د ګندهارا هنر

د ګندهارا هنر (انګريزي:Art Gundhara یا Greco-Buddhist art) د ګندهارا او بودايي تمدن یوه هنري څرګندونه ده او د کلاسیک یوناني کلتور او بودايیزم ترمنځ کلتوري همکاري ده چې د شاوخوا زرو کلونو په موده کې په منځنۍ آسیا کې وده کړې. دا دوره د سکندر اعظم (څلورمې پېړۍ) او د اسلامي فتوحاتو (اومې پېړۍ) ترمنځ موده کې پېښه شوې وه.

شاليد

د ګندهارا هنر په حقیقت کې د یونان، ساکا، پارتیان او کیشان تمدنونو جوهر دی. د ګندهارا هنر مرکز ټکسلا و، خو ریښې یې پېښور، مردان، سوات، افغانستان (ننګرهار،کونړ، لغمان، کاپيسا او کابل) او حتی منځنۍ اسیا ته غځېدلې. ګندهارا د اوسني خيبرپښتونخوا ايالت او شاوخوا نورې سيمې وې چې ريښې يې ترننګرهاره رارسېدلې، خو دا کوچنۍ سیمه د خپل بډایه تمدن او سوله ییز کلتور نښه د روسیې په امو سیند پورې اړه لري. له بلې خوا، د دې نښې نښانې د چین په سرحدي سیمو کې موندل کیږي. د منکیلا سټوپا دوه زره کاله پخوانۍ ده. دا د پام وړ دی ځکه چې د WF Cero په کتاب 'ګندهاراکي مندرونو' کې د چاپ شوې نقشې له مخې، د مانکیالا سټوپا د ګندهارا د سیمې وروستۍ پوله وه چې افغانستان او روسیې ته غځول شوې وه.

د موریا دورې څخه د ګوپتا کورنۍ د ودې په جریان کې، د ډبرو د نقاشۍ نوي ښوونځي په وجود کې راغلل. باریتوا بود ګیا، ماتورا او ګندهارا د دوی په منځ کې د پام وړ دي. ویل کیږي چې د متورا مجسمې لومړنۍ دي چې د ګوتم بودا د انسان په شکل (مجسمه) کې انځور شوې او وروسته د مودې لپاره مشهوره پاتې شوه. د ګندهارا ښوونځي په دې هنر کې خورا لوی پرمختګ وکړ. له همدې امله د ګندهارا هنر اغیزې د برصغیر په ډیرو سیمو کې موندل کیږي. د دې نمونې د پاکستان په شمالي سیمو او د افغانستان په ځینو ځایونو کې موندل کیږي. ټکسيلا په دې برخه کې تر ټولو مخکښ دی. دا ټول اثار د ګوتم بودا ژوند یا مذهبي دودونه لري. په دې مجسمو کې په تفصیل باندې ډیر ټینګار شوی، ترڅو د انسان د بدن حالت سره نږدې ورته وي، د بیلګې په توګه، حتی د عضلاتو د ښودلو هڅه شوې. په دې توګه، د جامو ترتیب خورا مهم شو.

کارپوهان په دې باور دي چې د ګندهارا هنر د یوناني او رومي اغیزې لري، خو ځینو یې د ګندهارا پر ځای هند-یوناني هنر بللی دی. په هرصورت، په دې کې شک نشته چې دا نفوذ باید د باختر د یوناني واکمنانو په وخت کې په سیمه کې منل شوي وي. خو له دې څخه سترګې نه شو پټولای چې د دې مکتب د نمونو په منځ کې د بودا دودونه یا د ګوتم بودا مجسمې شتون لري او د دې هنر خورا د ستاینې وړ مجسمې موږ د ګوتم بودا یا بداستاوا په مجسمو کې ګورو. د ګندهارا هنر د کیشان واکمنانو تر سرپرستۍ لاندې وده وکړه. همدا لامل دی چې د چین ترکستان له لارې نه یوازې چین او جاپان بلکې لرې ختیځ ته هم رسېدلی او موږ د دې سیمو په هنر باندې د ګندهارا هنر په ښکاره توګه لیدلی شو.

ویل کیږي چې پخوا د بودا مجسمه نه وه جوړه شوې او د هغه عبادت نه کېده. بیا د کنشکا څلورمه شورا جوړه شوه چې د کشمیر شورا په نوم یادیږي، چې په هغې کې ډېرې مهمې پرېکړې وشوې او پرېکړه وشوه چې د روم او یونان د خدایانو په څیر د بودا مجسمې کیښودل شي، ترڅو د مجسمو په لیدلو سره د ښکلا احساس وکړي. سوله، له بدمرغۍ او کرکې څخه. نو ویلای شو چې ځینې مجسمه جوړونکي له یونان څخه رابلل شوي وو ترڅو ځایي مجسمه جوړونکو ته د دوی د میتودونو په اړه زده کړه ورکړي. د ګندهارا بودا مجسمې ته د اپولو د خدای کاپي ویل کیږي، مګر دا د ګندهارا په نقاشیو کې موندل شوي زوی او سوله نلري. همدارنګه د ګندهارا د بت نقاشي په تفصیل سره ځي، هغه د تیږو څخه د کیل په اندازه یو شاهکار جوړوي، په داسې حال کې چې یونانیان د لویو مجسمو په جوړولو باور درلود. نه دا چې ګندهارا لويې مجسمې نه وې جوړې کړې، د باميانو سترې مجسمې د دې دورې يادونه ده. په ټکسيلا کې د دھرما راجیکا په سټوپا کې یوه مجسمه شاوخوا څلویښت فوټه لوړه وه.

سټوپا

د ګوتما له مړینې وروسته، د بودایانو په مینځ کې زیارت کول دود شو او دا دود مشهور شو چې بودا هغه ته د څلورو ځایونو د لیدو لارښوونه کړې وه. یو د لمبیني باغ دی چېرې چې بودا زېږېدلی و ، بل د ګیا سره نږدې هغه ونه ده چې لاندې یې روښانتیا ترلاسه کړې ، دریم په بنارس کې د هیر باغ دی چېرې چې هغه په لومړي ځل د مذهب درس ورکړ ، څلورم د نګار یا ځینې ناره دی چېرې چې هغه مړ شو.

بودیزم د اشوکا د واکمنۍ پرمهال وده وکړه. په دې توګه، د دې دورې هنري تخلیقات د ژورې عقیدې لخوا هڅول شوي چې هره طبقه یې د ګوتم بودا تعلیماتو او تعلیماتو ته درلوده. د ګوتم بودا په وخت کې، د هغې نفوذ په مظلومو او غریبو طبقو پورې محدود و. راهبانو هم د عامو خلکو په څیر ساده ژوند کاوه. دوی نه کور درلود او نه هم شتمني. له کلي به یې تبلیغ کاوه او په خیرات به یې خیټې ډکولې او کله به چې شپه شوه د یوې ونې لاندې به ویده کیدل. خو په تدریج سره بودیزم محکمو ته ورسید او بالاخره اشوکا هم ومنله، بیا بودیزم د شتمنۍ د جلال څرګندونه پیل کړه. اشوکا په خپله امپراتورۍ کې په اتو ځایونو کې سټوپاونه جوړ کړي وو او په هر سټوپا کې یې د ګوتم بودا کوچني نعمتونه ساتل. د ټیکسيلا درم راجیکا په دوی کې ترټولو لوی و. راهبانو د شاهي سټوپا د څارنې لپاره ټاکل شوي وو. د دوی د اوسیدو لپاره دره جوړه شوې وه او شاوخوا ځمکه ورته وقف شوې وه.

کله چې حاجیان دننه او بهر روان شول، د ساکیه ماني نروانا دروغ او ریښتینې کیسې لیکل پیل شول. مختلف عبادات ترسره شول. بهکشس د زیارتونو مشران او د رواجونو اجرا کول وټاکل. اوس دوی د خدای بودا ته د حاجیانو د دعا رسولو یوازینۍ وسیله وه. د ګوتما او د هغه د پیروانو مجسمې جوړول پیل شول. د حصارکونو، ګونډه تاویز او ګل پلورونکو دوکانونه پرانستل شول.

په ختیځ هند کې قبرونه ګرد وو او د سټوپا په نوم یادیدل. د ګوتاما بودا څخه مخکې، د قبر نښه کونکو ته هیڅ اهمیت نه ورکول کیده، نو دا ممکنه وه چې سټوپا په ځانګړې توګه د ګوتم د ښخولو ځای سمبول وي او بڼه یې یو مذهبي حیثیت ترلاسه کړي. د ګوتما او نورو بودایانو د اثارو لپاره د سټوپا جوړول یو لوی کار ګڼل کیده. معمولا د راهبانو د اوسیدو لپاره یوه در (خانقاه) او د دوی د غونډو لپاره د چیتا (زیارت) د هرې سټوپا تر څنګ جوړ شوی و. په پیل کې، سټوپا یو نیم ګردي قوي گنبد و، چې د یوې څوکۍ پرته د قبر په څیر جوړ شوی و، او د هغې په مینځ کې، د تابوت په ځای کې، د عبادت کولو لپاره اثار ایښودل شوي وو. د سټوپا په پورتنۍ برخه کې یو مربع ځنګل و او پورته یې یو چترا وه. لکه څنګه چې بودا د عبادت څیز ته طواف وکړ، د سټوپا شاوخوا یو ګردي پلیټ فارم جوړ شو. وروسته، سټوپا ته د ډیر درناوي لپاره، دا د ځنګل پوښل شوی. د دې ځنګل په شاوخوا کې د لارښوونو سره سم دروازې وې. د غر نقشه د سټوپا په څیر وه. يعنې په منځ کې انګړ او د هغې شاوخوا کوټې او المارۍ چې انګړ ته خلاصې شوې. یوازینی تعدیل دا و چې په دریو خواو کې کوټې او یوې خوا ته د تګ لپاره لان وو.

سټوپا د بودا د مقبرې په نوم هم پیژندل کیږي. د بودا اثار په اتو سټوپاونو کې ساتل شوي وو، اشوکا دا اثار لیرې کړل او د امپراتورۍ ټولو لویو ښارونو او ولایتونو ته یې واستول او امر یې وکړ چې عالي سټوپاونه جوړ او ښخ کړل شي. په دې توګه دا دوړې په څلور څلویښت زره سټوپاونو کې ساتل شوې وې. له همدې امله سټوپا ته د بودا مقبره هم ویل کیږي. د دې تر څنګ د بودا پیروان او مشران هم ښخ شوي او د بودا په برکت سټوپاونه هم جوړ شوي دي. په دې توګه فاهیان د یوې سټوپا یادونه کوي چې د بودا په کشکول باندې جوړه شوې وه. په دې توګه، شتمنو خلکو هم د شکر په توګه سټوپاونه جوړ کړل. زيارت کوونکي به د سټوپا ګرداب ته د کتلو او د بودا د ژوند بېلابېلې دورې په کې ښودل شوې مجسمې ته د کتلو ترڅنګ د سټوپا ګرد چاپېره ګرځېدل. دا سټوپا د بودا د ژوند په اړه مقدس کتابونه وو. د سټوپا په گنبد کې تل اوه چترۍ وې. کوم چې د اوو آسمانونو استازیتوب کوي.

د ګندهارا هنر دورې

د ګندهارا هنر د تاریخي پلوه په دریو دورو ویشل کیدی شي. لومړۍ دوره چې د یوناني هنر د تقلید لخوا مشخص شوې د لومړۍ پیړۍ تر پیل پورې دوام وکړ. وروسته له هغه چې پارتیان واک ته ورسیدل، په ګندهارا کې یو سیمه ایز عنصر راڅرګند شو. په یوناني هنر کې د بودایانو د عقیدې او پیښو د جذبولو هڅه پیل شوه، او د می د پیالو پر ځای د کمل ګلونه نقش شول. د یوناني خدایانو پر ځای د ګوتاما مجسمې جوړول پیل شول. دا د لومړۍ پیړۍ تر پایه پورې نه و چې د ګندهارا هنرمندانو د یونانیانو لخوا زده شوي هنرونه د ځایی اړتیاو سره سمون خوري او د دوی تخلیقات د ځایی روحیې سره ډک شوي. د ګندهارا دا دوهمه مدرسه د ساسانیانو تر یرغل (۰۳۲ م) پورې همداسې پاتې وه. په دې دوره کې، هنرمندانو د مجسمو او نقاشیو لپاره ډبرې کارولې. د چونې ډبرې لا تر اوسه عملي شوې نه وې. په دې توګه، د ډبرې مجسمې په ګندهارا، سوات او افغانستان کې په پراخه کچه موندل شوي دي. داسې احساس کیده چې په دې سیمو کې د بت جوړولو کارخانې خلاصې وې یا دوی د بودا له عبادت پرته بل څه نه درلودل. د دې دورې بله ځانګړنه دا وه چې مجسمې معمولا د ګوتم بودا، په ځانګړې توګه د کپیل وستو د ژوند پیښې انځوروي. د مثال په توګه، د بودا د وتلو یوه صحنه د کپیل وستو څخه د هغه د نوکر سره په یوه پیړۍ کې انځور شوې ده. په یوه بله صحنه کې، د ګوتم بودا اسونه اکن ناه د خپل مالک پښې ښکلوي او ښکلوي کله چې هغه لاړ شي، او د بودا درې پیروان ښي او چپه ولاړ دي. دا ډول عکس العمل په دریمه دوره کې هم موندل کیږي.

د ګندهارا هنر دریمه دوره یا دبستان هنر په دریمه او څلورمه پیړیو پورې اړه لري. دا د کشنونو دور دی. د ګندهارا هنر په دې دوره کې وده وکړه او دا دریمه دوره د هنرمندانو لخوا د ډبرو نقاشي پریښودل ځانګړتیا ده. دوی د خټو او چونې څخه د ګنډلو مچیو او نقاشیو په جوړولو پیل وکړ. د ودانۍ په بهر کې د چونې بت او فلکاري پورته شوي، چیرته چې د باران له امله د زیانمنیدو ویره وه. په هرصورت، د هند په برخه کې خامه خاوره کارول شوې. په دې توګه، د ګندهارا د هنر تر ټولو ښکلې نمونه د ګوتم بودا مجسمه ده چې په کالوان سټوپا کې کشف شوې، په دې صحنه کې ګوتم په خپل منډاوا کې ناست دی چې دوه پیروان یې ښي او کیڼ ته ولاړ دي. دوی د خامو خټو څخه جوړ شوي دي مګر پورتنۍ برخه یې د پخې خاورې څخه جوړه شوې او اړخونه یې د خامو خټو څخه جوړ شوي دي. کله چې هنو دې سټوپا ته اور واچاوه، سر یې وسوځاوه. د دې دورې بله ځانګړنه دا ده چې د ګوتم بودا په ژوند کې د پیښو انځورونه پریښودل شوي او یوازې د ګوتما مجسمې جوړې شوې. په ځینو صحنو کې ګوتما په ارادې سره د عبادت کولو لپاره ښودل کیږي، په ځینو صحنو کې په ګوتم ګلونه شیندل کیږي، او په ځینو صحنو کې، ګوتم په مینځ کې ناست دی او څاروي څرېږي.

د کشان په دوره کې، بودیزم وده وکړه او په هر ځای کې سټوپا او زیارتونه جوړ شول. د پېښور مشهوره سټوپا د کنشکا لخوا د کشنانو د واکمنۍ پر مهال جوړه شوې وه. ناڅاپه د وحشیانو یو طوفان راغی او د ګندهارا سیمه د اور په لمبو بدله شوه. هونیانو ښارونه او ښارونه وران کړل او کورونه یې وسوځول. په زرګونو بې ګناه خلک ووژل شول. خو دا ماتې د محمود غزنوي د بریدونو په پایله کې بشپړه شوه.

انځورتون

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

نور وګوره

• بودیزم

سرچينې

• Along the ancient silk routes: Central Asian art from the West Berlin State Museums. New York: The Metropolitan Museum of Art. 1982. د کتاب نړيواله کره شمېره 9780870993008.
• احسان علی اور محمد نعیم قاضیGandharan Sculptures in Peshawar Museum، ہزارہ یونی ورسٹی، مانسہرہ۔
• Alfred Foucher, 1865-1952; Ecole française d'Extrême-Orient, L'art gréco-bouddhique du Gandhâra : étude sur les origines de l'influence classique dans l'art bouddhique de l'Inde et de l'Extrême-Orient (1905), Paris : E. Leroux.