Jump to content

کرېټیسوس

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
کرېټیسوس
برخه دمیزوزوئیک، ICS Standard Global Chronostratigraphic (Geochronologic) Scale
IPA transcription/krɪˈteɪʃəs/
نومېدو لاملchalk
Named byJean Baptiste Julien d'Omalius d'Halloy
وروسته لهجوراسیک
مخکې لهPaleogene
پيل نېټه١٤٥ million years BCE
پای نېټه۶۶ million years BCE
Significant eventد کرېټیسوس – پالئوجېن ورکېدو پېښه

کرېټیسوس (/krəˈteɪʃəs/ krə-TAY-shəs) د ځمکې پېژندنې یوه دوره ده چې کابو ۱۴۵ تر ۶۶ میلیون کاله پخوا (Mya) وغځېده. دا د مېزوزوئیک دریمه او وروستۍ دوره او همدارنګه ترټولو اوږده دوره ده. له کابو ۷۹ میلیون کالو سره، دا د ټولې فانروزوئیک ځمک‌پېژندنې دورې ترټولو اوږده دوره ده. دا نوم د Creta له لاتین ویي «ګچ» څخه اخیستل شوې چې د دې دورې په دوهمه نیمایي کې ډېر زیات پیدا کېږي. په معمول ډول د K حرف په توګه خلاصه کېږي، ځکه چې په آلماني کې یې ژباړه Kreide ده.[۱]

د کرېټیسوس دوره د نسبتاً ګرم اقلیم درلودونکې وه چې په پایله کې د ایوسټاټیک سیندونو کچه لوړه وه چې د کم ژوروالي لرونکي ګڼ داخلي سیندونه یې جوړ کړل. دا سمندرونه او سیندونه د سمندري خزندګانو، آمونیټ او روډیسټ په لرلو نامتو وو چې اوس ختم شوي دي، په داسې حال کې چې ډایناسورانو په وچه ځمکه لاهم تسلط درلود. نړۍ له یخ څخه پاکه وه او ځنګلونه تر قطبي سیمو پراخ شول. د دې وخت په اوږدو کې د تی لرونکو او مرغانو نوې ډلې راڅرګندې شوې. د کرېټیسوس په لومړیو کې، ګلداره بوټي راڅرګند شول او په چټکۍ سره یې په تنوع پیل وکړ او د کرېټیسوس په پای کې، د جیمنوسپرم ډلو له کمېدو او ختمېدو سره سم چې پخوا پراخې وې، په ټوله ځمکه کې د بوټو په ډلو بدلې شوې.

د کرېټیسوس دوره (له مېزوزوئیک سره) د کرېټیسوس-پالئوجېن د ختمېدو پېښې سره پای ته ورسېده، یوه دسته جمعي ختمېدنه چې په هغه کې ډېرې ډلې لکه نه الوتونکي ډایناسوران، پټرسوران او سمندري لوی خزندګان مړه شول. د کرېټیسوس دورې پای د ناڅاپي کرېټیسوس-پالئوژن پولې (K-Pg پولې) سره تعریفېږي، کومه چې ځمکې‌پېژندنې یوه نښه ده او د میزوزوئیک او سینوزوئیک دورې په منځ کې چې کوم دسته جمعي ختمېدنه وشوه هغې پورې اړه لري.

ریښه پېژندنه او تاریخ

[سمول]

د کرېټیسوس دوره د یوې جلا دورې په توګه د لومړي ځل لپاره د بلجیمي جیولوجسټ جان ډي اومالیوس ډي هالوي په ۱۸۲۲م کال کې د ځمکنۍ کرېټیسوس په توګه تعریف شوه چې د پاریس په سیمه کې یې له ځینو طبقو کار اخیست او د ګچ پراخ شتون له امله (کلسیم کاربونېټ چې د سمندري بې فقراتو ژوو، په ځانګړې توګه کوکولیټ، له لوري یې رسوب کړی وو) په دې نوم ونومول شوه، چې د لوېدیځې اروپا په پورتنۍ کرېټیسوس کې پیدا کېږي. د کرېټیسوس نوم له لاتیني ويي creta یعنې ګچ څخه اخیستل شوی دی. د کرېټیسوس دوه ګونی ویش د کاني بیره او فیلیپس له لوري په ۱۸۲۲م کال کې ترسره شو. آلسیډ ډي اوربیګني په ۱۸۴۰م کال کې فرانسوۍ کرېټیسوس په پنځو مرحلو وویشه: نئوکومیان، آپټیان، آلبیان، ټورونیان او سېنونیان، وروسته یې بیا د نئوکومیان او آپټیان په منځ کې د اورګونیان مرحله او د آلبیان او ټورونیان په منځ کې د سېنومانیان مرحله هم زیاته کړه.[۲][۳][۴][۵]

جیولوجي

[سمول]

فرعي وېشونه

[سمول]

د کرېټیسوس دوره د لومړنۍ او وروستنۍ کرېټیسوس دورو، یا لاندنۍ او پورتنۍ کرېټیسوس لړیو باندې وېشل شوې ده. په پخوانیو ادبیاتو کې، کرېټیسوس کله کله په درې لړیو وېشل کېږي: نئوکامین (لاندنۍ/لومړنۍ)، ګالیک (منځنۍ) او سنوني (پورتنۍ/وروستنۍ). یو فرعي وېش په ۱۲ مرحلو کې چې ټول یې له اروپایي ګچ‌پېزندنې یا سټراټیګرافي څخه سرچینه اخلي، اوس په ټوله نړۍ کې کارول کېږي. د نړۍ په ډېرو برخو کې، ځایي بدیل فرعي وېشونه لا هم د کارونې په حال کې دي.

سرحدونه

[سمول]

د کرېټیسوس لاندنی سرحد تراوسه ندی تعریف شوی، او د ژوراسیک-کرېټیسوس مرز په اوسني وخت کې یوازینی سیسټمیک مرز دی چې د نړیوال سټراټوټایپ برخې او ټکي (GSSP) تعریف څخه برخمن ندی. د دې سرحد لپاره د GSSP ځای پرځای کول، د ډېرو بایوسټراټیګرافیکو نښو د پیاوړي سیمه ایز توب او د کیموسټراټوګرافیک پېښو نه شتون، لکه ایزوټوپي سفرونه (د ایزوټوپونو په نسبت کې ناڅاپي لوی بدلونونه)، چې کولی شي د یوه سرحد د ارتباط او تعریف لپاره وکارول شي، ستونزمن کار دی. Calpionellids، د کوزې په بڼې کالسیټي آزمېښتونکو لرونکې پلانکټونیکي اعتراض کوونکو یوې پټې ډلې په هکله، چې د ژوراسیک وروستۍ دورې څخه د کرېټیسوس لومړیو پورې ډېر زیات وو، سپارښتنه شوې چې د ژوراسیک-کرېټیسوس سرحد ترټولو ژمنه نومانده ده، او په ځانګړې توګه coalpionella alpine له لومړي څرګندېدو سره، چې د آلپینا هم نومي کوچني زون په توګه تعریف شوي دي، د کرېټیسوس د اصلي تعریف په توګه مطرح شوی دی. د سرحد لپاره کارول شوی تعریف په توګه د Strambergella jacobi آمونیټ لومړني څرګندېدل قرار ورکول شوی دی، چې پخوا یې د Berriasella په نسل کې شتون درلود، خو د سټراټیګرافیک شاخص په توګه د هغه کارونه لا هم تر پوښتنې لاندې ده، ځکه چې د هغه لومړني څرګندېدل له C. alpine سره اړیکه نلري. د سټراټیګرافي نړیوال کمیسیون په رسمي توګه دا سرحد کابو ۱۴۵ میلیون کاله پخوا په پام کې نیسیي، خو د U-Pb ځمکې پېژندنې په اساس نور اټکلونه هم وړاندې شوي دي چې د ۱۴۰ میلیون کاله پخوا اټکل کوي.[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د کرېټیسوس دورې پورتنی سرحد په ښکاره توګه تعریف شوی، او د ایریډیم – بډایه لایه کې قرار لري چې په ټوله نړۍ کې پیدا کېږي او باور پر دې دی چې د Chicxulub اغیزې خښتې پورې تړاو لري، د هغه له سرحدونو سره چې د یوکاتان ټاپوګان او مکسیکو خلیج برخې په کې شاملې دي. د دې لایې تاریخ ۶۶.۰۴۳ میلیون کاله پخوا اټکل شوی دی.[۱۲]

د کرېټیسوس دورې په پای کې، له ځمکې سره د یوه لوی جسم برخورد د ماسټریشټین دوره کې د ژوند تنوع تدریجي کمېدو پای کې د ټکي ایښودنې نښې رامنځته کړې وي. چې پایله یې د ځمکني بوټو او ځناورو بڼو درې پر څلورمه برخې ختمېدل وو. دې اغیزې شدیده ماتې رامنځته کړه چې د K-Pg سرحد په توګه پېژندل کېږي (چې پخوا د K-T سرحد په توګه پېژندل کېده). د ځمکې د ژوند تنوع د پام وړ وخت ته اړتیا پیدا کړه ترڅو د دې اغیزې څخه بیا روغه شي، سربېره پر دې چې د ایکولوژیکي خالي ځایونو شتون امکان هم شته دی.[۱۳]

د K-Pg ختمېدو پېښې د شدت سربېره، د کلاډونو په منځ کې د ختمېدو په کچه کې د پام وړ تنوع رامنځته شوې ده. هغه ډولونه چې فوټوسنټیز پورې یې تړاو درلود کم شول یا ختم شول ځکه چې اټمسفیري ذراتو لمریزه انرژي بنده کړه. لکه څنګه چې نن ورځ شتون لري، فوټوسنټېز کوونکي موجودات، لکه فیټوپلانکټون او ځمکني بوټو، د کرېټیسوس په وروستیو کې د خوراکي زنځیر اصلي برخه جوړوله او هر هغه څه چې هغو پورې اړوند وو هم زیان وموند. بوټي خورونکي څاروي چې د خوړو په توګه بوټو او پلانکټون پورې تړلي وو، د خوراکي منابعو په کمېدو سره له منځه لاړل. په پایله کې، غوره ښکاریان، لکه Tyrannosaurus rex هم له منځه لاړل. په همدې حال کې، د څلورپښو لرونکو څارویو درې اصلي ډلې په بشپړ ډول ورکې شوې؛ نه الوتونکي ډایناسوران، پلېزیوساران او پتروساران. د کرېټیسوس نورې ډلې چې د سېنوزوئیک تر دورې ژوندي پاتې نشول – ایکتیوساران، وروستني تمنوسپانډیلان او تی نه لرونکي سینوډیتان – د دې پېښې له پېښېدو څخه میلیونونه کالونه مخکې له منځه تللي وو.[۱۴]

کوکولیتوفوریډان او مولوسکان، په شمول د آمونیټان، روډیسټان، د خوږو اوبو حلزونان او صدفان او همدارنګه هغه موجودات چې خوراکي زنځیر یې د صدف جوړوونکو په شمول وو، له منځه لاړل یا یې هم سخت زیانونه ولیدل. د بېلګې په توګه، اټکل کېږي چې امونیټ د موزاسورانو اصلي خواړه وو، د سمندري لویو خزندګانو هغه ډله چې په سرحد کې ختم شول.[۱۵]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ کينډۍ:Dictionary.com
  2. ↑ d’Halloy, d’O., J.-J. (1822). "Observations sur un essai de carte géologique de la France, des Pays-Bas, et des contrées voisines" [Observations on a trial geological map of France, the Low Countries, and neighboring countries]. Annales des Mines. 7: 353–376.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) From page 373: "La troisième, qui correspond à ce qu'on a déja appelé formation de la craie, sera désigné par le nom de terrain crétacé." (The third, which corresponds to what was already called the "chalk formation", will be designated by the name "chalky terrain".)
  3. ↑ Sovetskaya Enciklopediya [Great Soviet Encyclopedia] (in روسي) (3rd ed.). Moscow: Sovetskaya Enciklopediya. 1974. vol. 16, p. 50.
  4. ↑ Ogg, J.G.; Hinnov, L.A.; Huang, C. (2012), "Cretaceous", The Geologic Time Scale (in انګليسي), Elsevier, pp. 793–853, doi:10.1016/b978-0-444-59425-9.00027-5, ISBN 978-0-444-59425-9, بياځلي په 2021-01-08
  5. ↑ Glossary of Geology (3rd ed.). Washington, D.C.: American Geological Institute. 1972. p. 165.
  6. ↑ WIMBLEDON, William A.P. (2017-12-27). "Developments with fixing a Tithonian/Berriasian (J/K) boundary". Volumina Jurassica (1): 0. doi:10.5604/01.3001.0010.7467. ISSN 1731-3708.
  7. ↑ Wimbledon, William A.P.; Rehakova, Daniela; Svobodová, Andrea; Schnabl, Petr; Pruner, Petr; Elbra, Tiiu; Šifnerová, Kristýna; Kdýr, Šimon; Frau, Camille; Schnyder, Johann; Galbrun, Bruno (2020-02-11). "Fixing a J/K boundary: A comparative account of key Tithonian–Berriasian profiles in the departments of Drôme and Hautes-Alpes, France". Geologica Carpathica. 71 (1). doi:10.31577/GeolCarp.71.1.3.
  8. ↑ Frau, Camille; Bulot, Luc G.; Reháková, Daniela; Wimbledon, William A.P.; Ifrim, Christina (November 2016). "Revision of the ammonite index species Berriasella jacobi Mazenot, 1939 and its consequences for the biostratigraphy of the Berriasian Stage". Cretaceous Research (in انګليسي). 66: 94–114. doi:10.1016/j.cretres.2016.05.007.
  9. ↑ Cohen, K.M., Finney, S.C., Gibbard, P.L. & Fan, J.-X. (2013; updated) The ICS International Chronostratigraphic Chart. Episodes 36: 199-204.
  10. ↑ Lena, Luis; López-Martínez, Rafael; Lescano, Marina; Aguire-Urreta, Beatriz; Concheyro, Andrea; Vennari, Verónica; Naipauer, Maximiliano; Samankassou, Elias; Pimentel, Márcio; Ramos, Victor A.; Schaltegger, Urs (2019-01-08). "High-precision U–Pb ages in the early Tithonian to early Berriasian and implications for the numerical age of the Jurassic–Cretaceous boundary". Solid Earth. 10 (1): 1–14. Bibcode:2019SolE...10....1L. doi:10.5194/se-10-1-2019. ISSN 1869-9529. S2CID 135382485.{{cite journal}}: CS1 maint: unflagged free DOI (link)
  11. ↑ Vennari, Verónica V.; Lescano, Marina; Naipauer, Maximiliano; Aguirre-Urreta, Beatriz; Concheyro, Andrea; Schaltegger, Urs; Armstrong, Richard; Pimentel, Marcio; Ramos, Victor A. (2014). "New constraints on the Jurassic–Cretaceous boundary in the High Andes using high-precision U–Pb data". Gondwana Research. 26 (1): 374–385. Bibcode:2014GondR..26..374V. doi:10.1016/j.gr.2013.07.005.
  12. ↑ Renne, Paul R.; et al. (2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science. 339 (6120): 684–688. Bibcode:2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. S2CID 6112274.
  13. ↑ MacLeod, N; Rawson, PF; Forey, PL; Banner, FT; Boudagher-Fadel, MK; Bown, PR; Burnett, JA; et al. (1997). "The Cretaceous–Tertiary biotic transition". Journal of the Geological Society. 154 (2): 265–292. Bibcode:1997JGSoc.154..265M. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265. S2CID 129654916.
  14. ↑ Wilf, P; Johnson KR (2004). "Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record". Paleobiology. 30 (3): 347–368. doi:10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2. S2CID 33880578.
  15. ↑ Kauffman, E (2004). "Mosasaur Predation on Upper Cretaceous Nautiloids and Ammonites from the United States Pacific Coast". PALAIOS. 19 (1): 96–100. Bibcode:2004Palai..19...96K. doi:10.1669/0883-1351(2004)019<0096:MPOUCN>2.0.CO;2. S2CID 130690035.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=کرېټیسوس&oldid=281895" نه اخيستل شوی