وحې

وحی هغه الفاظو ته اشاره کوي کوم چې الله جل جلاله پر خپلو پیغمبرانو نازل کړي دي. ابن الانباري وايي چې دې ته وحي ويل کېږي ځکه چې ملائکه دا کلمه له خلکو پټه ساتي او وحي د هغه پېغمبر لپاره ځانګړې شوې ده چې د هغه قوم ته لېږل کېږي. په قرآن کریم کې هغه څه چې خلک یو له بل سره په پټه کې خبرې کوي د وحی اصلي مانا ده.   ” وَكَذَ‌ٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًا شَيَاطِينَ الْإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا ۚ وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ ۖ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ “ —او په دې توګه موږ د هر [پیغمبر] لپاره د انسانانو او شيطانانو له ډلې دښمنان جوړ کړل، چې د دوکه کولو لپاره د یو بل په زړونو کې درواغ ( وسوسه) اچوي او که ستا رب وغواړي (په زور سره د دوی مخه ونیسي) نو دوی به دا کار ونه کړي، نو ته دوی او د دوی کارونه ( بهتان او دورغ ) هم پرېږده. او همدا ډول مو د هر پېغمبر لپاره د انسان او پېريانو دښمنان جوړ کړل، چې د يو بل په زړونو کې يې د دوکه کولو لپاره نرمې خبرې (د وسوسو) واچولې، او که تاسو غوښتل چې خداى وغواړي (په زور سره يې ودروي) بیا) دوی دا کار نشو کولی، نو دوی (هم) پریږده او هغه څه چې دوی یې رسوا کوي (هم) د عرفان القرآن ژباړهابواسحاق ويلي دي چې په لغت کې د وحي معنی په پټه توګه خبر ورکول، له همدې امله الهام ته وحي ويل کيږي، ازهري ويلي دي چې اشاره او ليکل هم وحي بلل کيږي. دلته د اشارې په اړه آیت دی:   او له پیغمبرانو سره د پټو خبرو په اړه یې وویل:   ” وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ “ او د هر انسان لپاره دا روا نه ده چې الله (جل جلاله) له هغه سره (مستقیم) خبرې وکړي مګر د وحی له لارې (د یو چا د نبوت د لوړولو لپاره) یا د پردې له لارې، هغه باید د شا څخه خبرې وکړي (لکه څنګه چې هغه د موسی سره په غره کې کړې وه). یا یوه فرښته د رسول په توګه راولیږل شي او هغه دې د خدای په اجازه هر څه چې وغواړي ښکاره کړي ځکه چې د الهي خطاب او وسيله] به نبي]] او یوازې رسول) یقینا هغه لوړ او حکیم دی. انسان ته د وحی مانا دا ده چې الله تعالی دې انسان ته په پټه یا د الهام له لارې یا د خوب له لارې او یا د کوم کتاب په نازلولو سره هغه ته خبر ورکوي لکه هغه کتاب چې په حضرت موسی علیه السلام نازل شوی دی. لکه څنګه چې قرآن په حضرت سیدنا محمد صلی الله علیه وسلم نازل شوی او دا ټول اعلانونه دي، که څه هم دلایل یې مختلف دي. == لغوي او اصطلاحي مانا == اشاره کول، زړه کې په پټه توګه د وينا اچول حقیقت او اړتیا هر مسلمان پوهېږي چې الله جل جلاله انسان دې نړۍ ته د ازموينې لپاره رالېږلی دی او د ځينو وظيفو په ټاکلو سره يې ټول کاينات د هغه په خدمت کې اچولي دي، دا د دې کائناتو او په دې کې له پيدا شويو شيانو څخه په سمه توګه استفاده کول دي او نور. دا چې د دې کائناتو څخه د استفادې په وخت کې د الله سبحانه وتعالی احکام په پام کې ونیول شي او داسې کار ونه کړي چې د الله تعالی د ارادې خلاف وي. د دې دوو کارونو لپاره انسان علم ته اړتیا لري، نو تر څو چې پوه شي چې د دې کائنات حقیقت څه دی؟ ملکیتونه یې څه دي؟ دوی څنګه ګټه پورته کولی شي؟ تر هغه وخته پورې هغه نشي کولی چې د نړۍ هیڅ شی د خپلې ګټې لپاره وکاروي او تر هغه چې پوه شي چې د الله تعالی اراده څه ده. کوم کارونه يې خوښېږي او کوم کارونه يې نه خوښېږي؟ تر هغه وخته پورې د هغه لپاره دا ممکنه نه ده چې د الله تعالی د ارادې مطابق ژوند وکړي. له همدې امله الله جل جلاله انسان له دریو شیانو سره پیدا کړی، چې له مخې یې د پورتنیو شیانو علم حاصل شوی، یو یې د انسان حواس دی، سترګې، غوږونه، خوله، لاس او پښې، بل یې عقل او دریم یې عقل دی. وحي ده انسان ډېر شيان د حواسو له لارې پېژني، ډېر شيان د عقل په وسيله پېژني او هغه شيان چې له دې دوو سرچينو نه معلومېږي، هغه د وحي له لارې ورکول کېږي. تر کومه ځایه چې پنځه حواس کار کوي، د عقل لارښوونه نشته او تر کومه ځایه چې پنځه حواس ځواب ورکوي، د عقل کار پیلېږي، خو د دې عقل لارښوونه لامحدود نه ده، دا هم په یوه ټاکلې نقطه ودرېږي. او ډېر داسې شيان شته چې د حواسو او عقل له لارې نه شي معلومېدلای، د يو شي په اړه معلومول چې په څه ډول يې د الله جل جلاله خوښېږي او څنګه ترې ګټه اخيستل کېږي، د دې علم سرچينه چې الله جل جلاله ورته ټاکلې ده. وحي ده او طريقه يې دا ده چې الله جل جلاله له خپلو بنده ګانو څخه يو کس وټاکي او هغه ته نبي اعالن کړي او په هغه باندې خپله کلمه نازل کړي، دې کلمې ته وحي ويل کيږي. یوازې دلیل او مشاهده د انسان د لارښوونې لپاره کافي نه ده؛ بلکې وحی د هدایت لپاره یو لازمي شرط دی، او دا چې د وحی اړتیا په اصل کې هغه ځای کې شتون لري چې دلیل کار نه کوي، نو دا اړینه نه ده چې د وحی هر څه یوازې په دلیل پوه شي، مګر دا چې د یو څه په رنګ پوهیدل دي. د عقل کار نه دی بلکې د حواسو کار دی، په همدې ډول د ډېرو دیني عقایدو علم ورکول د عقل پر ځای د وحې حیثیت لري او د هغو د درک کولو لپاره یوازې پر عقل تکیه کول سمه نه ده. که موږ د الله سبحانه وتعالی پر حکمت باور ولرو، نو باید دا باور ولرو چې هغه خپل بندګان په تیارو کې نه دي پریښي، بلکې د هغوی د لارښوونې لپاره یې خامخا یو منظم نظام جوړ کړی دی، چې له دې څخه دا څرګنده شوه چې وحی یوازې دیني عقیده نه ده. خو یوه منطقي اړتیا ده، چې انکار یې په حقیقت کې د الله سبحانه وتعالی له ستر حکمت څخه انکار دی. تر دې چې دغه مقدس سلسله په حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه وسلم باندې بشپړه شوه. د وحی ډولونه: متلو او غیر متلو هغه وحی چې پر رسول الله صلی الله علیه وسلم نازلې شوې په دوه ډوله وې. لومړی دا چې د قرآن کریم آیاتونه، هغه الفاظ او ماناوې چې دواړه د الله تعالی له لوري دي او په قرآن کریم کې د تل لپاره ساتل شوي دي، چې حتی د دوی یوه نقطه او ټکی هم نه ده بدله شوې او نه هم د بدلېدو وړ ده. په اصطلاح "وحی" ته "وحی متلو" ویل کیږي چې دا هغه وحې ده چې لوستل ( تلاوت ) کيږي، يانې قرانکريم دی. دوهم ډول هغه وحی دی چې د قرآن برخه نه ده ګرځېدلې. خو په هغې کې ډېر احکام نازل شوي دي، دې وحې ته "غیر متلو وحی" ویل کیږي، اعتکاف چې څه شوي دي، د دې تعلیماتو تفصیل او جزئي مسائل دي، ډېری یې د غیر متلو وحی له لارې ورکړل شوي دي. د ځان د تشریح کولو لپاره کلمې غوره کړې. الهي ارشاد دی: وَمَایَنْطِقُ عَنِ الْہَوٰیo اِنْ ہُوَ اِلَّا وَحْیٌ یُّوْحٰی (النجم:3،4). "او تاسو د خپلو نفسي خواهشاتو څخه شیان نه جوړوئ، د دوی خبرې یوازې وحی دي چې دوی ته لیږل کیږي." په همدې ډول: "اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَایُوْحٰی اِلَیَّ" (یونس:15) زه به یوازې هغه څه تعقیب کړم چې ما ته د وحی له لارې راغلی. په یو حدیث کې رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایلي دي:"أُوتِيتُ الْقُرْآنَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ"۔ (مسند احمد، حدیث مقدام بن معدی کرب، حدیث نمبر:16546) "ما ته قرآن او دې ته ورته تعلیمات راکړل شوي دي." په دې کې قرآن کریم د نازل شوي وحې او نور تعلیمات غیر نازل شوي وحی ته اشاره کوي. د وحې خونديتوب او ساتنه الله تعالی فرمایلي دي: "اِنَّانَحْنُ نَزَّلْنَاالذِّکْرَ وَإنَّالَہٗ لَحَافِظُوْنَ" (الحجر:9) ترجمه: دا ذکر(وحې) مونږ نازل کړی دی او مونږ د هغه ساتونکي یو. د وحی طریقې په رسول الله صلی الله علیه وسلم باندې وحی په مختلفو طریقو نازلې شوې، د صحیح بخاري په یوه حدیث کې راغلي دي: عَنْ عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَاأَنَّ الْحَارِثَ بْنَ هِشَامٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَيْفَ يَأْتِيكَ الْوَحْيُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَحْيَانًا يَأْتِينِي مِثْلَ صَلْصَلَةِ الْجَرَسِ وَهُوَ أَشَدُّهُ عَلَيَّ فَيُفْصَمُ عَنِّي وَقَدْ وَعَيْتُ عَنْهُ مَا قَالَ وَأَحْيَانًا لیکوال لی الثلله فایچای الله ماکی الله مارییزی (بخاري، باب الواحد الوحي، حديث نمبر: 2) حضرت عایشه رضی الله عنها فرمایي چې یو ځل حارث بن هشام رضي الله عنه له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه پوښتنه وکړه چې په تا باندې وحی څنګه راځي؟ نو رسول الله صلی الله علیه وسلم وفرمایل چې کله کله زه د زنګ په څیر غږ اورم او د وحی دا بڼه زما لپاره خورا سخته ده، نو کله چې دا لړۍ پای ته ورسیده نو ما هغه غږ یاد کړ چې کله کله پرښته راڅرګندیږي. زما په مخ کې د سړي په شکل کې، بیا له ما سره خبرې کوي، ما په یاد دي چې هغه څه وايي. : ما په تا باندې په ډېره سړه ورځ وحي ليدلې ده (حتى په داسې سړه كې) چې كله به وحي ختمېده، نو ستا تنده به په مبارکه خوله لمده شوه. په بل حدیث کې له حضرت عایشه رضی الله عنها څخه روایت دی چې کله به په رسول الله صلی الله علیه وسلم باندې وحی نازلېده نو ساه به یې بنده شوه، د انور مخ به د کجورې د څانګې په څېر ژېړ شو. مخکنی غاښونه به یې له یخنۍ څخه لړزېدل او دومره به یې خولې تویولې چې څاڅکي به یې د موتی په څېر راوتلي وو. (الطبقات الکبری ابن سعد: 8/379) د وحې په دې حالت کې به کله کله داسې شدت پیدا شي چې: إِنْ كَانَ لَيُوحَى إِلَيْهِ وَهُوَ عَلَى نَاقَته فَيَضْرِب حِزَامهَا مِنْ ثِقَل مَا يُوحَى إِلَيْه۔ (فتح الباری: 1/3) که وحی په دې حالت کې راغلی وای چې ته په اوښ سپاره وې، اوښ به د وحی تر وزن لاندې ناست و. کله کله به د دې وحې سپک اواز نورو خلکو هم احساساوه، حضرت عمر رضي الله عنه وايي چې کله به ورته وحي نازله شوه نو د انور مخ ته به د مچيو د ګونځو په څېر غږ اورېدل کېده. (بیهقي، د الهي وحې د کفایې فصلونه، حدیث نمبر: 2983) د وحی دوهمه بڼه دا وه چې یوه ملائکه به ورته د انسان په شکل راتلله او د الله تعالی پیغام به یې ورته ورساوه، په داسې وختونو کې به حضرت جبرائیل علیه السلام د مشهور صحابي حضرت داهیه کلبي (ع) په شکل کې راتلل. ابو شیبه، مازکر فی عایشه رضی الله عنها، حدیث نمبر: ۳۲۹۴۵) د وحی دریمه بڼه دا وه چې جبرائیل علیه السلام په خپل اصلي شکل کې پرته له دې چې هیڅ انساني بڼه یې وګڼله راښکاره شو، مګر دا د رسول الله صلی الله علیه وسلم په ټول ژوند کې یوازې درې ځله پېښ شوي، کله چې هغه پخپله د خپل ځان څرګندونه وکړه. د حضرت جبرائیل (ع) په رښتیني شکل کې د دویم ځل د معراج په وخت او دریم ځل د نبوت په پیل کې په مکه مکرمه کې د اجیاد په وخت کې د لیدلو هیله د ضعیفو شواهدو له امله شکمنه ده. (فتح الباری ۱/ ۱۸، ۱۹) د وحې څلورمه بڼه دا وه چې د قرآن له نزول نه مخكې به تاسو رښتيني خوبونه ليدل، چې په خوبونو كې به هم هغه شان وي، چې په خوب كې يې ويني. د سهار اسمان په څیر راغلی. په دې اړه حضرت عايشه رضی الله عنها فرمايي:أَوَّلُ مَا بُدِئَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِنْ الْوَحْيِ الرُّؤْيَا الصَّالِحَةُ فِي النَّوْمِ فَكَانَ لَايَرَى رُؤْيَا إِلَّا جَاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْح۔ (بخاری،حدیث نمبر:3/باب بدءالوحی) رسول الله صلی الله عليه وسلم ته وحی د خوب په حالت کې له ریښتیني خوبونو سره پیل شوه، په هغه وخت کې چې رسول الله صلی الله عليه وسلم په خوبونو کې لیدل هغه به د سهار د رڼا په څیر ریښتیا شي. د وحې پنځمه بڼه دا وه چې حضرت جبرائیل علیه السلام به په خپل مبارک زړه کې بې له دې چې په کوم شکل کې ښکاره شي یو څه داخل کړي، دې ته په اصطلاح کې «نفس فی الروح» وایي. الحدیث: وَإِنَّ الرُّوْحَ الْأَمِيْنَ قَدْ نَفَثَ فِيْ رَوْعِيْ أَنَّهُ لَنْ تَمُوْتَ نَفْسٌ حَتّٰى تُسْتَوْفٰي رِزْقُهَا فَأَجْمِلُوْا فِي الطَّلَبِ۔ (شعب الایمان،حدیث نمبر:1190) حضرت جبرائیل (ع) زما په زړه کې دا خبره کړې ده چې هیڅ نفس تر هغه وخته نه مري تر څو چې رزق یې بشپړ شوی نه وي، نو په رزق کې اعتدال ولټوه. له دې پرته د وحې نور ډولونه هم شته، چې دلته يې څو پېښې په لنډه توګه ذکر شوي دي. تدریجي نزول ولې ټول قرآن د يو ځل د نازلېدو پر ځاى لږ لږ نازل شو، دا پوښتنه د عربو مشركانو له رسول الله صلى الله عليه وسلم څخه وكړه او الله تعالى د دې پوښتنې ځواب وركړ؟ پدې ټکو کې: لولوز غزاتمند علیه الفرن یتۃ توحکیه:وَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْہِ الْقُرْآنُ جُمْلَۃً وَاحِدَۃً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِہِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاہُ تَرْتِیْلاًo وَلَایَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّاجِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیْراً"(الفرقان: 32،33) او دا کافران وايي: ولې ټول قرآن په يو وخت نازل نه شو؟ (اې پیغمبره! ) موږ دا کار د دې لپاره کړی دی چې په دې سره ستاسو زړونه قوي کړو او په ثابته توګه یې تلاوت کړو، او کله چې دا خلک تاسو ته عجیبه خبره راولي، نو تاسو ته یې ښه ځواب درکوو او په ډیر وضاحت سره یې وکړئ. امام رازي رحمه الله د دې آیت په تفسیر کې د قرآن کریم د تدریجي نزول حکمت بیان کړی دی. 1. كه ټول قرآن يو ځل نازل شوى واى، نو د ټولو احکامو مراعات به سمدستي اړين و او دا به د هغه عقلي تدريجي خلاف وي، چې په محمدي شريعت كې ليدل شوى دى. 2. رسول الله صلی الله علیه وسلم به هره ورځ د خپل قوم له لوري نوي عذابونه زغمل. 3. د قرانکریم لویه برخه د خلکو د پوښتنو او مختلفو پیښو په ځوابونو پورې اړه لري، نو د دې آیتونو نزول په هغه وخت کې مناسب و کله چې دا پوښتنې وشوې، یا هغه پیښې رامنځته شوې. له دې سره د مسلمانانو بصیرت هم زیات شو او د قرآن کریم د غیبو خبرونو په بیانولو سره یې رښتیني نوره هم زیاته شوه. (تفسیر کبیر: ۶/۳۳۶) سرچينې