړه توګه نه وو درک کړي. له دې څخه څرګندېږي چې دغه رياست په خپل لومړني حالت کې و. په کلیو کې پنچایتونه د قضیو پریکړه کوي، مګر خلک حق درلود چې محکمو ته مراجعه وکړي. مانو اسمرتی د اشوکا تر واکمنۍ پورې تالیف شوی نه و او تر هغه وخته پورې د مذهب سوترا تعقیب شوی و. په دې کې هم د ذات تبعیض په بشپړه توګه لیدل شوی او ټول د قانون په نظر کې یو شان نه وو. بیا هم شدت نه و. اشوکا دا توپیر خوښ نه کړ او د هغه په دوره کې د هندوانو د لوړ ذات حیثیت هغه څه نه و چې په درمشاترا او درمشاستر کې و. اشوکا واکمنانو ته امر وکړ چې په قضایي اجرااتو کې مساوات وڅاري. که څه هم دا په ندرت سره تمرین شوی. د موریا په دوره کې، د مختلفو جرمونو لپاره مختلف سزاګانې ورکړل شوې وې په شمول جریمه، قطع کول، جلاوطني، د ملکیت ضبط کول او قتل. د وژلو مختلف طریقې عملي شوې. د مثال په توګه ځړول، وژل، ډوبول او سوځول. خو دغه سزاګانې د اشوکا د واکمنۍ پر مهال هم دوام درلود. خو نوموړي د اعدام سزا مجرمینو ته وروستی رعایت ورکړی و چې دا سزا درې ورځې وروسته اجرا شوه.

ساختماني او معماري

د ودانولو لړۍ د موریا په دوره کې پیل شوه. په دې موده کې ډیری ودانۍ جوړې شوې. مګر دوی ډیری د لرګیو څخه جوړ شوي او له همدې امله د وخت په تیریدو سره ورک شوي. یوازې د اشوکا د ځینو ودانیو کنډوالې پاتې دي. خو د دغو ودانيو په تړاو د دوو بهرنيو سيلانيانو مقتضي او فهيان څرګندونې بې بنسټه دي. له دې څخه داسې ښکاري چې پتلیپوترا یو ډیر بارونیز ښار و او ډیری شاهي ودانۍ او کلاګانې وې. د مګستیز په وینا، دا ښار 99 میله اوږد او 12 میله پلنوالی لري او د 64 دروازو او 5005 برجونو سره د لرګیو قوي دیوال سره محاصره و. د دیوال نه بهر یو پراخه او ژور کنډک و چې د سون سیند له اوبو ډک و. د ښار دننه د چندراګوپتا موریا ماڼۍ وه، چې د لرګیو څخه جوړه شوې وه او ډیره عالي وه. د هغې ستنې او دېوالونه د سرو زرو سره ایښودل شوي وو او د سرو زرو په تاکونو او د سپینو زرو مرغیو سره کښل شوي وو. چينايي سيلاني فاهيان هم له دغه ښار څخه ليدنه وکړه. هغه هم د هغې د ښکلا مينه وال و. د اشوکا ماڼۍ د هغه تر وخته پورې جوړه شوې وه. هغه وايي چې شاهي ماڼۍ او ماڼۍ د شاهي ښار په مرکز کې موقعيت لري. دا د هغو قدرتونو (غیر انساني) لخوا جوړ شوی و چې د اشوکا لخوا ګمارل شوي و. همدا دوی وو چې دا یې له ډبرو څخه ایستلي وو او دیوالونه او دروازې یې جوړې کړې وې او داسې ښکلې معماري چې د انسان له وس څخه بهر وه. فاهیان د هغو خانقاو او سټوپاونو یادونه هم کوي چې اشوکا په ښار کې جوړ کړي دي. د اشوکا دورې د ډبرو نقاشي اوس هم د ستنو او غارونو په شکل کې شتون لري. د پروا غره د اشوکا غارونه د ډبرو د نقاشۍ غوره مثالونه دي. د دوی دېوالونه او فرشونه دومره پاک او نرم دي چې دوی به روښانه شي. د دې ستنو په منځ کې، د سارت ستون په ځانګړې توګه د پام وړ دی. د هغې په سر کې د څلورو لویو کوفناک زمریانو مجسمې نقشې شوې، چې شا او خوا یې یو اړخ ته ولاړ دي. د دوی د پښو لاندې د نورو حیواناتو کوچني ارقام نقش شوي دي. په دې توګه د اشوکا ستنې د یوې ډبرې څخه جوړ شوي. د ډبرو د نقاشۍ غوره مثالونه شتون لري. ځینې یې پنځوس فوټه لوړ او پنځوس ټنه وزن لري. اشوکا د خپلې واکمنۍ پر مهال ډېر سټوپاونه جوړ کړل. د هغو په منځ کې یوازې د نیپال سټوپا په خپل اصلي بڼه پاتې ده. داخلي برخه یې له خړوبونو څخه جوړه شوې ده او بهرنۍ برخه یې له کلکو برخو څخه جوړه شوې ده او په غټو ګنډلو پوښل شوې ده. داسې انګیرل کیږي چې د سانچي ایالت بهوپال سټوپا د اشوکا لخوا جوړه شوې وه. په لومړي سر کې دا کوچنی و، وروسته پراخ شو. قطر یې ۱۲۱ فوټه او لوړوالی یې ۷۰ فوټه دی. دا د یوې لویې څلور دیوالونو په واسطه محاصره شوی، څلور دروازې لري، د پورته ذکر شوي سټوپا سربیره، په دې ځای کې څلور نورې سټوپا شتون لري چې په بوډ کې جوړ شوي.

کرنه

د هند تمدن یو کرنیز تمدن دی، نو د موریا په دوره کې د هغې پراختیا په کښت تمرکز درلود. په دې تړاو د چندر ګپتا د یوه ډګروال پوشي ګوپتا نوم هم موندل کېږي، چې د کټیاوار په یوه سیمه ګورنار کې یې د ونو په پرې کولو سره یو ښکلی جهيل جوړ کړی و. چې د سدراسنا جهيل په نوم مشهور شو. د اشوکا د واکمنۍ پر مهال پر دې نور کار وشو او ډېر کانالونه جوړ شول. له هغې څخه شاوخوا پراخې سیمې د اوبو ترلاسه کول پیل کړل. د معین انصاري لخوا ترتیب شوی

سرچینه

• ډاکټر معین الدین، لرغونی نژدی ختیځ دوهم ټوک
• B.S. جټ
• وینسنټ اې سمیت د هند لرغونی تاریخ

اوسنۍ سيمې يې
هند
افغانستان
بنګله دېش
بوتان
ايران
نيپال
پاکستان
سريلانکا

نور وګوره

• د مګدا امپراتورۍ
• د هند تاریخ
• چندراګوپتا موریا

بېرونۍ تړنې

• د موریانو امپراتورۍ په ټولو امپراتوریو کې
• د موریان امپراتورۍ له بریتانیکا څخه آرکائیو شدہ (تاریخ ورک شوی)
• د اشوکا او بودیزم Archived 2007-01-13 at the Wayback Machine. آرکائیو شدہ (تاریخ ورک شوی)