پوهنه

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
و اصلی برخی ته ورشی د پلټنې ځای ته ورټوپ کړی

علم هغه منظمه دستګاه ده چې د نړۍ په اړه د ازموېنې وړ څرګندونو او وړاندوېنو په بڼه پوهه رامنځته کوي او تنظيموي. [۱][۲][۳][۴]

د علم تر ټولو لومړۍ ريښې له ميلاد شاوخوا ۳۰۰ تر ۱۲۰۰ کلونو مخکې په پخواني مصر او بين النهرين کې موندل شوي دي. د رياضياتو، ستورپېژندنې او طب په برخه کې د دوی کار د يونان د لرغونې زمانې په طبيعي فلسفه کې داخل او هغې ته يې بڼه ورکړه. چې په کايناتو کې د طبيعي لاملونو له مخې یې د پېښو په اړه د توضحياتو په ورکولو سره رسمي هڅې پیل شوې. د لويديځې رومي سترواکۍ له ړنګېدو وروسته، د منځني عصر د لومړيو پېړيو (۴۰۰ تر ۱۰۰۰)  په اوږدو کې په لويديځه اروپا کې د نړۍ په اړه د يوناني تصور پوهه له منځه لاړه؛ خو د اسلامي زرين عصر پر مهال په اسلامي نړۍ کې وساتل شوه. له لسمې پېړۍ تر ديارلسمې پېړۍ پورې په لوېديځه اروپا کې د يوناني کارونو او اسلامي څېړنو تر لاسه کېدو او جذب کېدو سره "طبيعي فلسفه" راژوندۍ کړه، چې وروسته په پوهنيز انقلاب سره بدله شوه او په شپاړسمه پېړۍ کې د پخواني يوناني تصور او رواياتو څخه په جلا کېدو د نويو نظرياتو او کشفياتو په ډول پیل شو. پوهنيزې طريقې ډېر ژر د پوهې د رامنځ ته کولو  په برخه کې ستر نقش اداء کړ او تر نولسمې پېړۍ پورې "طبيعي فلسفه" په "طبيعي پوهه" بدله شوه، تر څنګ يې د پوهې ډېرې مسلکي ځانګړتیاووې رامنځته شوي.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]

نوې پوهه په معمول ډول په درې سترو څانګو وېشل شوې چې هغه دا دي: طبيعي علوم (لکه بيالوژي، کيميا او فزيک)، چې طبيعيت په پراخ درک سره مطالعه کوي؛ ټولنيز علوم (لکه اقتصاد، روان پیژندنه او ټولنپوهنه)، چې وګړي او ټولنې تر مطالعې لاندې نيسي او رسمي علوم (لکه منطق، رياضيات او نظري کمپيوټري علوم)، هغه چې سروکار یې له نښو سره دی او په قوانينو اداره کيږي. ځينې مخالفتونه هم شته، چې ايا رسمي علوم په رښتیا هم يو علم دی؛ ځکه چې دا علوم د تجربوي شواهدو له مخې نه دي رامنځته شوي. هغه انتظامي لارې چارې چې علمي پوهه يې د عملي موخو له پاره کاروي، لکه انجنيري او طب، د تطبيقي علومو په توګه پېژندل شوي دي.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲]

په علم کې نوې پوهه د ساينس پوهانو د څېړنو په مټ پرمختیا موندلې کوم چې د نړۍ په اړه د پلټنې او د ستونزو د هواري لپاره انګیزه لري. اوسنی علمي تحقيق تر ډېره بريده د ګډ کار له لارې کېدونکی دی او په عمومي توګه په اکاډميکو او څېړنيزو مرکزونو، حکومتي ادارو او شرکتونو کې د يوې ډلې له خوا تر سره کيږي. د دوی  د کار عملي اغېز د پوهنيزو تګلارو رامنځ ته کېدو ته لاره هواره کړه، کومې چې هڅه کوي د سوداګريزو توليداتو، وسلو، روغتيايي وسايلو، عامه زېربناوو او چاپېريال ساتنې پرمختګونو ته په لومړيتوب ورکولو سره په پوهنيزه دستګاه کې نفوذ وکړي. [۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷]

تاريخچه

په پراخ مفهوم کې پوهه له اوسني عصر څخه مخکې او په ډېرو تاريخي تمدنونو کې موجوده وه. اوسنی علم په خپل مفهوم کې بدل او پايلو ته په کتنې سره بريالی دی، اوس د کلیمې په دقيقه معنی د علم تعريف کوي. په اصل مفهوم کې علم کلمه د پوهې يو ډول ته کارېده، نه د پوهې د يو مسلک لپاره د ځانګړي شوي لفظ په توګه. په مشخص ډول، لرغونې پوهه يو ډول پوهه وه چې خلکو کولای شول له يو بل سره پرې بحث وکړي او شريکه يې کړي. د بېلګې په ډول، د طبيعي شيانو د فعاليت په اړه پوهه له تاريخ څخه ډېر مخکې وخت کې ثبت شوې ده چې له همدې څخه پېچلي استنباطي فکر وده وکړه. دا پوهه د پېچلو تقويمونو، د خوراک لهپاره د زهري وښو د برابرولو طريقو، په ملي کچه عمومي کارونو، لکه هغه کارونه چې يانګتسه سيلابي دښتې يې د اوبو د زېرمې لپاره برابرې کړې، د اوبو بندونو او ډنډونو او لکه د اهرامونو د جوړولو په څېر کارونو په تر سره کولو ښودل شوې ده. خو بیا هم، د دا ډول شیانو د پوهو تر منځ کوم ثابت توپیر نه و، کوم چې په هره ټولنه کې رښتیا دي او لکه د ډله ییزې پوهې نور ډولونه لکه اسطورې او حقوقي نظامونه. د فلزاتو علم له تاريخ څخه وړاندې معلوم و او د وينکا کلتور لومړی هغه و چې ژېړو ته ورته مخلوط فلز به يې توليداوه. داسې فکر کيږي چې د مادو د ګرمولو او ګډولو لومړۍ تجربه د وخت په تېرېدو سره د کيميا په علم بدله شوه.   [۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲]

لومړۍ رېښې

د پوهې تر ټولو لومړۍ رېښې له میلاد څخه شا خوا ۳۰۰ تر ۱۲۰۰ کلونو وړاندې په پخواني مصر او بين النهرين کې موندل کېدای شي. که څه هم هغه مهال د «علم» او «طبيعيت» الفاظ او مفاهيم د خيالي ليد برخه نه وه، پخوانيو مصريانو او د بين النهرين خلکو په دې لړ کې کار وکړ چې وروسته يې بيا په يونان او د منځنيو پېړيو په علومو کې ځای پيدا کړ لکه رياضيات، ستورپېژندنه او طب. له میلاد څخه ۳۰۰۰ کاله وړاندې، لرغونو مصريانو د شمېر يو نظام رامنځته کړ چې په خاصيت کې اشارې وې او د دوی د هندسې د پوهې لاره يې پيدا کړه تر څو خپلې عملي ستونزې پرې هوارې کړي لکه د ناپ کوونکو او معمارانو ستونزې. ان دوی يوه رسمي جنتري هم رامنځته کړه چې دولس مياشتې، په هره مياشت کې دېرش ورځې او د کال په اخر کې يې پنځه ورځې درلودي. د طبي پاپيروس (يو ډول کاغذ دی) چې له میلاد څخه په ۲۵۰۰ -۱۲۰۰ مخکې کلونو کې ليکل شوي دي، لرغونو مصريانو باور درلود چې د ناروغيو اصلي لامل په بدن کې د شيطاني ځواک يا روحونو ننوتل دي. په همدې اساس، پر طبي درملنه سربېره، د روغولو په درملنه کې به دعاوې، جادو او مذهبي لارې چارې شاملې وې.[۴۳]

د بين النهرين لرغونو خلکو د بېلا بېلو طبيعي کيمياوي موادو د ځانګړتياو په اړه پوهه وکاروله تر څو خاورين لوښي، حلبي لوښي، ښېښه، صابون، فلزات، څرېښناک پلاستر او د اوبو ضد څيزونه جوړ کړي؛ دوی همدا راز د څارويو بدن پېژندنه، د بدن جوړښت او چلند د وړاندوينې د موخو لپاره مطالعه کړل. دوی همدا راز د ستورپېژندنې د مطالعې لپاره  د اسماني شيانو د خوځښت يو ډېر پراخ اسناد جوړ کړل. د بين النهرين اوسېدونکو په درملو کې ژوره لېوالتيا درلودله او د درملو لومړۍ نسخه د يور د درېيمې سلسلې پاچاهۍ پر مهال (۲۱۱۲ – ۲۰۰۴) په سومريانو کې راڅرګنده شوه. سربېره پر دې، داسې ښکاري چې د بين النهرين خلکو د طبيعي نړۍ په اړه په معلوماتو راټولولو کې لږه لېوالتيا درلودله او عمدتاً يې علمي موضوعات مطالعه کول کوم به چې د دوی په مذهبي نظام کې د عملي کېدو وړ و يا به يې ورسره مستقيمه اړيکه درلودله. [۴۴][۴۵][۴۶]

پخوانۍ لرغونې زمانه

په پخوانۍ لرغونې زمانه کې، د اوسنيو عالمانو کوم حقيقي لرغونی سيال نه شته. د دې پر ځای، لوستي، عموماً د لوړې طبقې او په نړيواله کچه نارينه افرادو چې کله هم وخت موندلی په طبيعيت کې يې بېلا بېلې څېړنې کړي. له سقراط څخه د مخکېنيو فيلسوفانو له خوا د «طبيعيت» (لرغونې يوناني طبيعيت) د تصور د اختراع يا ايجاد څخه مخکې همدا الفاظ  د هغې طبيعي طريقې د تشریح له پاره کارول کېدل په کومه کې چې نباتات لوييږي، يا د مثال په ډول د هغې طرېقې لپاره په کومه چې يوه قبيله د خپل ځانګړي خدای عبادت کوي. له همدې امله، ادعا کيږي چې په دقيق مفهوم کې دا خلک لومړي فيلسوفان وو او همدا راز هغه لومړني خلک وو چا چې د طبيعيت او دود تر منځ څرګند توپير وکړ. له طبيعي پوهې څخه مخکې رامنځ ته شوې د طبيعيت فلسفه د طبيعت او شيانو د پوهې په توګه وپېژندل شوه، چې د هرې ټولنې له پاره سم دي. د دا ډول پوهې د ځانګړي مسلک نوم فلسفه و – د لومړي فيلسوف حوزه – فزيک پوهان. اصلاً دوی اټکل کوونکي او اند ورکوونکي و چې په ځانګړي ډول يې په علم نجوم کې ليوالتيا درلودله. په مقابل کې، لرغونو پوهانو، د طبعيت د تقليد لپاره په طبيعت د پوهېدو څخه د ګټې اخیستلو هڅه (مصنوعي يا تيکنالوژيکي) د ټيتې ټولنيزې طبقې د صنعتکارانو لپاره  زياته مناسبه بلله.[۴۷][۴۸][۴۹][۵۰]

سرچينې

  1. http://ru.wikipedia.org/wiki/Наука
  1. ↑ کينډۍ:OEtymD
  2. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  3. ↑ "... modern science is a discovery as well as an invention. It was a discovery that nature generally acts regularly enough to be described by laws and even by mathematics; and required invention to devise the techniques, abstractions, apparatus, and organization for exhibiting the regularities and securing their law-like descriptions."— p.vii Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  4. ↑ "... modern science is a discovery as well as an invention. It was a discovery that nature generally acts regularly enough to be described by laws and even by mathematics; and required invention to devise the techniques, abstractions, apparatus, and organization for exhibiting the regularities and securing their law-like descriptions."— p.vii Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  5. ↑ "The historian ... requires a very broad definition of "science" – one that ... will help us to understand the modern scientific enterprise. We need to be broad and inclusive, rather than narrow and exclusive ... and we should expect that the farther back we go [in time] the broader we will need to be."  p.3—Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  6. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  7. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  8. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  9. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  10. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  11. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  12. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  13. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  14. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  15. ↑ The Oxford English Dictionary dates the origin of the word "scientist" to 1834.
  16. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  17. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  18. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  19. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  20. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  21. ↑ "Social Science". Encyclopedia Britannica. (16 October 2020). Encyclopædia Britannica, Inc.. 
  22. ↑ Löwe, Benedikt (2002). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The formal sciences: their scope, their foundations, and their unity"]. Synthese 133 (1/2): 5–11. doi:10.1023/A:1020887832028. 
  23. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  24. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  25. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  26. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  27. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  28. ↑ Fischer, M.R.; Fabry, G (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Thinking and acting scientifically: Indispensable basis of medical education"]. GMS Zeitschrift für Medizinische Ausbildung 31 (2): Doc24. doi:10.3205/zma000916. PMID 24872859. 
  29. ↑ Abraham, Reem Rachel (2004). "Clinically oriented physiology teaching: strategy for developing critical-thinking skills in undergraduate medical students". Advances in Physiology Education 28 (3): 102–04. doi:10.1152/advan.00001.2004. PMID 15319191. https://semanticscholar.org/paper/3c0b0e54f94afbbcf003714f5ed8f8db1ecc72b0. Retrieved December 4, 2019. 
  30. ↑ Sinclair, Marius (1993). "On the Differences between the Engineering and Scientific Methods". The International Journal of Engineering Education. https://www.ijee.ie/contents/c090593.html. Retrieved September 7, 2018. 
  31. ↑ "About Engineering Technology". Purdue School of Engineering & Technology. د اصلي آرشيف څخه پر May 22, 2019 باندې. د لاسرسي‌نېټه September 7, 2018. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  32. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  33. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  34. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  35. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  36. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  37. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  38. ↑ Grant, Edward (1 January 1997). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "History of Science: When Did Modern Science Begin?"]. The American Scholar 66 (1): 105–113. 
  39. ↑ "... modern science is a discovery as well as an invention. It was a discovery that nature generally acts regularly enough to be described by laws and even by mathematics; and required invention to devise the techniques, abstractions, apparatus, and organization for exhibiting the regularities and securing their law-like descriptions."— p.vii Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  40. ↑ "The historian ... requires a very broad definition of "science" – one that ... will help us to understand the modern scientific enterprise. We need to be broad and inclusive, rather than narrow and exclusive ... and we should expect that the farther back we go [in time] the broader we will need to be."  p.3—Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  41. ↑ Pingree, David (December 1992). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Hellenophilia versus the History of Science"]. Isis 83 (4): 554–63. doi:10.1086/356288. Bibcode: 1992Isis...83..554P. 
  42. ↑ Sima Qian (司馬遷, d. 86 BCE) in his Records of the Grand Historian (太史公書) covering some 2500 years of Chinese history, records Sunshu Ao (孫叔敖, fl. c. 630–595 BCE – Zhou dynasty), the first known hydraulic engineer of China, cited in (Joseph Needham et al. (1971) Science and Civilisation in China 4.3 p. 271) as having built a reservoir which has lasted to this day.
  43. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  44. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  45. ↑ A. Aaboe (2 May 1974). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Scientific Astronomy in Antiquity"]. Philosophical Transactions of the Royal Society 276 (1257): 21–42. doi:10.1098/rsta.1974.0007. Bibcode: 1974RSPTA.276...21A. 
  46. ↑ Biggs, R D. (2005). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Medicine, Surgery, and Public Health in Ancient Mesopotamia"]. Journal of Assyrian Academic Studies 19 (1): 7–18. 
  47. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
  48. ↑ See the quotation in Homer (8th century BCE) Odyssey 10.302–03
  49. ↑ "Progress or Return" in An Introduction to Political Philosophy: Ten Essays by Leo Strauss (Expanded version of Political Philosophy: Six Essays by Leo Strauss, 1975.) Ed. Hilail Gilden. Detroit: Wayne State UP, 1989.
  50. ↑ Original file )))‎(SVG file, nominally 120 ×((( 58 pixels, file size: 6 KB)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=پوهنه&oldid=272962" نه اخيستل شوی