سریلانکا

سریلانکا چې په رسمي توګه د سریلانکا دموکراتیک سوسیالستي ولسمشریزه ده. د آسیا په سویل کې پروت یو ټاپووزمه هیواد دی. پلازمینه یې سری جایاواردنپورا کوته او لوی ښار یې کولمبو ده، د یاد هیواد رسمي ژبي سنهالي او تامیلي ده. د سریلانکا مساحت ۶۱۰'۶۵ کیلومتره مربع او د وګړو شمیر یې ۰۰۰'۶۶۸'۱۹ تنه دی، د پیسو واحد یې د سریلانکا روپیه ده او نوموړی هیواد په ۴ فبروری ۱۹۴۸م کال خپل بنسټ او په ۲۲ مۍ ۱۹۷۲م کال د جمهوریت اعلان کړي.

سریلانکا پخوا د سیلون په نامه پېژندل کېده، چې په رسمي توګه د سریلانکا دیموکراتیک سوسیالیست جمهوریت دی او په سویلي اسیا کې یو ټاپو هېواد دی. دا د هند په بحر کې، د بنګال خلیج په سویل لوېدیځ کې او د عربي بحیرې په جنوب ختیځ کې پروت دی؛ دا د هند برصغیر نه د مانار خلیج او د پالک تنګي په واسطه جلا شوی دی. سریلانکا له هند او مالدیف سره سمندري پوله لري. سری جیوردینیپورا کوټی یې قانوني پلازمېنه ده او کولمبو یې تر ټولو لوی ښار او مالي مرکز دی.

د سریلانکا مستند تاریخ 3,000 کاله مخکې ته ورګرځي، له هغو شواهدو سره، چې له تاریخ نه مخکې د بشري استوګنځایونو لږ تر لږه 125,000 کاله مخکې تاریخ لري. دا یو بډایه کلتوري میراث لري. په سریلانکا کې د بودایانو تر ټولو لومړۍ پېژندل شوې لیکنې چې په ټولیز ډول د پالي قانون په نامه یادېږي، د بودایانو څلورمې شورا پورې اړه لري، چې په ۲۹ مخکې له میلاد کې رامنځته شوې دي. د سريلانکا جغرافيايي موقعيت او ژورو بندرونو دغه هېواد ته له لرغونې وریښمینې سوداګریزې لارې نه تر د نن ورځې په نامه د سمندري ورېښمو لارې سټراټیژیک اهمیت ورکړی دی؛ ځکه چې موقعیت یې دغه هېواد د سوداګرۍ لوی مرکز ګرځولی، سریلانکا د انوراډاپورا دورې په توګه د لرې ختیځ او اروپا دواړو لپاره پېژندل شوی هېواد و. د دغه هېواد د لوکسو توکو او درملو سوداګرۍ د ډېری هېوادونو سوداګر راجلب کړل، چې د سریلانکا د متنوع نفوس په رامنځته کولو کې یې مرسته وکړه.

د کوټ په سینهالیز سلطنت کې د لوی سیاسي کړکېچ په لړ کې، پرتګاليان سریلانکا ته ورسېدل (په ناڅاپي ډول) او بیا یې د ټاپو سمندري سیمې او د هغې د ګټورې بهرنۍ سوداګرۍ کنټرول کولو هڅه وکړه. د سریلانکا یوه برخه د پرتګاليانو ملکیت شوه. تر سینهالیز-پرتګالي جګړې وروسته، هالنډ او د کنډي سلطنت د دغو سیمو کنټرول ترلاسه کړ. د هالنډ ملکیتونه بیا د انګلیسانو له خوا ونیول شول، چې وروسته یې په ټوله ټاپو باندې خپل کنټرول وغځاوه او له 1815ز کال نه تر 1948ز کال پورې یې استعمار وکړ. د شلمې پېړۍ په پیل کې د سیاسي خپلواکۍ لپاره یو ملي غورځنګ رامنځته شو او په 1948ز کې سیلون پر یوې واکمنۍ بدل شو. په ۱۹۷۲ز کال کې د سريلانکا په نوم جمهوريت د دغې واکمنۍ ځایناستی شو. د سريلانکا وروستی تاريخ د ۲۶ کلنې کورنۍ جګړې له امله خراب شو، چې په ۱۹۸۳ز کال کې پيل او په ۲۰۰۹ز کال کې د سريلانکا وسله والو ځواکونو د تامل د ازادۍ پړانګانو ته ماتې ورکړه.

نن ورځ سریلانکا یو څو مليته دولت دی او د بېلابېلو کلتورونو، ژبو او توکمونو کور دی. سنګالیان د هېواد اکثریت نفوس جوړوي. تامیلان، چې یو لوی اقلیت دی، د ټاپو په تاریخ کې هم اغېزمنه ونډه لري. نورې لویې جوړې شوې ډلې یې مور، برګر، مالیزیا، چینایان، او اصلي ویدا دي.

دا ټاپو له عصري نړیوالو ډلو سره د ښکېلتیا اوږده مخینه لري؛ دا د سارک بنسټ اېښودونکی غړی، د ملګرو ملتونو مشترکه، G77، او د ناپېیلو خوځښت غړی دی. سریلانکا د بشري پرمختیا په شاخص کې د سویلي اسیا تر ټولو لوړ رتبه هېواد دی او په سویلي اسیا کې د سړي سر عاید کې دویم لوړ دریځ لري. په هر حال، روان اقتصادي بحران د اسعارو د سقوط، د انفلاسیون زیاتوالی او د اړینو توکو د سخت کمښت له امله د بشري ناورین لامل شوی دی. دا د سړکونو د لاریونونو د رامنځ ته کېدو لامل هم شوی، چې اوسېدونکو له ولسمشر او حکومت نه د لرې کېدو غوښتنه کوله.

مخکنۍ تاریخي سریلانکا

د سریلانکا مخکینی تاریخ 125,000 کاله مخکې ته ورګرځي او ښایي آن تر 500,000 کلونو پورې مخکې وي. دا دوره د پیلیولیتیک، میسولیتیک، او د اوسپنې دورې راشاملوي. په سریلانکا کې موندل شوي د پیلولوتیک په انساني مېشت ځایونو کې، Pahiyangala (د چینایي مسافر راهب فاکسیان په نوم نومول شوی)، چې د 37,000 مخکې کلونو پورې اړوندېږي، Batadombalena (28,500) اوBelilena  (12,000مخکې له میلاد) خورا مهم دي. په دې غارونو کې لرغونپوهانو له اناتوميکي پلوه د عصري انسانانو پاتې شوني موندلي چې دوی ورته د بالنګوډا انسان نوم ورکړی دی او نور شواهد ښیي چې دوی ښایي په کرنه بوخت وي او د موټر چلولو لوبې لپاره کورني سپي ساتلي وي.

د سریلانکا لومړني اوسېدونکي ښایي د ویدا خلکو پلرونه وو همدارنګه ځایی خلک چې شمېر یې شاوخوا 2,500 دی، په نننۍ سریلانکا کې ژوند کوي.

حکومت او سیاست

سریلانکا یو دیموکراتیک جمهوریت او یو واحد دولت دی، چې د نیمه صدارتي سیسټم له خوا  د صدارتي سیسټم او پارلماني سیسټم په ګډون سره اداره کېږي. د اساسي قانون ډېری مادې په پارلمان کې د دوه پر درېیمې برخې په اکثریت تعدیل کېدای شي. د ځینو بنسټیزو ځانګړتیاوو تعدیل لکه د ژبې، مذهب، او سریلانکا ته د یو واحد دولت په توګه حواله د ټول هېواد په کچه ټولپوښتنه کې دوه پر درېیم اکثریت او تصویب ته اړتیا لري. 

بهرنۍ اړیکې

سریلانکا د نامتعهدو خوځښت (NAM) بنسټ اېښودونکی غړی دی. د خپلې خپلواکۍ پر ډاډه کېدا سربېره سریلانکا له هند سره خپلې اړیکې پیاوړې کړې دي. سریلانکا په 1955ز کال کې د ملګرو ملتونو غړی شو. نن ورځ دا د دولت مشترک، سارک، نړیوال بانک، نړیوال وجهي صندوق، د اسیا پراختیایي بانک او د کولمبو پلان غړیتوب لري.

پوځ

د سريلانکا وسله وال ځواکونه چې د سريلانکا پوځ، د سريلانکا سمندري او د سريلانکا هوايي ځواک په کې شامل دي، دا ټول د دفاع وزارت تر واک لاندې دي. د دریو خدماتو ټول ځواک شاوخوا 346,000 پرسونل دی، چې نږدې 36,000 زېرمې لري. سريلانکا اجباري پوځي خدمت نه دی کړی. په نیمه پوځي واحدونو کې  یې د ځانګړي کاري ځواک، ملکي امنیت ځواک او د سریلانکا ساحلي ساتونکي شامل دي.

ډيموګرافیک

سریلانکا شاوخوا 22,156,000 نفوس لري او د کلني نفوس وده  یې 1.14٪ ده. د زېږون کچه په هرو 1000 خلکو کې 17.6 سلنه ده او د مړینې کچه په هر 1000 خلکو کې 6.2  سلنه ده. د نفوس کثافت په لوېدیځې سریلانکا کې خورا لوړ دی، په ځانګړې توګه په پلازمېنه او شاوخوا کې یې. سینهالیز په هېواد کې له 74.8٪  نفوس سره تر ټولو لوی توکمیز ګروپ جوړوي. د سریلانکا په تامیلان ټاپو کې له 11.2٪ سلنه سره دویمه لویه توکمیزه ډله ده. مورس (د شمالي افریقا وګړي)  ۹.۲٪ جوړوي. دلته کوچنۍ توکمیزې ډلې هم شته؛ لکه برګر (د ګډ اروپایي نسل) او په سویل ختیځې اسیا کې مالیزیا. پر دې سربېره، د ویدا لږ نفوس په کې شته، چې په دې باور دي چې اصلي ډله ده چې په ټاپو کې مېشت دي.

ژبې

سنهالا او تامل د سريلانکا دوه رسمي ژبې دي. اساسي قانون انګلیسي د پیوندي ژبې په توګه تعریفوي. انګلیسي په پراخه کچه د زده کړې، علمي او سوداګریزو موخو لپاره کارول کېږي. د برګر د ټولنې غړي د پرتګالي کریول او هالنډي ژبې له بېلابېلو مهارتونو سره په بېلابېلو بڼو خبرې کوي، په داسې حال کې چې د مالایي ټولنې غړي د کریول مالای په بڼه خبرې کوي چې ټاپو ته ځانګړې ده.

دین

بودیزم ترټولو لوی دی او د سریلانکا د «رسمي دین» په توګه ګڼل کېږي د دویم څپرکي په 9مه ماده کې راځي: «د سریلانکا جمهوریت به بودیزم ته لومړیتوب ورکړي او له دې سره د دولت دنده دا ده، چې ساتنه او پالنه یې وکړي». د سریلانکا د نفوس 70.2٪ برخه پر بودیزم باور لري، چې ډېری یې د تروواډا همفکران دي. زیاتره بودایان له سنهالی توکمیز ګروپ نه دي، چې لږکي یې تامیلان دي. بودیزم سریلانکا ته په دویمه مخکې له میلاد پېړۍ کې د سپیڅلي مهندا موریا له خوا معرفي شو.