بليز پاسکال

بليز پاسکال
(فرانسیسی: Blaise Pascal)
بليز پاسکال
د شخص معلومات
پيدايښت	۱۹ جون ۱۶۲۳
مړینه	19 اگسټ 1662 (39 کاله)  پاريس
استوګنځای	پاريس (۱۶۳۱–۱۶۳۹) پاريس (۱۶۴۸–۱۶۶۲)
عملي ژوند
کار/مسلک	فیلسوف دينپوهنه فزيک پوه ليکوال
مورنۍ ژبه	فرانسوي
کاروونکي ژبه(ي)	لاتين ژبه فرانسوي
د کړنې څانګه	شمېرپوهنه ادبيات پنځپوهنه
مؤثر	د هیپو آګوستین رنه دیکارت
لاسليک
بليز پاسکال

بلیز پاسکال (د ۱۶۲۳ د جون ۱۹- د۱۶۶۲ د اګسټ ۱۹) يو فرانسوی رياضي پوه، فزيک پوه، مخترع، فيلسوف، ليکوال او د کاتوليکې مسيحي الهياتو متخصص و.

په کوچنيوالي کې روی ماشوم و چې د پلار له خوا یې روزنه تر لاسه کړې وه. پلار يې په روين کې د ماليې راټولوونکی و. په ریاضي کې د پاسکال لومړنی کار د  مخروطي مقاطعو په اړه و؛ هغه په شپاړس کلنۍ کې د تصویري هندسې په اړه مهمه علمي مقاله وليکله. پاسکال وروسته له «پير دو فرما» سره د شونتيا د نظريې په اړه ليکنې تبادله کړې چې په معاصر اقتصاد او ټولنيزو علومو يې پياوړی اغېز درلود. په ۱۶۴۲ ز کال کې  چې لا زلمی و، د محاسبې پر ماشينونو یې کار پيل کړل (چې د پاسکال د محاسبې ماشين او وروسته د پاسکالين په نوم ونومول شو). په دغه کال کې هغه د محاسبې د ميخانيکي ماشينونو له دوو مخترعينو څخه لومړی کس وپېژندل شو.

پاسکال د خپل همعصره «رنی دکارت» په څېر د طبيعي او تطبيقي علومو له مخکښانو څخه ؤ. پاسکال د علمي تګلارې په ملاتړ لیکنې وکړي او څو لانجمنې پايلې يې رامنځ ته کړې. هغه د مایعاتو د مطالعې په برخه کې مهمې مرستې وکړې د «اوانګليسټا توهيچلي» د کار په عامولو سره يې د  فشار او تشې تصورات روښانه کړل. هغه د توهيچلي او ګالیلو ګالیله په پيروۍ سره په ۱۶۴۷ ز کال کې د ارسطو او دکارت په څېر طرحې رد کړې، چا چې ټينګار کولو چې په طبيعت کې تشه نه شته.

په ۱۶۴۶ ز کال کې نوموړي او د هغه خور ژاکلین په کاتوليک مسيحيت کې له يو مذهبي خوځښت سره وپېژندل چې مخالفينو يې جانسنيزم باله. له مذهبي تجربې وروسته په ۱۶۵۴ ز کال کې، هغه د فلسفې او الهياتو په اړه په اغېزناکو لېکنو پیل وکړ. د هغه دوه مهم کتابونه په همدې وخت کې لیکل شوي، چې هغه دا دي: Lettres provincials يعنې اقليمي مقالې او Pensées يعنې افکار چې لومړی کتاب يې د جانسونيانو او يسوعيانو د شخړو په اړه و. دویم يې د پاسکال د شرط په اړه دی چې د ماشين په اړه د بحث په نوم پېژندل کيږي او د خدای د وجود په اړه يو احتمالي باوري بحث دی. په همدې کال کې هغه د حسابي مثلث په اړه يوه مهمه مقاله ولیکله. د ۱۶۵۸ او ۱۶۵۹ ز کلونو ترمنځ هغه سايکلايډ (داېرې ته ورته شکل/دايروي) او د جامدو شيانو د حجم په معلومولو کې د هغو د کارولو په اړه لیکنه وکړه.

په ټول ژوند کې د پاسکال روغتيايي حالت ښه نه و، په ځانګړي ډول له اتلس کلنۍ وروسته؛ هغه د خپلې نهه دېرشمې کليزې څخه دوه مياشتې وروسته مړ شو.

ژوند

د ژوند لومړي کلونه او زده کړه

پاسکال په «کليرمو فيرها» کې زېږېدلی و، دغه سيمه د فرانسې په «اوويرني» کې له «ماسيف سانترل» سره نژدې ده. د درې کلنۍ په عمر يې مور انتوانت بګون مړه شوه. پلار يې ايتين پاسکال ۱۵۸۸-۱۶۵۱ز  چې  په ساينس او رياضي کې یې لېوالتیا لرله،  سيمه یيز قاضي او د «نوبليس دو روب» غړی و. پاسکال دوه خوېندې لرلې کشره يې ژاکلین او مشره يې ګيلبريت وه.

په ۱۶۳۱ ز کال کې د هغه له مړینې پینځه کاله وروسته، ايتين پاسکال له خپلو اولادونو سره پاريس ته کډه شو. پاريس ته نوې رسېدلې کورنۍ «لويس دلفالت» وګومارلو، هغه خدمتګار چې ډېر ژر د کورنۍ اصلي غړی شو. ايتين چې دویم واده يې ونه کړ پرېکړه وکړه چې په يوازې ځان به اولادونه روزي، ځکه هغوی ټولو فوق العاده فکري وړتيا ښودلې وه، په ځانګړي ډول د هغه زوی بلیز. ځوان پاسکال د رياضياتو او ساينس په برخه کې هېښوونکې وړتیا وښووله.

د « مخروطونو په اړه د پاسکال مقاله»

د مخروطي مقاطعو په اړه د «دوسارګ» په اثارو کې پاسکال ځانګړې لېوالتيا نه لرله. د دوسارګ د فکر کولو په پيروۍ شپاړس کلن پاسکال د اثبات د وسيلې په توګه يوه لنډه مقاله وليکله چې «عرفاني هګزاګرام» يې باله، يعنی د مخروط په اړه  مقاله  او د رياضياتو په برخه کې خپل لومړی جدي کار يې په پاريس کې «پری مرسن» ته ولېږلو چې تر اوسه د پاسکال په قاعده پېژندل کېږي. هغه دا روښانه کوي که چېرې يو مسدس يا شپږ ضلعي په يوه دايره (مخروطي) کې ايسار کړای شي، نو د مقابل ضلعې درې نقطې به يې په يوه لېکه راشي (دې ته پاسکال نوم ورکړل شوی).

د پاسکال لیکل دومره پاخه او رسېدلي و چې رني دکارت فکر کولو چې د پاسکال پلار لیکلی دي. کله چې مرسني دکارت ته ډاډ ورکړ چې هغه یې اصلاً د زوی کار دی نه د پلار، دکارت په ډېرې بې پروايۍ سره رد کړ او ويې ويل: «دا ماته عجيبه نه ده چې هغه د مخروطي په اړه د لرغونو نمونو څخه زيات مناسب وړانديزونه کړي دي» هغه زياته کړه، «بلکې د دې موضوع په اړه نور موارد وړاندې کېدای شي چې شونې ده ډېر لږ دې د يو شپاړس کلن ماشوم مخې ته راشي».

له پاریس نه وتل

په فرانسه کې هغه مهال دولتي منصبونه او دفترونه اخیستل کېدل او خرڅېدل. اتين په ۱۶۳۱ ز کال کې د کور ډی ايد د دویم رئيس په توګه خپله دنده په ۶۵۶۶۵ ليور وپلورلو. دغه پيسې د دولتي پاڼو د پور په برخه کې ورباندې پانګونه شوې وه.  دې کار که څه هم هغوی ته سوکاله ژوند نشو ورکولای، خو دوی ته يې د ارام ژوند زمینه برابره کړه چې د پاسکال کورنۍ ته يې پاريس ته د تلو او ښه  ژوند موکه ورکړه. خو په ۱۶۳۸ ز کال کې ريشيليو د دېرش کلنې جګړې دوام لپاره د پيسو په لټه کې و، و نه کړای شول چې د حکومت پورونه ورکړي ناڅاپه د اتين پاسکال شتمني له ۶۶۰۰۰ ليور څخه له ۷۳۰۰ ليورو ته راټیټه شوه.

د ډېرو نورو په څېر اتین هم اړ شو چې له پاريس څخه وتښتي، ځکه هغه د کاردينال ريشليو د مالي سياستونو سره مخالف و، خپل درې اولادونه يې د خپلې ګاونډۍ مادام سينکتوت ته پرېښودل. هغه ډېره ښکلې ښځه چې بدنامه ماضي يې لرله. چا چې په ټوله فرانسه کې تر ټولو ښايسته او فکري صالون درلود. هغه وخت اتین وبښل شو چې د هغه لور ژاکلین د کوچنيانو په يوه ننداره کې د ريشليو په حضور کې ښه ننداره وړاندې کړه. په داسې حال کې چې اتین د کاردينال د مهربانۍ له مخې بېرته راستون شوی و په ۱۶۳۹ زکال کې په روين کې د پادشاه د مالياتو کميسار وټاکل شو، هغه ښار چې د پاڅونونو له امله يې مالياتي مخينې له بشپړې بې نظمۍ سره مخ وې.

پاسکاليان

په ۱۶۴۲ ز کال کې، د خپل پلار له له خوا د تاديه شويو او پور مالياتو د بې پايه او ستړي کوونکو شمېرلو او بيا شمېرلو (چې ځوان پاسکال هم دې کار ته ګومارل شوی و) د اسانولو په هڅه کې، پاسکال چې نولس کلنۍ ته هم نه وو رسېدلی د حساب يو ميخانيکي ماشين جوړ کړ چې د جمع او منفي کولو وړتيا يې لرله، دې ماشين ته يې د پاسکال د حساب ماشين يا پاسکالين ويل. له اتو پاسکالين ماشينونو څخه چې اوس پاتې دي څلور يې د پاريس د هنرونو او صنایعو په موزيم کې ساتل کيږي، يو يې د المان د درسدن د زوينګر په موزيم کې دی. د هغه دوه د حساب ميخانيکي اصلي ماشينونه نندارې ته ښودل کېږي.

که څه هم دغه ماشينونه د راتلونکو څلور سوه کلونو لپاره د حساب د ميخانيکي ماشينونو د پرمختګونو د لارو چارو او په يو ډول د کمپيوټر انجینيرۍ د برخې لپاره مخکښ دي خو بيا هم د حساب دغه ماشينونه ونه توانېدل چې ستره سوداګريزه بريا تر لاسه کړي. تر يو حده له دې امله چې دغه ماشين د کارولو پر مهال کلک و، خو شونې ده چې په لومړي سر کې له دې امله چې دا ماشين ډېر ګران و، نو په فرانسه او د اروپا په نورو سيمو کې د ډېرو شتمنو خلکو لپاره پاسکالين د لوبو يو شي او د حيثيت يوه نښه وګرځېده. پاسکال په راتلونکې لسيزه کې په خپله طرحه کې  پرمختګونو ته دوام ورکړ او هغه د پینځوسو ماشينونو يادونه کوي چې د ده د طرحې له مخې جوړ شوي وو. هغه په راتلونکو لسو کلونو کې شل نور بشپړ شوي ماشينونه جوړ کړل.