کارل پاپر

کارل پاپر
کارل پاپر
د شخص مالومات
زېږون نوم
پيدايښت
مړینه
استوګنځای	وين
تابعیت	اتريش برېتانيا (۱۹۴۵–) د برېتانيا او ايرلينډ متحده پاچايي (–۱۲ اپرېل ۱۹۲۷)
نسل	يهودی
رکن	د امریکا د هنرونو او پوهنې اکاډمي
عملي ژوند
تعلیم	د کېمبرېج پوهنتون
تعلیمی اسناد	د فلسفې ډاکتر
نامتو زده کونکي	پاول فايرابنډ
کار/مسلک
کاروونکي ژبه
د کړنې څانګه
کار ورکوونکی
مؤثر
خوځښت	لېبراليزم

سر کارل رايمنډ پاپر (۱۹۰۲ ز، د جولای ۲۸ – ۱۹۹۴ ز، د سپتمبر ۱۷) اطريشي الاصله بریتانوي فيلسوف، عالم او ټولنيز څېړونکی و. د شلمې پېړۍ د پوهې يو له تر ټولو اغېزناک فيلسوف، چا چې د تجرباتي جعلکارۍ په پلوۍ د علمي تګلارو په اړوند کلاسيک قياسي اندونه رد او په دې توګه يې شهرت وموند. د پاپر په وينا: په تجرباتي علومو کې يوه نظريه کله هم نه شي ثابتېدای، بلکې په درواغو جوړېدای شي، دامعنا چې کېدای شي (او بايد چې وي) په پرېکنده ازمېښت سره يې ارزونه وشي. پاپر له پوهې څخه د کلاسيکې توجيه د روايت کلک مخالف و او د دې پر ځای يې د معقولې نيوکې پلوي کوله، په دې معنا چې هغه «د فلسفې په تاریخ کې د غیر توجيهي نيوکې لومړۍ فلسفه» ده.

په سياسي خبرو اترو کې، هغه د ليبرال ديموکراسۍ او د ټولنيزې کره کتنې  له اصل څخه په خپلې سختې دفاع مشهور دی، د کوم په اړه چې هغه باور درلود، د نېکمرغه پرانيستې ټولنې د رامنځ ته کېدو شونتيا پیدا کولای شي. د هغه سياسي فلسفې له بنسټيزو ديموکراتيکو سياسي ليدونو څخه نظريات په غېږ کې نيولي، چې په هغې کې سوسياليزم، ټولنيزه دموکراسي، ليبراليزم،کلاسيک ليبراليزم او محافظه کاري شامل دي، هغه هڅه کړې چې، دا ټول سره يو ځای کړي.

ژوند او مسلک

کورنۍ او روزنه

کارل پاپر په ۱۹۰۲ز کال کې په ويانا (هغه مهال د اطريش-هنګري برخه وه) کې زېږېدلی، پلار او مور يې د منځنۍ لوړې طبقې اړوند وو. د پاپر ټول نيکونه يهوديان وو، خو هغوی د مذهب بشپړه پلوي نه کوله او د کلتوري يو ځای کېدو د بهير د يوې برخې په توګه د پاپر کورنۍ د هغه له زېږون مخکې لوترانيزم غوره کړی و او په دې ډول هغه ته د لوتر په توګه مذهبي غسل ورکړل شو. د هغه پلار «سيمون زيګمونډ کارل پاپر» د بوهيميا اوسېدونکی يو وکيل و، د ويانا په پوهنتون کې يې د حقوقو دوکتورا لرله، په داسې حال کې چې مور يې «جني شيف» سيلسيايي او هنګري الاصله وه. د پاپر تره «جوزف پاپر-لينکويس» يو اطريشي فيلسوف و. په ويانا کې له ځای پر ځای کېدو وروسته، د پاپر کورنۍ د ويانا په ټولنه کې چټک پرمختګ وکړ، پلار يې د ويانا د ليبرال ښاروال رايمونډ ګربل په حقوقي شرکت کې سهم تر لاسه کړ او په ۱۸۹۸ز کال کې د ګربل له مرګ وروسته يې ټول تجارت په خپل لاس کې واخيست. پاپر د خپل نوم منځنۍ برخه د رايمونډ ګربل له نوم څخه اخېستې. (پاپر په خپل ژوند ليک کې په تېروتنې سره یادنه کوي چې د ګربل لومړی نوم کارل و). د هغه مور او پلار د زيګمونډ فريوډ د خور روزا ګراف نژدې ملګري وو. پلار يې کتاب پېژندونکی و چې له۱۲۰۰۰ څخه تر ۱۴۰۰۰ ټوکو پورې کتابونه يې په خپل کتابتون کې لرل، هغه په فلسفه، کلاسيکو آثارو، ټولنيزو او سياسي مسائلو کې لېوالتيا لرله. پاپر ته له خپل پلار څخه کتابتون او چلند دواړه په میراث پاتې شول. وروسته به هغه خپله روزنيزه فضا «پریکنده کتاب خوښونکې» بلله.

پاپر په شپاړس کلنۍ کې ښوونځی پرېښود او د رياضياتو، فزيک، فلسفې، روان پوهنې او د موسيقۍ د تاريخ درسونو ته به د مېلمه زده کوونکي په توګه د ويانا په پوهنتون کې حاضرېده. په ۱۹۱۹ز کال کې، له مارکسيزم څخه اغېزمن شو او په پای کې د سوسياليست ښوونځيو د زده کوونکو له ټولنې سره يو ځای شو. هغه د اطريش د ټولنيز ديموکراتيک کارګرانو د ګوند غړيتوب تر لاسه کړ، کوم ګوند چې هغه مهال په ټوله معنا د مارکسيزم نظريه خپله کړې وه. د ۱۹۱۹ز کال د جون مياشتې په پنځلسمه نېټه، د «هورلګاسه» د کوڅې له نښتو وروسته، پوليسو د هغه د ګوند اته بې وسلې ملګري وويشتل، پاپر له هغه څه څخه ناهيلی شو، چې د فيلسوف کارل مارکس د تاريخي ماترياليزم «شبه علمي» کې يې لیدلي و، دا نظريه يې خوشې کړه او په ټول ژوند کې د ټولنيز لبراليزم پلوی پاتې شو.

هغه د لنډې مودې لپاره د کوڅو په جوړولو کې کار وکړ، خو د درندې مزدورۍ توان يې نه درلود. په داسې حال کې چې پوهنتون ته د مېلمه زده کوونکي په توګه ته، هغه د المارۍ جوړونکي په توګه د شاګردۍ کار پيل کړ او په دې هنر کې يې بشپړ مهارت تر لاسه کړ. هغه د کوچنيانو لپاره د يوه وړکتون د جوړولو فکر په سر کې پاله او په دې باور و چې د کور د وسايلو جوړولو توان به ګټور وي. له هغه وروسته چې د روان پوهنې «الفرډ اډلر» د کوچنيانو په يوه روغتون کې په په خپله خوښه کار وکړ. په ۱۹۲۲ز کال کې هغه د دويمې موکې د زده کړو له لارې خپل بشپړوونکی پړاو تېر کړ او په پايله کې د یوه عادي محصل په توګه په پوهنتون کې داخل شو. نوموړی په ۱۹۲۴ز کال کې د لومړني ښوونځي د ښوونکي په توګه ازموينه بشپړه کړه او له ټولنيزو ګواښونو سره د مخامخ کوچنيانو لپاره له ښوونځي وروسته د پالنې په يوه بنسټ کې يې کار پيل کړ. په ۱۹۲۵ز کال کې هغه د پيداګوژۍ نوي تاسيس شوي انستيتيوت ته ولاړ او هلته يې د فلسفې او روان پوهنې زده کړې جاري وساتلې. په دې موده کې، هغه له «جوزفين انا هنينګر» سره مرکه وکړه، کوم چې وروسته د هغه مېرمن شوه.

په ۱۹۲۸ز کال کې، پاپر د «کارل پولر» تر څارنې لاندې په روان پوهنه کې د دوکتورا سند تر لاسه کړ، په داسې حال کې چې «مورټيز شليک» د رسالې د کتونکي پلاوي دويم مشر و. د هغه وروستۍ رساله، د « Zur Methodenfrage der Denkpsychologie» په نوم وه (يعنې د فکر کولو په روان پوهنه کې د چلند په اړه پوښتنې). په ۱۹۲۹ز کال کې، هغه په منځني ښوونځي کې د رياضياتو او فزيک د تدريس کولو اجازه تر لاسه کړه او په استادۍ يې پيل وکړ. هغه له خپلې ملګرې «جوزفين انا هنينګر» سره په ۱۹۳۰ز کال کې واده وکړ (۱۹۸۵-۱۹۰۶). د نازيزم له را پیداکېدو او د انشلوس د ګواښ له وېرې هغه شپه او ماښام د خپل کتاب « Die beiden Grundprobleme der Erkenntnistheorie» په لیکلو پيل وکړ، د دې کتاب د نوم معنا ده (د پوهې د نظريې دوه بنسټيزې ستونزې). هغه د يوه کتاب خپرولو ته اړتيا درلوده، تر څو په  داسې يوه هېواد کې دنده تر لاسه کړي، کوم چې د يهودي اصليت د خلکو لپاره خوندي و. په پايله کې، هغه دوه جلديز کتاب خپور نه کړ، خو د هغه پر ځای يې په ۱۹۳۴ز کال کې د « Logik der Forschung» په نوم يوه لنډيز شوې ټولګه، له څه نويو موادو سره خپره کړه، د هغه د دې کتاب د نوم معنا ده (د علمي کشف منطق). په دې کتاب کې هغه په روان پوهنې، طبيعيت پالنې، قياس پالنې او منطقي مثبت پالنې نيوکې وکړې او د جعل کارۍ بالقوه نظريه يې د يوه معيار په توګه وړاندې کړه، چې د علم او غیر علم ترمنځ توپير کوي. په ۱۹۳۵ او ۱۹۳۶ز کلونو کې هغه انګلستان ته د زده کړو په موخه د تګ لپاره بې له معاش څخه رخصت واخيست.

علمي ژوند

په ۱۹۳۷ز کال کې، پاپر هغه دنده تر لاسه کړه چې، له هغه سره يې مرسته کوله نيوزيلانډ ته کډه وکړي، چېرې چې هغه په کرايست چرچ کې د نيوزيلانډ پوهنتون په کانتربري پوهنځي کې د فلسفې د استاد په توګه کار پيل کړ. دلته هغه خپل اغېزناک اثر «پرانيستې ټولنه او دښمنان» ولیکه. په «دونډين» کې هغه د فيزيولوژي (د غړو د پېژندلو علم) له استاد «جان کريو اکلس» سره وليدل او د عمر تر پايه يې له هغه سره ملګرتيا وه. په ۱۹۴۶ز کال کې له دویمې نړيوالې جګړې وروسته، هغه انګلستان ته ولاړ، تر څو د لندن د اقتصادياتو په ښوونځي کې؛ هغه ښوونځی چې د لندن له پوهنتون نه جوړ شوی و، د علمي لارو چارو مطالعه وکړي. په دې ځای کې درې کاله وروسته، په ۱۹۴۹ز کال کې هغه د منطق او علمي لارو چارو د پروفيسر په توګه وټاکل شو. پاپر له ۱۹۵۸ز کال څخه تر ۱۹۵۹ز کال پورې د ارستويي ټولنې رئيس و. هغه په ۱۹۶۹ز کال کې له علمي ژوند څخه متقاعد شو، خو بيا هم د ژوند تر پايه له فکري پلوه فعال پاتې شو. په ۱۹۸۵ز کال کې هغه اطريش ته راستون شو، چېرې چې د هغه د مېرمن خپلوان اوسېدل اوموخه يې دا وه چې، مېرمن يې د ژوند په وروستيو مياشتو کې د خپلو خپلوانو سره نژدې پاتې شي، مېرمن يې د همدې کال په نومبر کې مړه شوه. کله چې « Ludwig Boltzmann Gesellschaft» ونه توانېد ،چې پاپ د هغې نوې څآنګې د مدير په توګه وټاکي، کومې څانګې چې د فلسفې په علم کې څېړنې کولې، هغه په ۱۹۸۶ز کال کې يو ځل بيا انګلستان ته ولاړ او په کينلي سوري کې مېشت شو.