Jump to content

کینیا

تړنې سمول
د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
(له کېنيا نه مخ گرځېدلی)
  
کینیا
کینیابیرغ کینیانښان
کینیا
شعار
ملي ترانه:
ځمکه او استوګنه
کوارډينېټ ۰°۰۶′شمال ۳۸°۰۰′ختیځ / 0.1°شمال 38°ختيځ / 0.1; 38   ويکيډاټا کې (P625) ځانګړنې بدلې کړئ[۱]
ټيټه سيمه هندي سمندر (0 متر )  ويکيډاټا کې (P1589) ځانګړنې بدلې کړئ
پراخوالی 581309 کیلومتره مربع   ويکيډاټا کې (P2046) ځانګړنې بدلې کړئ
پلازمېنه نایروبی
رسمي ژبې سواهيلي ژبه [۲]،  انګرېزي ژبه [۳]  ويکيډاټا کې (P37) ځانګړنې بدلې کړئ
مشرتابه
بنسټ اېښودنه او واکمنۍ
خپلواکۍ نېټه ۱۹۶۳  ويکيډاټا کې (P571) ځانګړنې بدلې کړئ
د عمر محدودیتونه
د واده عمر 18 کلن   ويکيډاټا کې (P3000) ځانګړنې بدلې کړئ
بې کارۍ کچه 9 سلنه (۲۰۱۴)[۴]  ويکيډاټا کې (P1198) ځانګړنې بدلې کړئ
نور مالومات
پیسې د کینیا شیلینګ   ويکيډاټا کې (P38) ځانګړنې بدلې کړئ
بېړنۍ ټليفون
شمېره
تګلوری کيڼ [۵]  ويکيډاټا کې (P1622) ځانګړنې بدلې کړئ
رسمي وېبپاڼه د تاييدولو سرچينه  ويکيډاټا کې (P856) ځانګړنې بدلې کړئ
هېواد کوډ KE  ويکيډاټا کې (P297) ځانګړنې بدلې کړئ
د زنګ وهنې نړیوال کوډ +254  ويکيډاټا کې (P474) ځانګړنې بدلې کړئ
Map

کېنیا په انګلیسي Republic of Kenya) په ختیخې افریقا کې پروت هیواد دی. چې پلازمېنه یې د نایروبی ښار دی. د یاد هیواد رسمی ژبي سواحلي او انګلیسي مساحت یې ۳۶۷'۵۸۰ کیلومتره مربع او د وګړو شمیر یې ۷۹۱'۲۱۴'۵۲ میلیوتنه دی. د کینیا د پیسو واحد د کینیا شیلینګ (KSH) دی، نوموړی هیواد په ۱۲ د ډسمبر ۱۹۶۳م کال د خپل جمهوریت اعلان وکړ.

کينيا چې په رسمي ډول د کينيا جمهوريت دی او په سواهيلي ژبه کې ورته (Jamhuri ya Kenya) وايي، په ختيځه افريقا کې يو هېواد دی. د خپل ۵۸۰۳۶۷ کیلو متر مربع (۲۲۴۰۸۱ ميل مربع) پراخوالي له مخې کينيا د نړۍ ۴۸ لوی هېواد دی. د ۲۰۱۹ ز کال په سرشمېرنه کې له ۴۷،۶ ميليون څخه د زيات نفوس په درلودلو سره کينيا د نړۍ ۲۹ ګڼ نفوسه هېواد و. پلازمېنه او لوی ښار يې نايروبي دی، په داسې حال کې چې تر ټولو لرغونی او په اوس وخت کې دويم ستر ښار او لومړنۍ پلازمېنه يې د مومباسا (Mombasa) ساحلي ښار دی. د کيسمو ښار (Kisumu City) درېيم تر ټولو لوی ښار او همدارنګه پر ويکتوريا جهيل باندې يو کورنی بندر دی. نور مهم ښاري مرکزونه یې ناکورا (Nakura) او ايلډوريټ (Eldoret) دي. تر ۲۰۲۰ ز کال پورې کينيا له نايجيريا او سويلي افريقا څخه وروسته په نيمه صحرايي افريقا کې درېيم لوی اقتصادي هېواد و. دا هېواد په شمال لويديځ کې د سويلي سوډان، شمال کې د ايتوپيا، ختيځ کې د سوماليا، لويديځ کې د يوګندا، سویل کې د تانزانيا او سویل ختيځ کې د هند له سمندر سره لګېدلی دی. د هېواد جغرافيه، نفوس او اقليم په پراخ ډول توپير لري، چې په ترتيب سره پر سړو واورو د پوښل شويو غرونو څوکو (لکه د کينيا پر غر “Mount Kenya” باندې Batian, Nelion او Point Lenana) څخه، چې شا او خوا ته يې پراخه ځنګلونه دي، په ختيځ کې د ژوو ژوند او حاصلخیزو کرنيزو ځمکو، د درز يا چاود شوې درې په برخو کې معتدله اقليمونه او په لږ حاصلخیزه شاړو او نيمه شاړو سيمو او بشپړ دښتو (لکه د چالبي او نايري دښتې Chalbi Desert and Nyiri Desert) کې وچ اقليمونه دي. [۶][۷]

د کينيا لومړني اوسېدونکي لکه د ننيو “Hadza” [توکم] وګړو غوندې، ښکاري راټولېدونکي وو. د مل لاسي صنعتونو او اسکليټي مادې د لرغون پېژندنې د نېټې ټاکنې له مخې د کيوشيټيک (Cushitic) ژبې ويونکي له ميلاد څخه مخکې د ۳۲۰۰ او ۱۳۰۰ کالونو تر منځ په لومړي ځل د کينيا په ټيټو سيمو کې استوګن شول، چې ياده سيمه د “Savanna Pastoral Neolithic” ټيټې خاورې په نوم يادېږي. د نيوليټيک ويونکو کليوالي وګړو (چې د کينيا د نيوليټيک ويونکو نيکونه دي) له ميلاد څخه نږدې ۵۰۰ کالونه وړاندې له ننني سويلي سوډان څخه کينيا ته کډوالي پيل کړه. د بانټو (Bantu) توکم وګړي له ميلاد څخه مخکې د ۲۵۰ او ۵۰۰ کالونو تر منځ د هېواد په ساحل او دننه کې مېشت شول. اروپايي اړيکه له ميلاد څخه ۱۵۰۰ کالونه مخکې په پرتګالي سترواکۍ سره پيل شوه او د کينيا اغېزناک استعمار په ۱۹ پېړۍ کې د اروپا د کورنۍ سپړنې پر مهال پيل شو. معاصره کينيا په ۱۸۹۵ کې د بریتانوي سترواکۍ له لورې له رامنځته شوي قيموميت او په ۱۹۲۰ ز کال کې د پيل شوې وروستۍ کينيايي مستعمرې (Kenya Colony) څخه راپورته شوه. د انګليستان او مستعمرې تر منځ ګڼې شخړې د “Mau Mau” اوښتون (چې په ۱۹۵۲ کې پيل شو) او په ۱۹۶۳ ز کال کې د خپلواکۍ د اعلان لامل شوې. له خپلواکۍ څخه وروسته کينيا د ملتونو د ګډو ګټو غړې پاتې شوه. اوسنی اساسي قانون يې د ۱۹۶۳ کال د خپلواکۍ اساسي قانون پر ځای په ۲۰۱۰ ز کال کې تصويب شو. [۸][۹][۱۰][۱۱]

د هېواد د نظام ډول ولسمشريز ديموکراتيک جمهوريت دی، چې ټاکل شوي چارواکي په کې د ولس استازولي کوي او ولسمشر په کې د دولت او حکومت رئيس دی. کينيا د ملګرو ملتونو، د ملتونو د ګډو ګټو، نړيوال بانک، د پيسو نړيوال صندوق، COMESA، د جزا نړيوالې محکمې او نورو نړیوالو سازمانونو غړې ده. د ۱۴۶۰ ناخالص ملي عايد په درلودلو سره کينيا د ټيټ منځني عايد اقتصاد دی. د کينيا اقتصاد د ختيځې او مرکزي افريقا تر ټولو ستر دی او نايروبي د سيمې په کچه د يو ستر سوداګريز مرکز په توګه خدمت کوي. کرنه يې تر ټولو لويه برخه ده. چای او قهوه يې نغد دوديز غله جات دي، په داسې حال کې چې تازه ګلان په کې چټک وده کوونکي صادرات دي. د خدمت صنعت په ځانګړي ډول چکر يا سياحت هم د اقتصاد يو ستر چلونکی دی. ياد هېواد د ختيځې افريقايي ټولنې د سوداګريزې ډلې غړی دی، که څه هم د نړیوالې سوداګرۍ ځينې سازمانونه دا هېواد د افريقا د ستر ښکر (Greater Horn of Africa) د برخې په توګه ډلبندي کوي. افريقا د کينيا د لېږد يا صادراتو تر ټولو ستر بازار دی، چې په دويم ګام کې اروپايي ټولنه ځای لري. [۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]

ريښه پېژندنه (ایتمولوژي)

د کينيا جمهوريت د کينيا غر (Mount Kenya) له نوم څخه نومول شوې ده. د معاصر نوم تر ټولو پخوانۍ ثبت شوې نسخه په ۱۹ پېړۍ کې د الماني سپړونکي جان لډويګ کراپف (Johann Ludwig Krapf) له لورې وليکل شوه. په داسې حال کې چې د افسانوي اوږد واټن سوداګر مشر کېفوی (Chief Kivoi) په مشرۍ د “Mamba” په نوم له يو کاروان سره يې يون کاوه، کراپف د غر څوکه په نښه کړه او د هغه د نوم پوښتنه يې وکړه. “Kivoi” ورته “Ki-Nyaa” يا “Kiima-Kiinyaa” ځکه وويل، چې پر څوکو يې د تورې ډبرې او سپېنې واورې نمونې ښايي هغه ته د نارينه شتر مرغ بڼې وريادې کړې وي. د “Agiguyu” وګړي چې د Mt. Kenya په مخ پر ځوړ برخو کې اوسېږي، په Kikuyu ژبه کې ورته “Kirima Kirinyaga” وايي؛ په داسې حال کې چې “Embu” توکم يې “Kirenyaa” بولي، چې درې واړه نومونه ورته معنا لری. [۱۸][۱۹]

لډوېګ کراپف د هېواد نوم په “Kenia” او “Kegnia” دواړو سره ثبت کړ. ځينو ويلي دي چې دا د افريقايي () تلفظ يوه څرګنده يا کره يادونه ده. د ځمکې پېژندونکي او طبيعت پوه سکاتلنډي جوزف تامپسن (Joseph Thompsons) له لورې د ۱۸۸۲ کال جوړې شوې نقشې “Mt. Kenya” د “Mt. Kenya” په توګه [په نوم] په نښه کړه. د غر نوم د هېواد د نوم په توګه ومنل شو. ياد نوم د لرغونې استعمارې دورې پر مهال په رسمي ډول خپور نه شو. په ياده موده کې هېواد د ختيځې افريقا قيموميت يا تر څار لاندې سيمه ګڼل کېده. د هېواد رسمي نوم په ۱۹۲۰ کې د کينيا مستعمره (Colony of Kenya) ته بدل شو. [۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]

تاريخچه

په کينيا کې موندل شوي فوسيلونه څرګندوي، چې له ۲۰ ميليون څخه د زياتو کالونو لپاره په سيمه کې ستر پادريان اوسېدلي دي. تورکانا جهيل (Lake Turkana) ته نږدې وروستۍ موندنې په ډاګه کوي، چې د هومو لړۍ “Hominids” لکه هومو هيبل “Homo habilis” (۱،۸ څخه ۲،۵ ميليونو پورې پخوا کالونه) او هوکو ايريکټس “Homo erectus” (۱،۹ ميليون څخه تر ۳۵۰۰۰۰ کالونه پخوا پورې) د معاصرو “Homo sapiens” شوني سيده نيکونه دي او په پليسټوسين (Pleistocene) دوره کې يې کينيا کې ژوند وکړ. [۲۵]

په ۱۹۸۴ ز کال په ټورکانا جهيل کې د کيندنو پر مهال د لرغوني ژوند پوه ريچارد لييکي (Richard Leakey) له کامويا کيميو (Kamoya Kimeu) سره د ټورکانا هلک (Turkana Boy) په موندلو کې مرسته وکړه، چې د “Homo erectus” ۱،۶ ميليونه کاله پخوانی فوسيل و. د لرغوني “hominids” په اړه پخوانۍ څېړونه په ځانګړي ډول په ماري لييکي (Mary Leakey) او لويس لييکي (Louis Leakey) له لوري مشخص شوې ده، چې دواړه په “Olorgesailie” او “Hyrax Hill” سيمو کې د لرغون پېژندنې د لومړنۍ څېړنې ځواب ويونکي وو. په “Hyrax Hill” سيمه کې وروستی کار د “Glynn Issac” له لورې تر سره شو. [۲۵]

ختيځه افريقا د کينيا په ګډون يو له تر ټولو لرغونو سيمو څخه ده، چې د باور له مخې معاصرو انسانانو (Homo sapiens) په کې ژوند کړی دی. په ۲۰۱۸ کال د “Olorgesailie” په کينيا سيمه کې د اوږد واټن سوداګريزو شبکو (چې ځيني توکي لکه د اور غورځوونکو غرونو له موادو څخه په طبيعي ډول جوړېدونکې ښيښه يې رانغاړله) د رنګونو د کارونې او د ويشتونکو ټکو د شونې جوړونې په ګډون د معاصرو کړو وړو د لرغونې راڅرګندېدنې ثبوت وموندل شو، چې نېټه يې ۳۲۰۰۰۰ پخوا کالونو ته ورګرځي. د سيمې په اړه د ۲۰۱۸ ز کال د درې څېړنو ليکوالان، چې د کتنې له مخې يې د يادو کړو وړو ثبوت د پخوانيو “Homo sapiens” پېژندل شويو فوسيلي پاتې شونو (لکه په ماراکو کې د ارهود “Irhoud” غر او په سويلي افریقا کې “Florisbad”) سره نږدې معاصر دی او دوی وړانديز کوي، چې پېچلي او معاصر کړه وړه د “Homo sapiens” د راپورته کېدنې وخت ته نږدې وار له مخه په افريقا کې پيل شوي وو. [۲۶][۲۷][۲۸]

نيوليتيک (Neolithic)

د نینۍ کينيا لومړني اوسېدونکي ښکاري راټولېدونکي وو، چې د معاصرو “Khoisan” ويونکو خپلوان وو. دا وګړي وروسته د کرنيز بزګر “Cushitic” وګړو (چې د کينيا د Cushitic ويونکو نيکونه دي) له لورې د افريقا له ښکر (Horn of Africa) څخه بې ځايه شول. د لرغوني هولوسين (Holocene) دورې پر مهال سيمه ايز اقليم له وچ څخه يو څه لمدو حالتونه ته بدل شو، چې د تېر په پرتله د خوښې وړ چاپيريال کې يې، د کرنې او څارويو د روزنې غوندې د کلتوري دودونو پرمختګ ته موکه برابره کړه. [۲۹][۳۰]

ایداري وېش

د کینیا هیواد د ښارونو نوملړ.

تاریخ

کلتور

جغرافیه

Carte topographique du Kenya (attention : chiffres des latitudes longitudes (en bleu) erronés)

اقتصاد

  1. ↑   ويکيډاټا کې (P402) ځانګړنې بدلې کړئ {{cite web}}: Empty citation (help)
  2. ↑ موضوع: 7
  3. ↑ موضوع: 7.2
  4. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20181225111100/https://www.kra.go.ke/index.php#Q1 — آرشيف اصل په ۲۵ ډيسمبر ۲۰۱۸
  6. ↑ Reporter, Standard. "Kenya now third-largest economy in sub-Saharan Africa". The Standard (په انګليسي). Archived from the original on 8 June 2020. نه اخيستل شوی 2020-06-08.
  7. ↑ "2019 KENYA POPULATION AND HOUSING CENSUS - POPULATION BY COUNTY AND SUB COUNTY - Kenya Data Portal". kenya.opendataforafrica.org. Archived from the original on 16 April 2021. نه اخيستل شوی 2 January 2021.
  8. ↑ "African Hunter-Gatherers: Survival, History and Politics of Identity" (PDF). repository.kulib.kyoto-u.ac.jp (په انګليسي). Archived (PDF) from the original on 4 November 2018. نه اخيستل شوی 2021-10-18.
  9. ↑ "The East African Bushmen". researchgate.net (په انګليسي). Archived from the original on 9 January 2022. نه اخيستل شوی 2021-10-18.
  10. ↑ Ehret, C. (1983) Culture History in the Southern Sudan, J. Mack, P. Robertshaw, Eds., British Institute in Eastern Africa, Nairobi, pp. 19–48, ISBN 1-872566-04-9.
  11. ↑ "Wonders Of The African World". pbs (په انګليسي). Archived from the original on 19 October 2019. نه اخيستل شوی 2021-10-18.
  12. ↑ "Victorian Electronic Democracy - Final Report - Table of ContentsVictorian Electronic Democracy - Final Report - Glossary". 13 December 2007. Archived from the original on 13 December 2007. نه اخيستل شوی 29 January 2019.
  13. ↑ Kenya GDP purchasing power 2010: 66 Billion Archived 11 January 2012 at the Wayback Machine.. Imf.org. 14 September 2006.
  14. ↑ Ethiopia GDP purchasing power 2010: 86 billion Archived 14 November 2017 at the Wayback Machine.. Imf.org. 14 September 2006.
  15. ↑ "GNI per capita, Atlas method (current US$) - Kenya". worldbank.org. World Bank. نه اخيستل شوی 3 May 2022.
  16. ↑ Maxwell, Daniel, and Ben Watkins. "Humanitarian information systems and emergencies in the Greater Horn of Africa: logical components and logical linkages." Disasters 27.1 (2003): 72-90.
  17. ↑ Mwangi S. Kimenyi; Francis M. Mwega; Njuguna S. Ndung'u (May 2016). "The African Lions: Kenya country case study" (PDF). The Brookings Institution. Archived (PDF) from the original on 27 May 2016. نه اخيستل شوی 23 May 2016.
  18. ↑ "History". Archived from the original on 26 May 2016. نه اخيستل شوی 13 May 2016.
  19. ↑ Sullivan, Paul (2006). Kikuyu Districts. Dar es Salaam, Tanzania: Mkuki na Nyota Publishers.
  20. ↑ Krapf, Johann Ludwig (1860). Travels, Researches, and Missionary Labours in Eastern Africa. London: Frank Cass & Co. Ltd.
  21. ↑ Krapf, Johann Ludwig (13 May 1850). "Extract from Krapf's diary". Church Missionary Intelligencer. i: 452.
  22. ↑ Foottit, Claire (2006) [2004]. Kenya. The Brade Travel Guide. Bradt Travel Guides Ltd. ISBN 978-1-84162-066-4.
  23. ↑ Ratcliffe, B. J. (January 1943). "The Spelling of Kenya". Journal of the Royal African Society. 42 (166): 42–44. JSTOR 717465.
  24. ↑ Sullivan, Paul (2006). Kikuyu Districts. Dar es Salaam, Tanzania: Mkuki na Nyota Publishers.
  25. ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ Glynn Llywelyn Isaac, Barbara Isaac (1977). [[[:کينډۍ:Google books]] Olorgesailie: archeological studies of a Middle Pleistocene lake basin in Kenya]. University of Chicago Press. p. xiii. {{cite book}}: Check |url= value (help)
  26. ↑ Chatterjee, Rhitu (15 March 2018). "Scientists Are Amazed By Stone Age Tools They Dug Up In Kenya". NPR. Archived from the original on 15 March 2018. نه اخيستل شوی 15 March 2018.
  27. ↑ Yong, Ed (15 March 2018). "A Cultural Leap at the Dawn of Humanity - New finds from Kenya suggest that humans used long-distance trade networks, sophisticated tools, and symbolic pigments right from the dawn of our species". The Atlantic. Archived from the original on 17 November 2020. نه اخيستل شوی 15 March 2018.
  28. ↑ Brooks AS, Yellen JE, Potts R, Behrensmeyer AK, Deino AL, Leslie DE, Ambrose SH, Ferguson JR, d'Errico F, Zipkin AM, Whittaker S, Post J, Veatch EG, Foecke K, Clark JB (2018). "Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age". Science. 360 (6384): 90–94. Bibcode:2018Sci...360...90B. doi:10.1126/science.aao2646. PMID 29545508.
  29. ↑ Ehret, C. (2002) The Civilizations of Africa: a History to 1800, University Press of Virginia, ISBN 0-8139-2085-X.
  30. ↑ Ehret, C. (1980) The historical reconstruction of Southern Cushitic phonology and vocabulary, Kölner Beiträge zur Afrikanistik 5, Bd., Reimer, Berlin.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=کینیا&oldid=336520" نه اخيستل شوی