ګرېګور منډېل

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
ګرېګور منډېل
(الماني: Gregor Mendel)[۱]  د (P1559) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
ګرېګور منډېل
د شخص معلومات
زیږون نوم (الماني: Gregor Johann Mendel)[۱]  د (P1477) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
پيدايښت ۲۰ جولای ۱۸۲۲[۲][۳][۴]
مړینه 6 جنوري 1884 (62 کاله)[۵][۶][۷][۸][۱][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵]  د (P570) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
برنو[۱][۱۰][۱۴]  د (P20) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
مذهب کاتولیکه کلیسا[۱]  د (P140) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
عملي ژوند
دنده بيالوژي پوه (د ژونديو موجوداتو د علومو پوهان)[۱][۱۴]  د (P106) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
کاروونکي ژبه(ي) آلماني ژبه[۱۶][۱]
لاتين ژبه
چيکی ژبه  د (P1412) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
د کړنې څانګه جنتیک[۱]  د (P101) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
ويبپاڼه
ويبپاڼه د تاييدولو سرچينه  د (P856) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
  د (P935) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
سمول کينډۍ لاسوند وګورئ

ګرېګور یوهان منډېل (۲۰ جولای ۱۸۲۲- ۶ جنوري ۱۸۸۴) هوا پېژندونکي (مېټرولوژېسټ)، ریاضي پوه، بیالوژي پوه، اګسوستنین کلیسا غړی (Augustinian friar) او د موراویا مارګراتیو (Margraviate of Moravia) په برنو سیمه کې د سنت توماس کلیسا کشیش و. منډېل د اتریش د سترواکۍ (اوسنی چک جمهوریت) په سیلیسین (Silesian) برخه کې په یوه آلمانۍ کورنۍ کې وزېږېد او له مړینې وروسته د ژنتیک د علم د بنسټګر په توګه وپېژندل شو. له دې سره چې بزرګر له زریزو راهیسې پوهېدل چې د بوټو او حیواناتو ترمنځ دوه رګه پیوند شتون لري او کېدلای شي د مطلوبو صفاتو په ګته وي، د نخود په بوټي د منډېل څېړنه چې د ۱۸۶۵ او ۱۸۶۳ کلونو پر مهال یې ترسره کړه، ګڼ شمېر د وراثت قوانین یې رامنځته کړل چې اوس مهال د منډېل د وراثت د قوانینو په توګه یادېږي.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

منډېل د نخود د بوټي په اوو ځانګړنو څېړنه وکړه: د بوټي لوړوالی، د نخود د پوښ ډول او رنګ، د تخم ډول او رنګ او د هغو د ګل رنګ او موقعیت. د بېلګې په توګه د تخم رنګ، مانډېل څرګنده کړه کله چې د نسل اصلي تولیدونکی زېړ نخود له بل تولیدونکي شنه نخود سره پیوند شي د دوی ګډ ډول د زېړو نخودو دانې تولیدوي. په داسې حال کې چې د هغو په راتلونکي نسل نخودو کې یو په درې برخه شین او زېړ رنګه نخود تولیدوي. هغه د دغې پدېدي یا ښکارندې د تشریح کولو په موخه د غالب "recessive" او مغلوب "dominant" اصطلاحات د هغو ځانګړو خواصو ته اړوند وکارول. په مخکني مثال کې د شین صفت چې ښکاري په خپل لومړي نسل کې له منځه تللی مغلوب بللی او زېړ رنګ غالب. هغه خپل دغه کار په ۱۸۶۶ ز کال کې خپور کړ، چې د پټو عواملو اغیز یې – چې اوس ورته ژن ویل کېږي-  د یو ژوندي موجود د پخلي وړ صفاتو په ټاکلو کې ښکاره کړ.

د مونډېل د چارو بنسټیز اهمیت تر هغه مهاله ( له څه باندې دریو لسیزو څخه وروسته) چې په شلمه پېړۍ کې د ده قوانین بیاځلي کشف شول درک نشو. ایریخ ون تشېرمک(Erich von Tschermak)، هوګو دي وریس (Hugo de Vries) او کارل کورینس (Carl Correns) په ۱۹۰۰ ز کال کې د مانډېل د تجربو یو شمېر موندنې په خپلواک ډول تائید کړې، او د ژنتیک نوې دوره پیله شوه.[۲۲][۲۳]

ژوند او مسلک[سمول]

منډېل په آلماني ژبه ویونکې چکي کورنۍ کې، د اتریش د سترواکۍ  د ماراوین – سیلیسن (Moravian-Silesian) پولې (چې اوس د چک جمهوریت برخه ده) په هاینسیس (Hynčice) (په جرمني کې هایزندورف بی اودراو Heinzendorf bei Odrau ) سیمه کې وزېږېد. هغه د آنتون او روسین (سوېرتلیچ) ماندېل زوی و چې د ویرونیکا په نوم یوه مشره او تریسیا په نوم یې کشره خور لرله. هغوی په یوه کرونده کې ژوند او کار وکړ کوم چې له ۱۳۰ کلونو څخه د مانډېل کورنۍ ته اړونده وه (هغه کور چې مانډېل په کې زېږېدلی اوس مهال د مانډېل په نوم موزیم په کې جوړ شوی). د ماشومتوب پر مهال هغه باغواني وکړه او د شاتو د مچیو د ساتنې په برخه کې یې زده کړه وکړه. په ځوانۍ کې هغه د اوپاوا (Opava )(چې په جرمني کې ورته ټرافو Troppau ویل کېدل) په نوم جمنازیوم ته لاړ. هغه د مریضۍ له امله اړ شو چې په دغه جمنازیوم کې د زده کړو پر مهال څلور میاشتنۍ رخصتي واخلي. له ۱۸۴۰ تر ۱۸۴۳ ز کال پورې هغه د الوموک پوهنتون (University of Olomouc) د فلسفې په پوهنځي کې فلسفه او فزیک په عملي او نظري بڼه ولوستل، خو د ناروغۍ له امله یې بل کال رخصتي واخیسته. هغه د زده کړو د دوام په موخه له مالي ستونزو سره مخ شو، خور یې تریسیا هغه ته خپله مهریه ورکړه. چې بیا وروسته هغه د هغې له دریو زامنو سره مرسته وکړه چې دوه یې ډاکټران شول.[۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

هغه تر یوه حده راهب شو ځکه له دې لارې ده وکولای شول له لګښت پرته لوړې زده کړې وکړي. د یوه زحمت کش بزګر د زوی په توګه د راهب په توګه ژوند د هغه په خپله وینا، هغه یې " د ژوندانه د لګښتونو پوره کولو د دوامداره تشویش" څخه خلاص کړ. هغه چې یوهان منډېل نومېده وروسته له هغه وروسته چې له اګوستینین راهبانو (Augustinian monks) سره یوځای شو د ګرېګور نوم ورته ورکړل شو.[۲۸][۲۹][۳۰]

هغه مهال چې منډېل د فلسفې پوهنځۍ ته شامل شو، د طبیعي تاریخ او کرنې د پوهنځۍ مشري یوهان کارن نیستلر (Johann Karl Nestler) کوله چې د بوټو او حیواناتو په ځانګړې توګه د پسونو د ارثي ځانګړنو په برخه کې یې ګڼ شمېر څېړنې کړې وې. هغه د فزیک د ښوونکي فریدریش فرانس (Friedrich Franz) په لارښوونه په برنو کې (چې په جرمني ورته Brünn ویل کېږي) د اګوستنین ډلې سنت توماس صومعې ته لاړ او د کشیش په توګه یې په زده کړو پیل وکړ. مانډېل په عالي لیسه کې د ځای ناستي ښوونکي په توګه کار وکړ. په ۱۸۵۰ ز کال کې هغه د خپلو دریو ازموینو څخه په تقریري ازموینه کې پاتې راغی او وه یې نشو کړای د ښوونځي رسمي ښوونکی شي. په ۱۸۵۱ ز کال کې هغه د ویانا (University of Vienna) پوهنتون ته ولېږل شو څو وکولای د کشیش کیرل فرانتشیک ناپ (Abbot Cyril František Napp) په مالي ملاتړ نورې رسمې زده کړې ترلاسه کړي. په ویانا کې د فزیک په برخه کې د هغه ښوونکی کریسټین دوفلر (Christian Doppler) و. منډېل خپلې صومعې ته په ۱۸۵۳ ز کال کې د ښوونکي، په ځانګړې توګه د فزیک د ښوونکي په توګه بېرته راوګرځېد. په ۱۸۵۶ ز کال کې هغه په رسمي توګه د ښوونکي کېدو په موخه بیاځلي امتحان ورکړ خو بیا په تقریري امتحان کې پاتې راغی. په ۱۸۶۷ ز کال کې هغه د ناپ (Napp) پر ځای د صومعې کشیش وټاکل شو.[۳۱][۳۲][۳۰][۳۳]

وروسته له هغې چې په ۱۸۶۸ ز کال کې یې د کشیش په توګه وده وکړه، د هغه علمي چارې تر ډېره پای ته ورسېدي، ځکه د ملکي دولت له خوا په مذهبي بنسټونو باندې د ځانګړو مالیاتو د لګولو له امله د هغه اداري مسئولیتونه زیات شول. منډېل د ۱۸۸۴ ز کال د جنوري په ۶ مه د ۶۱ کلونو په عمر د اطریش – هنګري (اوسني چک جمهوریت) د مارویا په برنو سیمه کې د ګردو له ناروغۍ ومړ. چکي کمپوز جوړونکي لیوش یانچک (Leoš Janáček) د هغه د جنازې په مراسمو کې ارګون () وغږوه. د هغه له مړینې وروسته د هغه ځای ناستي کشیش د منډل ټول اسناد وسوزول څو د مالیاتو پر سر د هغه ټول جنجالونه له منځه یوسي.[۳۴]

د مانډېل علمي لاسته راوړنې[سمول]

د بوټو د پیوند کولو تجربه[سمول]

منډېل چې د "معاصر ژنتیک پلار" ګڼل کېږي، د صومعې په ۲ هکتاره (۴.۹ اکر) ازمایښتي باغ کې یې د بوټو د تنوع په هکله مطالعات پیل کړل.[۳۵]

د نخودو په بوټي له لومړنیو تجربو وروسته، منډېل د بوټو د اوو ځانګړونو په اړه چې له نورو ارثي صفاتو څخه په جلا ډول رامنځته شوې وې پر څېړنو پیل وکړ: د تخم ډول، د ګل رنګ، د دانې د پوښ رنګ، د پوښ ډول، د نارسېدلي پوښ رنګ، د ګل موقعیت او د بوټي لوړوالی. په پیل کې هغه د تخم ډول ته پام وکړ، چې زاویه وي یا ګرد دی. د ۱۸۵۶ او ۱۸۶۳ ز کلونو ترمنځ منډېل نږدې ۲۸ زره بوټي وکرل او ورباندې یې ازمیښتونه وکړل، چې ډېری یې د نخودو بوټي و. (Pisum sativum). دغو څېړنو څرګنده کړه هغه مهال چې د نسل د اصلاح په موخه بېلابېل ډولونه له یو بل سره پیوند شي (د بېلګې په توګه لوړ بوټي د کوچنیو بوټو په واسطه القاح شي)، په دویم نسل کې د نخودو له څلور بوټو څخه یو یې د اصیلو مغلوبو صفاتو لرونکی وي، له هرو څلورو یې دوه بشپړ دوه رګه شوي او یو بل یې خپل اصلي غالب صفات ساتلي. د هغه تجربو دوه کلیات، د توپیر قانون (Law of Segregation) او د خپلواکې طبقه بندۍ قانون (Law of Independent Assortment) رامنځته کړ، چې وروسته د منډېل د وراثت د قوانینو په توګه وپېژندل شول.[۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]

د منډېل د چارو په اړه لومړني غبرګونونه[سمول]

منډېل خپله مقاله، "Versuche über Pflanzenhybriden" (د بوټو د پیوند کولو تجربې) تر عنوان لاندې د موراویا په برونو کې د طبیعي تاریخ ټولنې ته د ۱۸۶۵ ز کال د فبرورۍ په اتمه او د مارچ په اتمه په دوه ناستو کې وړاندې کړه. په محلي ورځپاڼو کې یې په اړه څو راپورونه خپاره شول، خو د علمي ټولنې له خوا رد شوه. کله یې چې مقاله په ۱۸۶۶ ز کال کې د برونو د ویرینس د علمي ټولنې په Verhandlungen des naturforschenden ژورنال کې خپره شوه، تر ډېره د وراثت پر ځای د پیوند کولو اړوند څرګنده شوه، اغیز یې کم و او تر راتلونکو ۳۵ کلونو پورې هغه درې ځلې یاده شوه. هغه مهال د ده مقاله تر نیوکو لاندې ونیول شوه، خو اوس د یوه اساسي اثر په توګه ورته پام کېږي.[۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶]

سرچینې[سمول]

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ ۱٫۸ https://www.biography.com/people/gregor-mendel-39282 — د نشر نېټه: ۲۹ اگسټ ۲۰۱۸
  2. ↑ https://mendelmuseum.muni.cz/en/about-the-museum/gregor-johann-mendel — د نشر نېټه: ۳ اگسټ ۲۰۲۲
  3. ↑ https://www.biography.com/people/gregor-mendel-39282 — د نشر نېټه: ۳ اگسټ ۲۰۲۲
  4. ↑ Find a Grave memorial ID: https://www.findagrave.com/memorial/10997 — د نشر نېټه: ۳ اگسټ ۲۰۲۲
  5. ↑ پیوستون : 118580698  — د نشر نېټه: ۹ اپرېل ۲۰۱۴ — منښتلیک: CC0
  6. ↑ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12298563v — د نشر نېټه: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — دوتنه: Bibliothèque nationale de France — منښتلیک: Open License
  7. ↑ SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w63t9mkh — subject named as: Gregor Mendel — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  8. ↑ Find a Grave memorial ID: https://www.findagrave.com/memorial/10997 — subject named as: Gregor Johann Mendel — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  9. ↑ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/mendel-gregor-ordensname-seit-1843 — subject named as: Gregor (Ordensname seit 1843) Mendel — سمونګر: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus او Wissen Media Verlag
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ NKCR AUT ID: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jk01081221 — د نشر نېټه: ۲۳ نومبر ۲۰۱۹
  11. ↑ Gran Enciclopèdia Catalana ID: https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0041886.xml — subject named as: Gregor Johann Mendel — سرليک: Gran Enciclopèdia Catalana — خپرونکی: Grup Enciclopèdia
  12. ↑ InPhO ID: https://www.inphoproject.org/thinker/3564 — subject named as: Gregor Mendel — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — سرليک: Internet Philosophy Ontology project
  13. ↑ Hrvatska enciklopedija ID: https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=40090 — subject named as: Gregor Mendel — دوتنه: Dalibor Brozović او Tomislav Ladan — سرليک: Hrvatska enciklopedija — خپرونکی: Miroslav Krleža Lexicographical Institute — ISBN 978-953-6036-31-8
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ https://cs.isabart.org/person/42437 — د نشر نېټه: ۱ اپرېل ۲۰۲۱
  15. ↑ subject named as: Gregor Mendel — BIU Santé person ID: https://www.biusante.parisdescartes.fr/histoire/biographies/index.php?cle=1041
  16. ↑ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12298563v — د نشر نېټه: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — دوتنه: Bibliothèque nationale de France — منښتلیک: Open License
  17. ↑ Funeral card in Czech (Brno, 6. January 1884)
  18. ↑ Czech J. Genet. Plant Breed., 50, 2014 (2): 43–51
  19. ↑ 20 July is his birthday; often mentioned is 22 July, the date of his baptism. Biography of Mendel at the Mendel Museum
  20. ↑ Klein, Jan; Klein, Norman (2013). Solitude of a Humble Genius - Gregor Johann Mendel. Volume 1, Formative years. Berlin: Springer. د کتاب پاڼي 91–103. OCLC 857364787. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-3-642-35254-6. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  21. ↑ Schacherer, Joseph (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Beyond the simplicity of Mendelian inheritance"] (in en). Comptes Rendus Biologies 339 (7–8): 284–288. doi:10.1016/j.crvi.2016.04.006. PMID 27344551. 
  22. ↑ Gayon, Jean (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "From Mendel to epigenetics: History of genetics"]. Comptes Rendus Biologies 339 (7–8): 225–230. doi:10.1016/j.crvi.2016.05.009. PMID 27263362. 
  23. ↑ Corcos, Alain F.; Monaghan, Floyd V. (1990). "Mendel's work and its rediscovery: A new perspective" (in en). Critical Reviews in Plant Sciences 9 (3): 197–212. doi:10.1080/07352689009382287. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/07352689009382287. 
  24. ↑ Klein, Jan; Klein, Norman (2013). Solitude of a Humble Genius - Gregor Johann Mendel. Volume 1, Formative years. Berlin: Springer. د کتاب پاڼي 91–103. OCLC 857364787. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-3-642-35254-6. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  25. ↑ Gregor Mendel, Alain F. Corcos, Floyd V. Monaghan, Maria C. Weber "Gregor Mendel's Experiments on Plant Hybrids: A Guided Study", Rutgers University Press, 1993.
  26. ↑ "Úvod – Rodný dům Johanna Gregora Mendela". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  27. ↑ Eckert-Wagner, Silvia (2004). Mendel und seine Erben: Eine Spurensuche [Mendel and His Heirs: A search for traces] (په الماني ژبه کي). Norderstedt: Books on Demand. د کتاب پاڼې 113. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-3-8334-1706-1. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  28. ↑ Henig, Robin Marantz (2000). The Monk in the Garden: The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Genetics. Boston: Houghton Mifflin. د کتاب پاڼي 19–21. OCLC 43648512. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-395-97765-7. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  29. ↑ Iltis, Hugo (1943). "Gregor Mendel and His Work". The Scientific Monthly 56 (5): 414–423. Bibcode: 1943SciMo..56..414I. https://www.jstor.org/stable/17803. 
  30. ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ Henig 2000، ص. 24.
  31. ↑ Hasan, Heather (2004). Mendel and The Laws Of Genetics. The Rosen Publishing Group. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-4042-0309-9. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  32. ↑ "Online Museum Exhibition". The Masaryk University Mendel Museum. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۱ اکتوبر ۲۰۱۴ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ جنوري ۲۰۱۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  33. ↑ Henig 2000، صص. 47–62.
  34. ↑ Windle, B.C.A. (1911). "Mendel, Mendelism". Catholic Encyclopedia.  
  35. ↑ "Mendel's Experiments on Peas". The Masaryk University Mendel Museum. د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اکتوبر ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  36. ↑ Magner, Lois N. (2002). History of the Life Sciences (الطبعة 3, revised). New York: Marcel Dekker. د کتاب پاڼې 380. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-203-91100-6. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  37. ↑ Gros, Franc̜ois (1992). The Gene Civilization (الطبعة English Language). New York: McGraw Hill. د کتاب پاڼې 28. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-07-024963-9. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  38. ↑ Moore, Randy (2001). "The "Rediscovery" of Mendel's Work". Bioscene 27 (2): 13–24. http://courses.pbsci.ucsc.edu/mcdb/bio105/Spring15/Lecture2/Rediscovery%20of%20Mendel.pdf. 
  39. ↑ Butler, John M. (2010). Fundamentals of Forensic DNA Typing. Burlington, MA: Elsevier/Academic Press. د کتاب پاڼي 34–35. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-08-096176-7. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  40. ↑ Henig 2000، صص. 78–80.
  41. ↑ Moore, Randy (2001). "The "Rediscovery" of Mendel's Work". Bioscene 27 (2): 13–24. http://courses.pbsci.ucsc.edu/mcdb/bio105/Spring15/Lecture2/Rediscovery%20of%20Mendel.pdf. 
  42. ↑ Lorenzano, P (2011). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "What would have happened if Darwin had known Mendel (or Mendel's work)?"]. History and Philosophy of the Life Sciences 33 (1): 3–49. PMID 21789954. 
  43. ↑ Liu, Y (2005). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Darwin and Mendel: who was the pioneer of genetics?"]. Rivista di Biologia 98 (2): 305–22. PMID 16180199. 
  44. ↑ Nissani, M. (1995). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The Plight of the Obscure Innovator in Science"]. Social Studies of Science 25 (1): 165–83. doi:10.1177/030631295025001008. 
  45. ↑ Galton, D. J. (2011). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Did Mendel falsify his data?"]. QJM 105 (2): 215–16. doi:10.1093/qjmed/hcr195. PMID 22006558. 
  46. ↑ Henig 2000، صص. 134–138.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=ګرېګور_منډېل&oldid=275119" نه اخيستل شوی