ګرينلينډي ژبه

ټوليز مالومات
عمومي مالومات	طبيعي ژبه ; ژوندۍ ژبه
ځانګړې وېشنيزه	Inuit (en)
سیمييزتوب د	Greenlandic Inuit people (en) ; ګرينلينډ
ليکدود	Greenlandic alphabet (en) ; Kleinschmidt orthography (en) ; Scandinavian Braille (en)
ويونکو شمېر	۵۶٬۲۰۰ (۲۰۰۷)
د توکمپوهنې ژبې حالت	۱ ملي
آيسو ۶۳۹-۱ کوډ	kl
د ژبې کوډ	kl
هېواد	ډېنمارک

ګرینلینډي ژبه (په ګرينلينډي ژبه: kalaallisut) د ایسکیمو-الیوت ژبډلې يوه ژبه ده چې په ګرینلینډ او ډېنمارک کې د ۵۷,۰۰۰ وګړو له خوا ویل کیږي. دا ژبه په کاناډا کې د اېنويټ ژبې لکه اېنوکتېتوت ژبه ته ډېره ورته ده.

د ګرینلینډي ويوکو ډېری برخه د نیاسکیمو - الیوټ ژبې څخه سرچينه اخلي. ګرینلینډي په اتلسمه پېړۍ کې د ډېنمارکي ښکېلاک له پیل راهیسې په لاتیني ليکدود لیکل شوې او له هغه وخت راهیسې یې د ډېنمارکي ژبې څخه ډېری پور کلمې اخیستې او پدې وروستیو کې له انګلیسي څخه هم ورته ډېر لغات راننوتې دي.

د دې ژبې اصلي او غالبه وينګ، کالالیسوت یا لوېدیځه ګرینلینډي ده، چې د ۲۰۰۹ کال د جون راهیسې د ګرینلینډ د خپلواکې سیمې له خوا د رسمي ژبې په توګه غوره شوې. د دې ژبې له رسمي کولو څخه د ګرينلينډ د حکومت موخه د ډېنمارکي ژبې پر وړاندې مبارزه او د ګرينلينډي ژبې ترويج او هغې ته وده ورکول وو، معیاري ګرینلینډي د لوېدیځې ژبې د مرکزي وينګ پراساس دی چې د ګرینلینډ پلازمېنه نوک او شاوخوا سیمو کې عامه ده. د دې ژبې نور وينګونه د ټونومیسوټ یا ختیځ ګرینلینډي او انوکټون یا شمالي ګرینلینډي په نوم پېژندل کیږي.

تاريخ

ګرینلینډي په ۱۲۰۰ زېږديز کې ګرينلينډ ته د ټوبي خلکو کډوالۍ سره سم ګرينلينډي ژبه هم ګرينلينډ ته راغله. هغه ژبې چې پخوا په ګرینلینډ کې ویل کیدې نامالومې دي. د ګرینلینډي لومړي توضیحات د ۱۶۰۰ کلونو پورې اړه لري. د اتلسمې پېړۍ په لومړیو کې د ډېنمارکي مبلغينو په راتګ او په ګرینلینډ کې د ډېنمارکي ښکېلاک له پیل سره، د ګرینلینډي لغتونو او ګرامر کتابونو تالیف پیل شو. د پاول ایګډ په نوم یو مبلغ په ۱۷۵۰ کې لومړی ګرینلینډي قاموس او په ۱۷۶۰ کې لومړی ګرامر کتاب ولیکه.

په ۱۷۰۰ سليزه کې د ډېنمارکي ښکېلاک څخه په ۱۹۷۹ کې د ګرینلینډ د خپلواک حکومت تر پیل پورې، په ګرينلينډ کې ډېنمارکي ژبې په پوره زور او شور سره خپره شوه او ګرينلينډي ژبه تل د ډېنمارکي ژبې تر اغېز لاندې وه. په ۱۹۵۰ لسیزه کې د ډېنمارکي ژبې پالیسۍ چې موخه یې د ډېنمارکي ژبې پیاوړتیا وه، د لومړنیو زده کړو وروسته، زده کړې او رسمي دندې په ډېنمارکي ژبه ترسره کېدلې.

له ۱۸۵۱ څخه تر ۱۹۷۳ پورې ، ګرینلینډي په یوه پېچلې ليکدود چې د مبلغ ژبپوه سمویل کلینشمیټ لخوا اختراع شوی و، لیکل شوې وه. په ۱۹۷۳ کې، یو نوی ليکدود معرفي شو چې هدف یې د وينګ سره د ليکلو نژدې کول وو، کوم چې د کلینشمیت د وخت راهیسې د پام وړ بدلون موندلی. دا اصلاحات اغېزمن وو، او له کلونو راهیسې په ګرینلینډ کې د سواد کچه په ډراماتیک ډول لوړه شوې ده.

بل پرمختګ چې ګرینلینډي ژبه يې پیاوړې کړې د ګرینلینډي ټولنې د "ګرینلینډ کولو" پالیسي ده چې په ۱۹۷۹ کې د کورني قانون تړون سره پیل شوې. په ښوونيزه او رسمي چارو کې د ګرينلينډي ژبې په رسمي کولو سره ، دې پالیسي هغه پخوانی تمایل بېرته واخیست چې د دې لامل شوی و چې دا حاشیه پریږدي ، او په پایله کې ، ګرینلینډي یوازینۍ ژبه شوه چې زده کونکي پرې خپلې زده کړې کوي. ^[۴] ^[۵]

د ۲۰۰۹زېږديز کال د جون څخه دمخه، ګرینلینډي د ډېنمارکي ژبې ترڅنګ د ګرینلینډ رسمي ژبه وه. له هغه وخت راهیسې، ګرینلینډي یوازېنۍ رسمي ژبه شوه. دې کار ګرینلینډي د اصلي امریکایی ژبې یو ځانګړی مثال رامینځته کړی چې د قانون لخوا د نیمه خپلواک هېواد یوازېنۍ رسمي ژبې په توګه پېژندل شوې. په هرصورت، د دې ژبې وضعیت لاهم د یونیسکو لخوا "زیانمنونکی" ګڼل کیږي. ^[۶] په هېواد کې د سواد کچه ۱۰۰٪ ده. ^[۷] د یونسکو د راپور له مخې، د لوېدیځ معیاري ژبو د پراخوالي له امله، نورې ژبې له خطر سره مخ دي، او اوس د ختیځې ګرینلینډي ژبو د ساتنې لپاره اقدامات کیږي. ^[۸]

سرچینې

↑ سرچينې تړی: https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/kl.xml.
↑ "اېتنولوګ" (په انګليسي ژبه). SIL International. نه اخيستل شوی 10 مې 2019.{{cite web}}: سرچينه ساتل:ناپېژانده ژبه (link)
↑ "Language".
↑ Michael Jones, Kenneth Olwig.
↑ Louis-Jacques Dorais.
↑ UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger Archived 2009-02-22 at the Wayback Machine.
↑ "Greenland". CIA World Factbook. 2008-06-19. Archived from the original on 9 مه 2020. نه اخيستل شوی 2008-07-11. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
↑ "Sermersooq will secure Eastern Greenlandic". Kalaallit Nunaata Radioa (په ډنمارکي). 2010-01-06. نه اخيستل شوی 2010-05-19.

[34dd2cca7aee6427332c38d62b90c6719670e897-1] سرچينې تړی: https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/kl.xml.

[62cc6ce79a0208591e4d89401008d260471aabf8-2] "اېتنولوګ" (په انګليسي ژبه). SIL International. نه اخيستل شوی 10 مې 2019.{{cite web}}: سرچينه ساتل:ناپېژانده ژبه (link)

[56b370ad342ff9d47a4119b3f53f894995cea4b7-3] "Language".

[4] Michael Jones, Kenneth Olwig.

[5] Louis-Jacques Dorais.

[6] UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger Archived 2009-02-22 at the Wayback Machine.

[7] "Greenland". CIA World Factbook. 2008-06-19. Archived from the original on 9 مه 2020. نه اخيستل شوی 2008-07-11. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[8] "Sermersooq will secure Eastern Greenlandic". Kalaallit Nunaata Radioa (په ډنمارکي). 2010-01-06. نه اخيستل شوی 2010-05-19.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]