فرانسیسکو فرانکو

فرانسیسکو فرانکو

Francisco Franco Bahamonde (اسپانيايي)

اړوند

زېږون‌ځای	Ferrol (en)
ښاروندتوب	اسپانیا
زېږون نېټه	۴ ډيسمبر ۱۸۹۲
مړينې نېټه	۲۰ نومبر ۱۹۷۵
مړينې لامل	طبیعی لاملونه
مړينې ځای	مادريد
مړينې لامل	زړه نابری
ښخولو ځای	Grave of Francisco Franco at Mingorrubio Cemetery (en)
استوګنځی	Royal Palace of El Pardo (en) — Pazo de Meirás (en)
زدکړنځی	Toledo Infantry Academy (en)
ژبې	اسپانيايي ژبه
ګوند	Falange Española Tradicionalista y de las JONS (en)
دنده	لړۍ... پوځي افسر — spanish legionary (en) — پوځي ځواک — سياستوال — ruler (en) — سکرين ليکوال

عامه معلومات

عمومي معلومات	انسان
وروڼه او خويندې	Pilar Franco Bahamonde (en) — Nicolás Franco Bahamonde (en) — Ramón Franco Bahamonde (en)
دین	Catholicism (en)

اړين معلومات

جګړه	ريف جګړه Asturian miners' strike of 1934 (en) د هسپانيې کورنۍ جګړه Ifni War (en)

کچه او لوړوالی

لوړوالی	۱٫۶۳ متر

جوړښت

جایزې

لړۍ...  Battle of Lepanto 4th Centenary Medal (en) (۱۱ فبروري ۱۹۷۱)  Grand Cross of the Sash of the Three Orders (en) (۱۹۶۲)  Supreme Order of Christ (en) (۲۵ فبروري ۱۹۵۴)  médaille d'or de la province de Tarragone (fr) (۱۹۵۱)  Grand Cross of the Royal and Military Order of Saint Hermenegild (en) (۲۶ مارچ ۱۹۴۱)  Knight Grand Cross with Collar of the Order of Alfonso X (en) (۱۰ اپرېل ۱۹۴۰)  Grand Collar of the Military Order of the Tower and Sword (en) (۳۰ جون ۱۹۳۹)  Knight Grand Cross of the Order of Saint Ferdinand (en) (۱۹ مې ۱۹۳۹)  War Grand Cross (en) (۱۹۳۹)  Knight Grand Officer of the Order of Saint Hermenegild (en) (۳۱ جنوري ۱۹۳۵)  Grand Cross of the Military Merit - White Badge (en) (۱۱ ډيسمبر ۱۹۳۴)  Commander of the Legion of Honour (en) (۲۷ اکتوبر ۱۹۳۰)  Cross of Naval Merit with red badge (en) (۲۰ اکتوبر ۱۹۲۶)  Medal of Suffering for the Motherland (en) (۱۷ سپټمبر ۱۹۲۵)  Military Medal of Spain (en) (۳۰ جون ۱۹۲۲، ۲۹ اپرېل ۱۹۲۷)  Royal and Military Order of Maria Christina (en) (۱۷ اپرېل ۱۹۱۴، ۲۰ سپټمبر ۱۹۱۶)  Cross of the Military Merit - Red Decoration (en) (۱۶ نومبر ۱۹۱۲، ۱۷ اکتوبر ۱۹۱۳، ۲۱ سپټمبر ۱۹۱۵، ۴ اکتوبر ۱۹۲۲)  Military Order of Ayacucho (en)  National Order of Honour and Merit (en)  Grand Cross of the Military Order of Avis (en)  Order of Trujillo (en)  National Order of Merit (en)  Supreme Order of the Renaissance (en)  Order of Christopher Columbus (en)  Imperial Order of the Yoke and Arrows (en)  Order of Saint Lazarus (en)  Medal of the Peace of Morocco (en)  Knight of the Sovereign Military Order of Malta (en)  Hijo Adoptivo de Cuenca (es)  Order of the Seal of Solomon (en)  Hijo Adoptivo de Oviedo (es)  National Order of Merit (en)  Knight grand cross of the order of the crown of Italy (en)  Order of Bernardo O'Higgins (en)  Melilla Medal (Military) (en)  Campaigns Commemorative Medal (en)  Order of the Most Holy Annunciation (en)  Order of the Medhauia (en)  Grand Cross of the Aeronautical Merit (Spain) - White Decoration (en)  Cross of the Royal and Military Order of Saint Hermenegild (en)  Grand Cross of the special class of the Order of Boyacá (en)  Knight Grand Cross of the Order of Saints Maurice and Lazarus (en)  Order of the German Eagle (en)  Order of the Liberator General San Martín (en)  Knight Grand Officer of the Order of Isabella the Catholic (en)  Order of Sikatuna (en)  Order of Rama (en)  Grand Cross of the Order of the Legion of Honour (Philippines) (en)  Medal of Work Merit (en)

فرانسیسکو فرانکو باهامونډ (۴ ډسمبر ۱۸۹۲ – ۲۰ نومبر ۱۹۷۵ زکال) هسپانوي جنرال و چې د هسپانیا د کورنۍ جګړې پر مهال یې د هسپانیا د دویم جمهوریت په راپرځولو کې د ملت پاله ځواکونو مشري وکړه او له هغو وروسته یې له ۱۹۳۹ زکال څخه تر ۱۹۷۵ زکال پورې په هسپانیا باندې د یوه دیکتاتور په توګه واک وچلاوه او د ځان لپاره یې د کادیلو یا رهبر لقب وټاکه. د ملت پالو له واکمنۍ څخه د فرانکو تر مړینې د هسپانیا په تاریخ کې دغه دوره په معموله توګه د فرانکوئیستي هسپانیا او فرانکویست دیکتاتوري دوره بلل کېږي.

فرانکو چې د ګالیسیا د پېرول سیمې په یوې لوړې طبقې نظامي کورنۍ کې وزېږېد، له ۱۹۰۷ زکال څخه یې تر ۱۹۱۰ زکال پورې د هسپانیې پوځ د تولډو پیاده پوځ په اکاډميکې کې زده کړې وکړې. هغه مهال چې په ۱۹۲۶ زکال کې یې په مراکش کې خدمت کاوه، د ۳۳ کلنو په عمر برید جنرالۍ رتبې ته ورسېد، چې له امله یې په هسپانیه کې په تر ټولو ځوان جنرال واوښت. دوه کاله وروسته، په ساراګوسا کې د پوځ د عمومي اکاډمۍ مشر شو. د یوه محافظه کاره او سلطنت غوښتونکي په توګه نوموړی په ۱۹۳۱ زکال کې د سلطنت له منځه تلو او د دویم جمهوریت بنسټ اېښودو پېښمانه او د پوځي اکاډمۍ له منځه تلو نور هم پسې ژوبل کړ، خو له دې سره هغه په پوځ کې خدمت ته دوام ورکړ. وروسته له هغه چې د هسپانیې ښي اړخي CEDA کنفدریشن او راډیکال جمهوری غوښتونکی ګوند د ۱۹۳۳ زکال ټاکنې وګټلې، د هغه ځایګی لوړ شو او هغه ته یې واک ورکړ چې په استوریاس کې د ۱۹۳۴ زکال پاڅون وځپي. فرانکو د ۱۹۳۶ زکال له ټاکنو وړاندې چې په کې کیڼ اړخې جبهه واک ته ورسېده او هغه یې قناري ټاپوګانو ته ولېږه، د لنډ مهال لپاره د پوځ د لوی درستیز په توګه وټاکل شو. هغه چې په پیل کې یې له پوځي کودتاه سره لېوالتیا نه لرله، خو په پای کې یې په ۱۹۳۶ زکال ورسره لاس یو کړ او د هسپانیا د نیولو لپاره یې د هڅو له ماتې وروسته د هسپانیې کورنۍ جګړې ته لمن ووهله.

د جګړې پر مهال، هغه په افریقا کې د هسپانوي استعماري ځواک مشري کوله او د یاغیانو د ګڼ شمېر مشرانو له مړینې وروسته، هغه د خپلې ډلې یوازنی مشر شو چې په ۱۹۳۶ زکال کې د جنرال سیمو (مارشال) او د دولت د مشر په توګه وټاکل وشو. هغه د یو ګوندی دولت د جوړولو (FET y de las JONS) پر مهال ټول ملت پاله ګوندونه سره ادغام کړل. درې کاله وروسته ملت پالو د بریا اعلان وکړ او د سیاسي مخالفینو د ځپلو له لارې یې په هسپانیا کې د فرانکو دیکتاتورۍ ته پراختیا ورکړه. د هغه دیکتاتورۍ اجباري کار رامنځته کړ، د اجباري کار له کمپونو څخه یې ګټنه وکړه او همدارنګه له ۳۰۰۰۰ څخه تر ۵۰۰۰۰ تنو پورې یې اعدام کړل. د جګړې د مهال له وژنو سره یوځای د دغو سپینو ترورونو شمېر له ۱۰۰۰۰۰ څخه ۰۰۰ ۲۰۰ کسو ته ورسېد.

له کورنۍ جګړې وروسته هسپانیا کې، فرانکو د ملي ادارې (Movimiento Nacional) په رامنځته کولو سره خپل شخصیتي ځایګی جوړ کړ. د دویمې نړیوالې جګړې پر مهال هغه د هسپانیا بې پلویتوب وساته، خو له محور ځواکونو څخه یې ملاتړ وکړ – د هغو غړو هېوادونو ایټالیا او جرمني د هسپانیا د کورنۍ جګړې پر مهال، له هغه سره مرسته کړې وه – او په بېلابېلو اړخونو کې یې د دغه هېواد نړیوال شهرت ته زیان واړاوه. د سړې جګړې د پیلیدو پر مهال فرانکو د تکنوکراتیکو او لیبرال اقتصادي پالیسو په مرسته هسپانیا د ۲۰ مې پېړۍ له اقتصادي ناورینه واېسته او د «هسپانوي معجزې» په نامه یې د هسپانیا د چټکې اقتصادې ودې د دورې مشري وکړه. هماغه مهال د هغه رژیم له یو توالیتر دولت څخه د محدودې اکثریت پالنې په استبدادي حکومت واوښت.

نوموړی د کمونېزم ضد خوځښت مشر شو او د لویدیځ په ځانګړې توګه د متحده ایالاتو ملاتړ یې ترلاسه کړ. هغه مهال چې د هغه دیکتاتورئ خپل تند سیاستونه راکم کړل، لوئیس کاررو بلانکو د فرانکو په څنګ کې د هغه په مخکښ سلاکار واوښت، هغه چې په ۱۹۶۰ مه لسیزه کې په پارکینسون ناروغۍ باندې باندې د فرانکو له اخته کېدو وروسته یې رول پراختیا ومونده. په ۱۹۷۳ زکال کې فرانکو د عمر د زیاتوالي او ناروغۍ له امله له لومړي وزارت استعفا ورکړه – د لومړي وزارت چوکۍ له ۱۹۶۷ زکال وروسته د دولت د مشرتابه له چوکۍ جلا شوې وه – خو له دې سره هغه د دولت د مشر او د ځواکونو د اعلی سر قوماندان په توګه پاتې شو. فرانکو په ۱۹۷۵ زکال کې د ۸۲ کلونو په عمرمړ شو او په Valle de los Caídos کې دفن شو. هغه د خپلې واکمنۍ په وروستیو کلونو کې پاچهي نظام بېرته رامنځته کړ او خوان کارلوس چې دیموکراسي ته یې د هسپانیا لېږد رهبري کړ، د هغه ځای ناستی پاچا شو.

د هسپانیا په تاریخ کې د فرانکو میراث بحث جوړوونکی پاتې شوی، ځکه د وخت په اوږدو کې د هغه د دیکتاتورۍ ماهیت بدلونونه لرلي، د هغه واکمني په وحشیانه توګه د مخالفینو په ځپلو چې په لسګونه زره مړي یې له ځان سره لرل او همدارنګه په اقتصادي ودې چې تر ډېره بریده یې د هسپانوي وګړو د ژوند کچه لوړه کړه؛ مشخصه کېږي. د هغه د دیکتاتورۍ سبک په کافي اندازه د انطباق وړ و، چې ټولنیزو او اقتصادي اصلاحاتو ته یې لار برابروله، خو بیا هم یو ډېر متمرکز، اقتدار پلوی، ملت پال، ملي کاتولېزم پال، ماسون ضد او کمونېزم ضد حکومت و.

د فرانکو تر ادارې لاندې هسپانیه

فرانکو د ۱۹۳۹ زکال په فبروري میاشت کې د بریتانیا، فرانسې او ارجنټاین له خوا د هسپاینې د د دولت د مشر په توګه په رسمیت وپېژندل شو. له دې وړاندې هغه د ملت پالو د جنرال سیمو (مارشال) او د دولت مشر (Jefe del Estado) په توګه ټاکل شوی و، له دې وروسته هغه د ځان لپاره د «جلالتماب دولت مشر» ("Su Excelencia el Jefe de Estado") رسمي عنوان وټاکه. هغه همدارنګه د هسپانیا په رسمي دولتي اسنادو کې د «هسپانیا د رهبر» («Caudillo de España»)، کله هم د «هسپانیا په میراثونو کې د وروستۍ صلیبي جګړې د رهبر» ("el Caudillo de la Última Cruzada y de la Hispanidad") او د «کمونېزم او د هغو د هملاسو سره د آزادي بخښونکې جګړې د رهبر» ("el Caudillo de la Guerra de Liberación contra el Comunismo y sus Cómplices") په توګه بلل کېده.

د کاغذ پر مخ، فرانکو له ځانه د وړاندې او وروسته بل هر هسپانوي رهبر په پرتله زیات واک درلود. د مادرید له نیولو وروسته نوموړي په لومړیو څلورو کلونو کې په انحصاري ډول د خپلو فرمانونو له مخې واک وچلاوه. د «دولت د مشر قانون» د ۱۹۳۹ زکال په اګست کې تصویب شو، چې له مخې یې ټول ځواک د «تل لپاره» د فرانکو واک ته ورغی. د دغه قانون له مخې هغه اړ نه و چې د ډېری قوانینو اړوند له کابینې سره مشوره وکړي. د پین په خبره، فرانکو د خپل قدرت په اوج کې له ستالین او هیټلر څخه ډېر واک درلود. هغه څرګندوي چې په داسې حال کې چې هیټلر او ستالین د ربړي ټاپې لرونکي پارلمانونه لرل، خو له جګړې وروسته لومړیو کلونو کې دغې چارې په هسپانیه کې صدق نه کاوه – هغه وضعیت چې په اسمي توګه یې د فرانکو رژیم «په نړۍ کې په تر ټولو خپل سري رژیم» واړاوه.

دغې چارې په ۱۹۴۲ زکال کې بدلون وکړ، هغه مهال چې فرانکو د Cortes Españolas په نوم پارلمان جوړ کړ. دغه پارلمان د مشارکتي اصولو پر بنسټ وټاکل شو او واقعي ډېر لږ واک یې درلود. د یادولو وړ ده چې پارلمان په دولتي لګښتونو هېڅ کنټرول نه درلود او دولت هم د هغو پر وړاندې ځان مسئول نه ګاڼه. وزیران په یوازې توګه د فرانکو په پرېکړه ټاکل کېدل او یا هم ګوښه کېدل.

د ۱۹۴۷ زکال د جولای په ۲۶ مه نېټه فرانکو د هسپانیا نظام شاهي(سلطنتي) اعلان کړ، خو پاچا یې و نه ټاکه. دغه حرکت تر ډېره په ملي اداره کې د سلطنت غوښتونکو (کارلېستانو او الفونسېستانو) د رضایت په موخه و. فرانکو تاج او تخت خالي پرېښودل او ځان یې د ټول عمر لپاره نایب السلطنت اعلان کړ. هماغه مهال فرانکو د یو پاچا ګڼ شمېر امتیازات ځانته ځانګړی کړل. هغه د کپتان جنرال یونیفورم (هغه درجه چې په سنتي ډول پاچا ته اړوندېږي) واغوست او په ال پاردو ماڼۍ کې هستوګن شو. په دې سربېره هغه د یو سیوري کوونکي لاندې تګ شروع کړ او همدارنګه یې انځور د هسپانیا په پوستي نښو او سیکو کې راووت.