Jump to content

رنه دیکارت

تړنې سمول
د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

رنه دیکارت (په فرانسوي: René Descartesچې د ۱۵۹۶ کال د مارچ په ۳۱ مه زېږدلی او د ۱۶۵۰ کال د فبروري په ۱۱ مه نېټه مړ شوی) فرانسوي فیلسوف، ریاضي پوه او عالم و چې د پخوانۍ هندسې او الجبر په یوځای کولو سره یې تحلیلي هندسه اختراع کړه. هغه د خپل کاري ژوند ډېر وخت په هالنډ کې تېر کړ. دیکارت د هالنډ د طلایي دوران یو له مخکښو څېرو او د نوې فلسفې او الجبري هندسې د بنسټ اېښودونکو څخه ګڼل کېږي.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

ژوند

[سمول]

لومړنی ژوند

[سمول]

رنه دیکارت د ۱۵۹۶ کال د مارچ په ۳۱ مه د فرانسې د تورین ولایت په La Haye en Touraine سیمه کې وزېږېد. د هغه مور جینی بروچارد، د ده له زوکړې لږ وروسته کله یې چې نوموړی نړۍ ته راووړ مړه شوه، نو تمه نه کېدله چې دی به ژوندی پاتې شي. د دیکارت پلار، یواخیم (Joachim) د برتاین ناحیې په رن کې د پارلمان غړی و. دیکارت له خپلې انا او خپل مشر تره سره پاتې شو. په داسې حال کې چې د دیکارت کورنۍ رومن کاتولیکه وه، د پویتیو(Poitou) سیمه د فرانسوي پروتستانتانو تر واکمنۍ لاندې وه. په ۱۶۰۷ کال کې هغه مهال چې ده ښه روغتیايي حالت نه درلود په لافلش کې هنري-لي- ګرانډ شاهي کالج کې شامل شو. چېرې چې هغه له ریاضي، فزیک او د ګالیله له کارونو سره بلد شو. په ۱۶۱۴ کال کې له فراغت وروسته هغه د دوو کالو لپاره (۱۶۱۵-۱۶) پوایتر پوهنتون ته شامل شو چېرې چې نوموړی د خپل پلار له غوښتنې سره سم چې باید وکیل شي، د قانون او مدني قانون په برخه کې لیسانس ترلاسه کړ. له دې ځایه هغه پاریس ته لاړ. [۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]

په ۱۶۱۸ کال کې دیکارت خپلې دغې هیلې ته د رسېدو په موخه چې یو مسلکي پوځي شي، په برادا کې د مورئیس ناساو تر قوماندانۍ لاندې د پروتستانت هالنډ دولتي ځواک ته د اجیر په توګه ننوت او د نظامي انجینرۍ په برخه کې چې د سیمون سټیون له خوا یې بنسټ اېښودل شوی و، رسمي زده کړې وکړې. له همدې امله دیکارت، په برادا کې ډېر وهڅول شو څو د ریاضي په برخه کې خپلو زده کړو ته دوام ورکړي. په دې لار کې هغه د دوردریکت ښوونځي له مدیر ایساک بیکمن Isaac Beeckman سره اشنا شو، له هغه چا سره چې ده ورته د میوزیک ټولګه ولیکله (۱۶۱۸ لیکل شوې، په ۱۶۵۰ کې چاپ شوې). په ګډه سره دوی دواړو په ازاد سقوط، زنجیره وار، مخروطي مقطعه او سټاټیک مایع باندې کار وکړ. دواړو باور درلود چې دا اړینه ده څو داسې یوه لار پیدا کړي چې له ریاضي او فزیک دواړو سره اړونده وي.[۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]

مسلک

[سمول]

فرانسه

[سمول]

په ۱۶۲۰ کال کې، دیکارت پوځ خوشی کړ، هغه په لوریتو کې له Basilica della Santa Casa کلیسا څخه لیدنه وکړه او وروسته یې فرانسې ته تر تګ وړاندې ګڼ شمېر هېوادونه وکتل،  ده په پاریس کې ډېر وخت تېر کړ، هماغه مهال و چې ده خپله لومړنۍ مقاله: ( Regulae ad Directionem Ingenii) فکر ته د لوري ورکولو قوانینو تر نامه لاندې ولیکله. هغه په ۱۶۲۳ کال لاهیا ته ورسید، هلته یې خپل ټول جایداد وپلوره څو د اسهامو په بازار کې پرې پانګونه وکړي او د ده د پاتې ژوند لپاره ورته مناسب عاید برابر کړي.[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]

هالنډ

[سمول]

په ۱۶۲۸ کال کې دیکارت د هالند جمهوریت ته راوګرځېد. د ۱۶۲۹ کال په اپریل میاشت کې فرانکر پوهنتون ته لاړ او هلته یې د ادرین میتیوس تر نظر لاندې زده کړو ته دوام ورکړ. هغه اړ و چې یا به له یوې کاتولیک کورنۍ سره اوسېږي او یا به هم په Sjaerdemaslot ماڼۍ کې په کرایه ځای نیسي. راتلونکی کال یې په لیدین پوهنتون کې د "پویتویون" تر نامه لاندې داخله وکړه، څو هم د جاکوبوس ګالیوس تر نظر لاندې ریاضي زده کړي چېرې چې د پاپوس له شپږ ضلعي قضیې سره مخ شو او هم د مارتین هارتینیوس سره د ستورو پېژندنې په برخه کې زده کړې وکړي. د ۱۶۳۰ کال په اکتوبر کې له بیکمن سره په جنجال واوښت کوم چې ده هغه د خپلو یو شمېر نظریاتو په ادبي غلا تورن کړ. په امستردام کې هغه له یو شمېر نجونو سره اړیکې پیدا کړې، هیلینا جنس وندر ستروم یو له هغو وه، چې له هغې یې یوه لور د فرانسین په نوم پیدا شوه چې په ۱۶۳۵ کال کې په ډیوینتر کې وزېږېده او په پنځه کلنۍ کې د سرې تبې له امله مړه شوه. هغه د خپل کار اصلي برخه په هالنډ کې په څه باندې ۲۰ کاله وخت کې ولیکله او د ریاضي او فلسفې په برخو کې یې انقلاب رامنځته کړ. [۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]

سویډن

[سمول]

په ۱۶۴۹ کال کې دیکارت په اروپا کې مشهور فیلسوف او عالم و. سویډني ملکې کریسټینا خپل دربار ته وروغوښت او پېشنهاد یې ورته وکړ څو یوه نوې علمي اکاډمي جوړه کړي او همدارنګه نوموړې ته د مینې په برخه کې د نظریاتو په اړه زده کړه ورکړي. دیکارت دغه غوښتنه ومنله او د ژمي په نیمايي کې سویډن ته وکوچېد. هغې له دیکارت سره لیوالتیا لره او هغه یې وهڅاوه چې د روح د ستونزو په اړه خپله لیکنه خپره کړي.[۴۵][۴۶][۴۷]

مرګ

[سمول]

دیکارت پرېکړه وکړه چې ملکې کریستینا ته د هغې له زوکړې وروسته، درې ځله په اونۍ کې د سهار په پنځه بجې د هغې په سړه او وچه هوا لرونکې ماڼۍ کې درس ورکړی. ډېر ژر مالومه شوه چې دوی د یو بل نه خوښېدل؛ هغې د ده د میخانیکي فلسفې سره لیوالتیا نه لرله او نه هم ده له پخواني یونان سره. د ۱۶۵۰ کال د جنوري میاشتې تر ۱۵ مې، دیکارت کریستینا یوازې ۵ ځله لیدلې وه. د فبروري په لومړۍ هغه د سږو په پړسوب اخته شو او د فبروري په ۱۱ مه ومړ. د چانت پر باور د ده د مړینې لامل د سږو پړسوب و، خو د کریستینا د ډاکټر یوهان ون ولن پر خبره هغه اجازه نه لرله چې وینه ورکړي. (داسې ښکارېده چې ژمی معتدل و، یوازې د جنوري په میاشت کې چې د ژمي دویمه نیمايي وه او خپله دیکارت هم هغه سخت توصیف کړی و؛ پداسې حال کې چې، «د دیکارت دغه توصیف تر ډېره د هغه فکري حالت ته اړونډ و کوم چې ده د هوا له حالاتو درلود ").[۴۸][۴۹][۵۰][۵۱]

ای.پیس (E. Pies) د ډاکتر وان والن د لیک پر بنسټ دغه راپور تر پوښتنې لاندې راوستی؛ په داسې حال کې چې دیکارت خپله درملنه رد کړې وه. له هغه مهاله د ده د روغتیا په اړه ګڼ شمېر پوښتنې رامنځته شوې. په ۲۰۰۹ کال کې جرمني فیلسوف تیودور ایبرت په خپل کتاب کې په دې بحث کړی چې دیکارت د یو کاتولیک تبلیغ کوونکي له خوا چې د ده له دیني نظریاتو سره مخالف و، مسموم شوی.[۵۲][۵۳][۵۴][۵۵]

هغه په یو پروتستانت ملت کې د یو کاتولیک په توګه د یتیمو ماشومانو لپاره په ځانګړې شوې هدیره کې چې د ستاکهولم په ادولف فردریکاس کایرکا سیمه کې یې موقعیت درلود خاورو ته وسپارل شو. د هغه لیکنې د چانوت اوښې، کلادو کلرزلیر لاس ته ورغلې چې «متدین کاتولیک و چې د دیکارت لیکنې یې په قطع کولو، زیاتولو او یا هم انتخابي ډول خپرولي». په ۱۶۶۳ کال کې پاپ د دیکارت لیکنې د منع شوو کتابونو په نوملړ کې راوړې. په ۱۶۶۶ کال کې، یانې د هغه له مرګه ۱۶ کاله وروسته د هغه پاتې شوني (جسد) فرانسې ته راوړل شو او په Saint-Étienne-du-Mont کې خاورو ته وسپارل شو. په ۱۶۷۱ کال کې، څوارلسم لویي د عیسویت په اړه د هغه ټولې ویناوې منع کړې. پداسې حال کې چې د ۱۷۹۲ کال ملي کنوانسیون پلان درلود د هغه پاتې شوني پنتئون ته ولېږدوی. هغه بیاځلي په ۱۸۱۹ کال کې په سن ژرمن صومعه کې خښ شو، په داسې حال کې چې یوه ګوته او د سر کاسه یې نه وه. د هغه د سر کاسه په پاریس کې په Musée de l'Homme موزیم کې نندارې ته اېښودل شوې.[۵۶][۵۷][۵۸][۵۹][۶۰][۶۱][۶۲]

سرچينې او ياداښتونه

[سمول]
  1. ↑ Wells, John (3 April 2008). Longman Pronunciation Dictionary (3rd ed.). Pearson Longman. ISBN 978-1-4058-8118-0.
  2. ↑ "Descartes". Collins English Dictionary. HarperCollins.
  3. ↑ "Descartes, René[مړه لينکونه]" (US English). Lexico. Oxford University Press. 2020.
  4. ↑ Colie, Rosalie L. (1957). Light and Enlightenment. Cambridge University Press. p. 58.
  5. ↑ Nadler, Steven. 2015. The Philosopher, the Priest, and the Painter: A Portrait of Descartes. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-16575-2.
  6. ↑ Carlson, Neil R. (2001). Physiology of Behavior. Needham Heights, Massachusetts: Pearson: Allyn & Bacon. p. 8. ISBN 978-0-205-30840-8.
  7. ↑ This idea had already been proposed by Spanish philosopher Gómez Pereira a hundred years ago in the form: "I know that I know something, anyone who knows exists, then I exist" (nosco me aliquid noscere, & quidquid noscit, est, ergo ego sum).
    • Pereira, Gómez. 1749 [1554]. "De Immortalitate Animae." Antoniana Margarita. p. 277.
    • Santos López, Modesto. 1986. "Gómez Pereira, médico y filósofo medinense." In Historia de Medina del Campo y su Tierra, volumen I: Nacimiento y expansión, edited by E. L. Sanz.
  8. ↑ Bertrand Russell (2004) History of western philosophy pp. 511, 516–17
  9. ↑ See also: Epistemological turn.
  10. ↑ Moorman, R. H. 1943. "The Influence of Mathematics on the Philosophy of Spinoza." National Mathematics Magazine 18(3):108–15.
  11. ↑ Grondin, J., Introduction to Metaphysics: From Parmenides to Levinas (New York: Columbia University Press, 2004), p. 126.
  12. ↑ Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and Mathematicians: The History of Math Discoveries Around the World; Vol. 1. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. p. 99. ISBN 978-0-7876-3813-9. OCLC 41497065.
  13. ↑ Rodis-Lewis, Geneviève (1992). "Descartes' Life and the Development of His Philosophy". In Cottingham, John (ed.). The Cambridge Companion to Descartes. Cambridge University Press. p. 22. ISBN 978-0-521-36696-0.
  14. ↑ "All-history.org". خوندي شوی له the original on 29 January 2015. بياځلي په 23 December 2014.
  15. ↑ Clarke, Desmond M. (2006). Descartes : a biography. New York: Cambridge University Press. ISBN 0-511-16899-3. OCLC 67705926.
  16. ↑ "Descartes, Rene | Internet Encyclopedia of Philosophy" (in American English). بياځلي په 2021-07-27.
  17. ↑ Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and Mathematicians: The History of Math Discoveries Around the World; Vol. 1. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. p. 100. ISBN 978-0-7876-3813-9. OCLC 41497065.
  18. ↑ Porter, Roy (1999) [1997]. "The New Science". The Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity from Antiquity to the Present. Great Britain: Harper Collins. p. 217. ISBN 978-0-00-637454-1.
  19. ↑ Baird, Forrest E.; Kaufmann, Walter (2008). From Plato to Derrida. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall. pp. 373–377. ISBN 978-0-13-158591-1.
  20. ↑ Descartes. [1637] 2011. Discourse on the Method. Zhubei: Hyweb Technology. p. 20–21.
  21. ↑ Durandin, Guy. 1970. Les Principes de la Philosophie. Introduction et notes. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin.
  22. ↑ McQuillan, J. C. 2016. Early Modern Aesthetics. Lanham, MD: Rowman & Littlefield. p. 45.
  23. ↑ Jeffery, R. 2018. Princess Elisabeth of Bohemia: The Philosopher Princess. Lanham, MD: Lexington Books. p. 68.
  24. ↑ Parker, N. Geoffrey. 2007. "Battle of White Mountain" (revised). Encyclopædia Britannica.
  25. ↑ "René Descartes - Biography". Maths History (in انګليسي). بياځلي په 27 September 2020.
  26. ↑ Shea, William R. 1991. The Magic of Numbers and Motion. Science History Publications.
  27. ↑ Moote, A. L. 1989. Louis XIII, the Just. Oakland: University of California Press. pp. 271–72.
  28. ↑ Matton, Sylvain, ed. 2013. Lettres sur l'or potable suivies du traité De la connaissance des vrais principes de la nature et des mélanges et de fragments d'un Commentaire sur l'Amphithéâtre de la Sapience éternelle de Khunrath, by Nicolas de Villiers. Paris: Préface de Vincent Carraud.
  29. ↑ Gaukroger, Stephen. 1995. Descartes: An Intellectual Biography. Oxford: Clarendon Press.
  30. ↑ Durandin, Guy. 1970. Les Principes de la Philosophie. Introduction et notes. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin.
  31. ↑ Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and mathematicians : the history of math discoveries around the world; Vol. 1. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. p. 101. ISBN 978-0-7876-3813-9. OCLC 41497065.
  32. ↑ Grayling, A. C. 2006. Descartes: The Life of René Descartes and Its Place in His Times. Simon & Schuster. pp. 151–52.
  33. ↑ Durant, Will and Ariel (1961). The Story of Civilization: Par VII, the Age of reason Begins. New York: Simon and Schuster. p. 638. ISBN 978-0-671-01320-2.
  34. ↑ Porterfield, J., René Descartes (New York: Rosen Publishing, 2018), p. 66.
  35. ↑ Russell Shorto, Descartes' Bones: A Skeletal History of the Conflict Between Faith and Reason ISBN 978-0-385-51753-9 (New York, Random House, 2008)
  36. ↑ While in the Netherlands he changed his address frequently, living among other places in Dordrecht (1628), Franeker (1629), Amsterdam (1629–1630), Leiden (1630), Amsterdam (1630–1632), Deventer (1632–1634), Amsterdam (1634–1635), Utrecht (1635–1636), Leiden (1636), Egmond (1636–1638), Santpoort (1638–1640), Leiden (1640–1641), Endegeest (a castle near Oegstgeest) (1641–1643), and finally for an extended time in Egmond-Binnen (1643–1649).
  37. ↑ He had lived with Henricus Reneri in Deventer and Amsterdam, and had met with Constantijn Huygens and Vopiscus Fortunatus Plempius; Descartes was interviewed by Frans Burman at Egmond-Binnen in 1648. Henricus Regius, Jan Stampioen, Frans van Schooten, Comenius and Gisbertus Voetius were his main opponents.
  38. ↑ Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and mathematicians: the history of math discoveries around the world; Vol. 1. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. p. 103. ISBN 978-0-7876-3813-9. OCLC 41497065.
  39. ↑ Descartes, Discourse on the Method (Zhubei: Hyweb Technology: 2011), p. 88.
  40. ↑ "Pierre de Fermat | Biography & Facts". Encyclopedia Britannica. 
  41. ↑ Blom, John J., Descartes, His Moral Philosophy and Psychology. New York University Press, 1978. ISBN 0-8147-0999-0
  42. ↑ Harth, E., Cartesian Women: Versions and Subversions of Rational Discourse in the Old Regime, (Ithaca: Cornell University Press, 1992), pp. 67–77.
  43. ↑ Craig, D. J., "She Thinks, Therefore I Am", Columbia Magazine, Fall 2017.
  44. ↑ Mercer, C., "Descartes' debt to Teresa of Ávila, or why we should work on women in the history of philosophy", Philosophical Studies 174, 2017.
  45. ↑ Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and mathematicians : the history of math discoveries around the world. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. pp. 103–4. ISBN 978-0-7876-3813-9. OCLC 41497065.
  46. ↑ Smith, Kurt (Fall 2010). "Descartes' Life and Works". Stanford Encyclopedia of Philosophy.  
  47. ↑ Modern meteorology: a series of six lectures: delivered under the auspices of the Meteorological Society in 1878, 1879, p. 73.
  48. ↑ Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and mathematicians: the history of math discoveries around the world. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. p. 104. ISBN 978-0-7876-3813-9. OCLC 41497065.
  49. ↑ "Severity of winter seasons in the northern Baltic Sea between 1529 and 1990: reconstruction and analysis" by S. Jevrejeva (2001), p. 6, Table 3
  50. ↑ "Il y a des preuves que René Descartes a été assassiné". L'Obs (in فرانسوي). بياځلي په 27 September 2020.
  51. ↑ Smith, Kurt (Fall 2010). "Descartes' Life and Works". Stanford Encyclopedia of Philosophy.  
  52. ↑ Pies Е., Der Mordfall Descartes, Solingen, 1996, and Ebert Т., Der rätselhafte Tod des René Descartes, Aschaffenburg, Alibri, 2009. French translation: L'Énigme de la mort de Descartes, Paris, Hermann, 2011
  53. ↑ "Descartes was "poisoned by Catholic priest" – The Guardian, Feb 14 2010". The Guardian. 14 February 2010. بياځلي په 8 October 2014.
  54. ↑ "Was Descartes murdered in Stockholm?". Stockholm News. 22 February 2010. خوندي شوی له the original on 15 December 2014.کينډۍ:Self-published source
  55. ↑ Ebert, Theodor (2009). Der rätselhafte Tod des René Descartes (in الماني). Alibri Verlag. ISBN 978-3-86569-048-7.
  56. ↑ Garstein, Oskar (1992). Rome and the Counter-Reformation in Scandinavia: The Age of Gustavus Adolphus and Queen Christina of Sweden, 1622-1656 (in انګليسي). BRILL. ISBN 978-90-04-09395-9.
  57. ↑ Rodis-Lewis, Geneviève (1999). Descartes: His Life and Thought (in انګليسي). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-8627-2.
  58. ↑ Oppy, Graham; Trakakis, N. N. (11 September 2014). Early Modern Philosophy of Religion: The History of Western Philosophy of Religion, volume 3 (in انګليسي). Routledge. ISBN 978-1-317-54645-0.
  59. ↑ "Andrefabre.e-monsite.com". خوندي شوی له the original on 5 November 2014. بياځلي په 21 December 2014.
  60. ↑ Watson, R., Cogito, Ergo Sum: The Life of René Descartes (Boston: David R. Godine, 2002), pp. 137–154.
  61. ↑ The remains are, two centuries later, still resting between two other graves—those of the scholarly monks Jean Mabillon and Bernard de Montfaucon—in a chapel of the abbey.
  62. ↑ "5 historical figures whose heads have been stolen". Strange Remains. 23 July 2015. بياځلي په 29 November 2016.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=رنه_دیکارت&oldid=301747" نه اخيستل شوی