په میانمار (برما) کې بشري حقوق

په میانمار کې د پوځي رژیم تر واک لاندې بشري حقونه له ډېرې مودې په نړۍ کې د بدترینو له ډلې ګڼل کېږي. د بشري حقونو نړیوال بنسټونو لکه د بشري حقونو د څار بنسټ، د بخښنې نړیوال بنسټ او د ساینس د پرمختګ لپاره د امریکې ټولنې په مکرر ډول په میانمار کې د بشري حقونو پراخه سرغړونې مستند او غندلې دي. د آزادۍ کور (Freedom House) له لوري په نړۍ کې د ۲۰۱۱ ز کال راپور ښیي چې "پوځي جنتا (پوځې حکومت) ... نږدې ټول اساسي حقونه تر پښو لاندې کړي؛ او د قانوني مصئونیت له امله یې د بشري حقونو سرغړونې کړې دي." په ۲۰۱۱ ز کال کې " په دې هېواد کې له ۲۱۰۰ څخه د زیاتو سیاسي بندیانو له ډلې د NLD نږدې ۴۲۹ غړي وو، چې د ۱۹۹۰ ز کال په ټاکنو کې ګټونکي وو." د سیاسي زندانیانو لپاره د مرستې د ټولنې په وینا، د ۲۰۱۳ ز کال د جولای له میاشتې راهیسې،  د برما په زندانونو کې ۱۰۰ سیاسي بندیان موجود دي.  

د بشري حقونو په برخه کې د امریکا د ولسمشر بارک اوباما ځانګړې مرستیالې، سمانتا پاور د ۲۰۱۲ ز کال د نوامبر په نهمه نېټه، د ولسمشر له سفر وړاندې یې د سپینې ماڼۍ په پاڼه ولیکل چې په څو سیمو کې د ملکیانو پر وړاندې، د ښځو او ماشومانو په ګډون، د بشری حقونو جدی سرغړونې دوام لری." د ملګرو ملتونو عمومي اسامبلې په مکرر ډول د برما په پخوانیو نظامي حکومتونو غږ کړی چې بشري حقونو ته درناوی وکړي او عمومي اسمبلۍ د ۲۰۰۹ ز کال په نومبر کې یو پرېکړه لیک تصویب کړ چې "د بشري حقونو او بنسټیزو آزادیو روانې سیستماتیک سرغړونې یې په کلکه وغندلې "او د هغه وخت د برما پر واکمن پوځي حکومت یې غږ وکړ چې د نړیوالو بشري حقونو او بشرپاله قانون څخه د سرغړونو د پای ته رسولو لپاره بېړني ګامونه پورته کړي."

جبري کار، انساني قاچاق او په ماشومانو کار عامې کړنې دي. د برما پوځي حکومت جنسي تاو تریخوالي، د سیستماتیک جنسي تېري او د پوځ له لوري د جنسي غلامانو د ساتلو د تورونونو په ګډون، چې دې کړنې چې په ۲۰۱۲ ز کال کې دوام درلود، د کنټرول د یوې تګلارې په توګه په پراخه کارولو کې هم بدنامه دی.

د ملګرو ملتونو د بشري حقونو په شورا کې یوې درۍ کسیزې کمېټې د ۲۰۱۷ ز کال په مارچ کې د حقیقت موندنې ماموریت ترسره کړ. د دې ماموریت موخه "په میانمار کې د پوځ او امنیتي ځواکونو له لوري د بشري حقونو د وروستیو تاوتریخوالو او سرغړونو د حقایقو او شرایطو موندل وو ... چې لیدلوری یې د مرتکبینو لپاره د بشپړ حساب ورکولو او د قربانیانو لپاره د عدالت د تامین و".

د میانمار حکومت له بده مرغه د حقیقت موندنې له ماموریت (FFM) سره کار و نه کړی. دوی په میانمار کې د بشري حقونو د وضعیت په اړه د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور ورکوونکي ته اجازه ور نه کړه چې هېواد ته راشي. هغه څه چې د حقیقت موندنې ماموریت وموندل او اعلان یې کړل دا وو چې په میانمار کې امنیتي ځواکونو له نړیوال قانون څخه جدي سرغړونه کړې چې "د جنایي تحقیقاتو او محاکمې غوښتنه کوي"، یعنې د بشریت ضد جرمونه، جنګي جرمونه، او نسل وژنه دي.

د میانمار حکومت د دې تورونو په ځواب کې دریځ خپل کړی چې د FFM کار غیر مسؤلانه او بې بنسټه دی. د بېلګې په توګه، د ۲۰۱۹ ز کال په سپتمبر کې، په جینیوا کې په ملګرو ملتونو کې د میانمار دایمي استازي یو کیاو موی تون (U Kyaw Moe Tun) په جینوا کې د بشري حقونو د شورا د یوې غونډې په ترڅ کې څرګندونې وکړې. یو کیاو موی تون وویل: "د میانمار خلک چې د ولسواکۍ او بشري حقونو لپاره په خپله اوږده مبارزه کې د ملګرو ملتونو تر څنګ ودرېدل ، د میانمار په اړه د ملګرو ملتونو د ځینو عناصرو له لوري د بې هدفه دریځ څخه په پراخه کچه نا هیلې شوي دي. "

دیني آزادي، د لږکیو حقوق او داخلي شخړې

داسې شواهد راټول شوي دي چې د برما رژیم ځینې توکمیز اقلیتونه لکه کارېن، کارېني او شان د محوې یا برمایې کولو په موخه په نښه کړي دي. خو دې ته د نړیوالې ټولنې له لوري لږ پاملرنه شوې ځکه چې دا د ډله ایزو وژنو په پرتله چې د روانډا په څېر ځایونو کې پیښ شوي ډېر هوښیارانه او په غیر مستقیم ډول تر سره کېږي. د بخښنې نړیوال بنسټ له قوله، د روهینګیا مسلمان وکړي له ۱۹۷۸ ز کال راهیسې د جنتا تر واکمنۍ لاندې د بشري حقونو له سرغړونو ځورېږي او زیاتره یې په پایله کې ګاونډي بنګله دېش ته تښتېدلي دي. د مسیحي ټولنو، لکه کاچین، په وړاندې تاوتریخوالی د ۲۰۱۱ ز کال د جون په میاشت کې د ۲۰۱۱-۲۰۱۲ د کاچین په شخړه کې د جګړې له بیا پیلېدو راهیسې هم زور موندلی.  

د ملګرو ملتونو د بشري حقونو شورا د ۲۰۲۲ ز کال د مارچ په ۲۱ نېټه په ۴۹مه غونډه کې میشل باچلیټ وویل چې د تاتمادو په نامه د امنیتي ځواکونو له خوا په څو توکمیزو ایالتونو کې سیستماتیک وحشت له پخوا څخه موجودې وسله والې جګړې ته لمن وهلې ده. د یوه "ژور ناورین" په اوږدو کې د بشری حقوقو بنسټیزو حقونو ته د لاسرسي پر وړاندې، په میانمار کې د ۲۰۲۱ ز کال د فبروري له کودتا وروسته اوس په ټول هېواد کې په سلګونو سیمه ییزې وسله والې ډلې جوړې شوې، چې "په هغو سیمو کې چې پخوا باثباته وې، پراخ تاوتریخوالی پیل شوی دی".

د مسلمانانو ځورول

روهینګیا مسلمانان په دوامداره توګه د برما رژیم له لوري، چې دوی یې د اتباعو په توګه له منلو څخه انکار کړی (په هېواد کې د نسلونو د استوګنې تر څنګ)، د بشري حقونو له سرغړونو سره مخ دي او هڅه کوي چې په جبري توګه روهینګیا وشړي او په ځای یې غیر روهینګیا ځای پر ځای کړي. دا سیاست له برما څخه د روهینګیا د شاوخوا نیمایي نفوس د شړلو لامل شوی ده. د برما په لوېدیځ رکاین په ایالت کې د روهینګیا مسلمانانو او بودایانو تر منځ په وروستي مذهبي تاوتریخوالي کې شاوخوا ۹۰ زره کسان بې کوره شوي دي. د دې سیاست په پایله کې روهینګیا وکړي د "نړۍ تر ټولو لږ د منلو وړ" او "د نړۍ ترټولو ځورول شوي لږکیو" په توګه نومول شوي دي.  

د ۱۹۸۲ ز کال د تابعیت د قانون پر بنسټ روهینګیا د برما له تابعیت څخه محروم شوي دي. په ۲۰۱۲ ز کال کې د رکاین د بودایانو او روهینګیا مسلمانانو تر منځ شورش رامنځ ته شو چې له امله یې ۷۸ کسان ووژل شول، ۸۷ نور ټپیان شول او زرګونه کورونه ویجاړ شول. په همدې ډول له ۵۲۰۰۰ څخه زیات خلک یې بې ځایه شول. د ۲۰۱۲ ز کال د جولای تر میاشتې پورې، د میانمار حکومت د روهینګیا اقلیت ډله – چې له ۱۹۸۲ ز کال راهیسې د بنګله دیش څخه د بې وطنه بنګالي مسلمانانو په توګه طبقه بندي شوې ده – حکومت د ۱۳۰ څخه د زیاتو توکمونو په نوملړ و نه ګڼل شوه او له همدې امله حکومت وايي چې دوی د میانمار د تابعیت د حق ادعا نلري.

د ۲۰۱۲ ز کال د رکاین ایالت شورش

د ۲۰۱۲ ز کال د رکاین ایالت شورش د میانمار په شمالي رکاین ایالت کې د روهینګیا مسلمانانو او د رکاین قوم تر منځ د روانو شخړو لړۍ ده. دا شورش له څو اونیو مذهبي شخړو وروسته را منځ ته شو او د جګړې د دواړو غاړو د ډېرو خلکو له خوا وغندل شوه.

د شورش ناڅاپه لامل روښانه نه دی، خو زیاتره مبصرین د برما مسلمانانو له لوري په یوه ۱۳ کلنې رکاین نجلۍ له جنسي تېري او وژنې وروسته د رکاین قوم له لوري د لسو برمایي مسلمانانو وژنه اصلي لامل بولي. په ټولو کلیو کې له هر لسو تنو څخه یو خپل ژوند له لاسه ورکړی. نږدې دری سوه کورونه او یو شمېر عامه ودانۍ ورانې شوې دي. د برما د روهینګیا بنسټ (بروک) د مشر تون خین په وینا، د جون له ۲۸ نېټې،  ۶۵۰ روهینګیایان وژل شوي، ۱۲۰۰ لادرکه دي، او تر ۸۰۰۰۰ زیات بې ځایه شوي دي. د میانمار د چارواکو په وینا، د رکاین د بودایانو او روهینګیا مسلمانانو تر منځ په تاوتریخوالي کې ۷۸ کسان وژل شوي، ۸۷ نور ټپیان شوي او زرګونه کورونه وران شوي دي. همدا راز له ۵۲۰۰۰ څخه زیات خلک بې ځایه شوي دي.  

حکومت د ګرځبندیز په لګولو او په سیمو کې د سرتېرو په ځای پر ځای کولو سره غبرګون ښودلی دی. په رکاین کې د جون په ۱۰ نېټه بیړنی حالت اعلان شو، چې پوځ ته د سیمې د ادارې اجازه ورکړل شوه. د برما پوځ او پولیس د ډله ییزو نیولو او خپلسري تاوتریخوالي له لارې د روهینګیا مسلمانانو په نښه کولو تورن شوي دي. د راهبانو یو شمېر بنسټونو چې د برما د ولسواکۍ لپاره په مبارزه کې یې ارزښتناکه وډنده لوبولې ده د روهینګیا ټولنو ته د هر ډول بشرپاله مرستو د بندولو لپاره یې ګامونه پورته کړي دي.  

د ۲۰۱۹ ز کال په مې میاشت کې، د بښنې نړیوال بنسټ د برما پوځ په رکاین ایالت کې په جنګي جرمونو او نورو ظلمونو تورن کړ. د بخښنې نړیوال بنسټ وویل، پوځ "د ۲۰۱۹ ز کال له جنوري راهیسې په یوسره بریدونو کې ملکي وګړي وژلي او ټپیان کړي دي." د ختیځ او سوېل ختیځ آسیا لپاره د بښنې نړیوال بنسټ سیمه ییز رئیس وویل، "په رکاین ایالت کې نوي عملیات د ملکي وګړو نه بښونکي، له خواشینۍ ډک او غیر مسئولانه پوځي ترور او د پراخو سرغړونو ښکارندویي کوي چې یو خپلسری تاکتیک ګڼل کېږي."

دوامداره تاوتریخوالی

په لویدیځ ساحلي ښار تاندوي کې د ۲۰۱۳ ز کال د جون په ۳۰ نېټه شورشیانو دوه کورونه وسوځول. دا ناندرۍ د هغو اوازو له کبله پیل شوې چې ګواکي یو مسلمان سړي پر یوه کم عمره نجلۍ جنسي تېری کړی، یا د رکاین او مسلمانو ریکشا چلوونکو تر منځ د ځمکې پر سر شخړه وه. په ډزو کې دری تنه مسلمانان ټپيان شول. د ښار دننه او بهر لارې بندې شوې او د حکومت یوه ویاند وویل د میانمار پولیس د مجرمینو د موندلو لپاره کار کوي.

د بایډن ادارې د ۲۰۲۲ ز کال د مارچ په ۲۱ نېټه اعلان وکړ چې د میانمار پوځ د روهینګیا لږکیو په وړاندې نسل وژنه کړې ده. د امریکا د بهرنیو چارو وزیر انتوني بلېنکن وویل چې امریکا داسې شواهد تر سترګو کړي چې د روهینګیا مسلمانانو د له منځه وړلو لپاره د وژنو، ډله ییزو جنسي تېریو او اور اچولو په اړه څرګندې ارادې ته اشاره کوي.

قومي تصفیه

د ملګرو ملتونو له لوري د میانمار حکومت د روهینګیا د وګړو د توکمیزې تصفیې او د دوی پر وړاندې د دولت له لوري د صادر شوو جرمونو لکه غیر قضایي اعدامونه، ډله ایزو وژنو، نسل وژنه، شکنجه، ډله ایزو جنسي تېریو او جبري کډو تورن شوی دی خو میانمار دا تورونه ردوي.

د ۲۰۱۷ ز کال په اګست میاشت کې د میانمار د پوځ له خوا د روهینګیا وګړو د کلیو د سوځولو او عام وژنې راپورونه ورکړل شول. میانمار ته د ملګرو ملتونو ځانګړي راپورچي یانګي لی په ۲۰۲۰ ز کال وویل چې تاتمادو ته د کورونا وایروس د  وبا په اوږدو کې ورکړل شوو نورو واکونو دوی نور هم زړور کړي وو.

د بښنې نړیوال بنسټ تر مشرۍ لاندې څېړنې دې پایلې ته رسېدلي چې د میانمار د پوځ له لوري د ۲۰۲۰ ز کال په مارچ/اپرېل میاشتو کې ترسره شوو هوایي بریدونو کې د ماشومانو په ګډون ملکي وګړو خپل ژوند له لاسه ورکړی. د عیني شاهدانو په وینا، د میانمار پوځیانو په خپلسري ډول د اراکان له پوځ سره د تړاو په تور ولسي وګړي بندیان کړل. بندیان د پوځ له لوري په بې رحمانه ډول شکنجه شوي او ټکل شوي دي. له څه باندې یوه کال راهیسې په دې جګړه ځپلې سیمه کې انټرنیټ پرې شوی دی. د کوېد-۱۹ وبا له امله ملکي وګړي له بشري مرستو څخه بې برخې دي. په رکاین او چین ایالت کې د بښنې بنسټ د کلیو د ویجاړولو او سوځولو خبر هم ورکړی دی.