په افغانستان کې د چاپېریال ساتنې مسئلې

په افغانستان کې دچاپېریال ساتنې مسئلې له تېرو څو لسیزو سیاسي ناخوالو پخوانۍ دي. ځنګلونه د کرنیزو بندونو جوړولو او څړځایونو باندې د بدلېدو له امله تش شوي دي، هغه لاملونه چې یوازې د وګړو له مدرنې ودې سره زیات شوي دي. په افغانستان کې د چاپېریال ساتل او اقتصادي اندېښنې، دوه متضاد کارونه نه دي؛ په کرنه او مالدارۍ باندې د څه باندې ۴۴ سلنه خلکو بوختیا، د خلکو د اقتصادي هوساینې لپاره د چاپېریال ساتنې سلامتي حیاتي بلل کېږي. په ۲۰۰۷ ز کال کې د روغتیا نړیوال سازمان یو راپور خپور کړ، چې له مخې یې افغانستان د غیر افریقايي هېوادونو په ډله کې په ټیټه کچه کې و، چې د چاپېریالي ګواښونو له امله یې مړینه لرله.

د ځنګلونو وهل

ډېر خلک د بوټو راټولولو او د پستې او بادامو چې په شمالي مرکزي سیمو کې په طبیعي ځنګلونو کې شنه کېږي، له صادراتو نه یې د عوایدو ترلاسه کولو لپاره په ځنګلونو بسیا دي. په تخار او بادغیس ولایتونو کې د پستې ۵۰ سلنه ځنګلونه له منځه تللي دي. د وروستیو څو لسیزو جګړو په ترڅ کې، د سیمې اوسېدونکي او پوځي ملېشې لکه د شمال ائتلاف د ځنګلونو له لرګیو نه د سون توکو لپاره کار اخیستی او دغو ځواکونو ونې  یې پرې کړې دي، څو د دوی د مخالفینو په پټن ځایونو بدلې نه شي.په دې سربېره، له ځنګل نه د څړ ځای او صادراتو لپاره د زړي( خستې) راټولولو په توګه، په ظاهره د پستې د ډېرو ونو د شنه کېدو مخنیوی کوي.

افغانستان خپل نږدې نیمايي ځنګلونه له لاسه ورکړي. ګڼ ځنګلونه چې د هېواد په ختیځ ننګرهار، کونړ، نورستان او نورو ولایتونو کې دي، د چارتراشو مافیا له ګواښ سره مخامخ دي. سره له دې چې د ونې پرې کول غیر قانوني دي، خو هغه ګټه چې ګاونډي پاکستان ته د چارتراشو له صادراتو ترلاسه کېږي، ډېره ده. لامل یې دا دی چې د پاکستان حکومت په کلکه د خپلو ځنګلونو ساتنه کوي، نو له دې امله د چارتراشو مافیا په افغانستان کې ونې پرې کوي. دغه چارتراش نه یوازې پېښور، بلکې اسلام اباد، راولپنډۍ او لاهور ته هم لېږدول کېږي او هلته د ګران بیه مبلونو اوفرنیچرونو په جوړولو کې کارول کېږي.

د ځنګلي پوښښ له کموالي سره، ځمکه لږ حاصلخیزه کېږي، د کلیوالو ژوند له ګواښ سره مخامخ کېږي او د سیلابونو بهېدل  د کرنیزو ځمکو او کورونو د ویجاړېدو لامل کېږي. د بوټو له منځه تلل، د سیلابونو د زیاتوالي لامل کېږي او دغه کار نه یوازې خلک له ګواښ سره مخامخ کوي بلکې، د خاورې د زړښت لامل شوي او کرنې ته د لاس رسي ځمکې کچه کموي. د افغانستان د کرنې او مالدارۍ وزارت (MAIL) له نړیوالو سازمانونو سره په همغږۍ کې هڅه کوي، څو په هر پسرلي کې د میلیونونو نیالګیو په خښولو سره، د مارچ ۱۰ چې په هېواد کې د نیالګي خښولو د ملي ورځې په نوم نومول شوې، افغانستان بیا زرغون او دغه ستونزه حل کړي.

افغانستان د ۲۰۱۸ ز کال د ځنګل طبیعي منظرو تمامیت په شاخص کې، د منځنۍ کچې ۸.۸۵/۱۰ نمرې لرونکی دی او دغه هېواد د ۱۷۲ هېوادونو له ډلې په پینځلسمه لیکه(رده) کې راولي.

ژو ژوند

په افغانستان کې د ژو ژوند  د ښکار د مخنیوي او د دوی د ځالو له منځه تلو په برخه کې د دولت د لږ زېربناوو او وچکالۍ له امله له ګواښ سره مخامخ دي. افغانستان او د ژویو د خوندیتوب ټولنې (WCS)  د ۲۰۰۶ ز کال کې  د ژویو د ژوند او د دوی د ځالو د خوندیتوب لپاره د واخان دهلیز او فلات مرکزي سیمو په اوږدو کې درې کلنه پروژه پيل کړې ده.

په انقراض کې له ګواښ سره مخامخ ډولونه

• واورین پړانګ (علمي نوم): Uncia uncia)
• ښکروره دمانۍ اوزه (علمي نوم): Capra aegagrus)
• مارخور (علمي نوم): Capra falconeri)
• پامیری غرم / مارکوپولو غرڅه (علمي نوم: Ovis ammon polii)
• وحشي پسه اوریال (علمي نوم): Ovis orientalis)
• خرس (علمي نوم): Ursus thibetanus)
• سیبري دُرنای (علمي نوم ): Grus leucogeranus)

• په انقراض کې له ګواښ سره مخامخ ډولونه(علمي نوم: Oxyura leucocephala)
• سپین سرې هیلۍ (علمي نوم): Marmaronetta angustirostris))
• مرمري هیلۍ (علمي نوم ): Haliaeetus leucoryphus)
• پالاس سمندري ګوربت (علمي نوم): Aquilla clanga)
• لوی خالداره ګوربت (علمي نوم: Aquilla heliaca)
• شاهي ګوربت (علمي نوم): Falco naumanni)
• کوچنی کرک (علمي نوم): Crex crex)
• کوچنی خرک (علمي نوم): Falco naumanni)
• ټولنیز کولي چرګ (علمي نوم: Vanellus gregaria)
• زېړسترګې کوتره (علمي نوم: Columba hodgsonii)

د سمندر او د پغمان غرني سمندر د ډولونو په اړه، چې د هندوکش په غرونو کې پيدا کېږي، لږ معلومات شته.

د اوبو مدیریت

ډېر معلومات: د افغانستان د بندونو نوملړ، د افغانستان د سیندونو نوملړ  او په افغانستان کې اوبه

د افغانستان ډېرې خوږې اوبه، د چټکو سیندونو له لارې ګاونډيو هېوادونو ته بهیږي. له طبیعي پلوه ګاونډي هېوادونه، له دغو اوبو ګټه اخلي نه افغانستان. د افغانستان د اوبو سرچینو اساسي ګواښ وچکالي ده، چې میلیونونو افغانانو ته د خوړو کمښت لامل کېږي. د ۱۹۹۵ او ۲۰۰۱ ز کلونو ترمنځ کرنیزې ستونزې ښارونو ته د زرګونه کورنیو د کډه کېدو لامل شوې. وچکالي د دې لامل شوې، څو داوبو ترلاسه کولو لپاره ژورې څاه ګانې وکېندل شي او دغه کار د ځمکې لاندې اوبو د کمښت لامل شي، چې په پایله کې د ځمکې لاندې اوبو سرچینې چې د بیا ډکېدو لپاره په باران متکي دي، تشې شي.

د یونیسف ادارې د شمېرو له مخې، د افغانستان نږدې ۶۷ سلنه خلک د څښاک پاکو اوبو ته لاس رسی لري. تمه کېږي په راتلونکې کې دغه شمېره زیاته شي، په ځانګړي ډول په کابل کې د شاه وعروس او شاه توت بندونو له جوړولو وروسته. هغه لوی سازمانونه چې له افغانستان سره د اوبو د ښه مدیریت په برخه کې مرسته کوي، هند او المان دي.

له ۱۹۹۸ تر ۲۰۰۳ ز کال پورې د سیستان تالابونو نږدې ۹۹ سلنه وچ شوي وو، د پرلپسې وچکالیو او اوبو مدیریت نشتوالي په پایله کې  تالابونه چې د خړپيلیکان او مرمري هیلیو د نسل د زېږېدو مهم ځایونه بلل کېږي، له نږدې ۵۰۰۰ کلونو راهیسې  د کرنیزو ځمکو خړبولو لپاره یې اوبه برابرې کړې دي. د دغو تالابونو اوبه د هلمند او فراه له سیندونو برابرېږي چې د ۲۰۰۱ تر ۲۰۰۳ کلونو ترمنځ له منځنۍ کچې نږدې ۹۸ سلنه ټېټې شوې. د هېواد په نورو برخو کې د طبیعي بوټو له منځه تلل، د خاورې د زړښت لامل شوي او تر ۲۰۰۳ کال پورې د شن طوفانونو نږدې ۱۰۰ کلي له منځه یو وړل.

د افغانستان د اوبو ځینې بندونه دا دي:

• په هرات ولایت کې د سلما بند
• بامیان ولایت کې د امیر بند
• کندهار ولایت کې د هلې بند
• ننګرهار کې د درونټې بند
• هلمند ولایت کې د کجکي بند
• نیمروز ولایت کې د کمال خان بند
• کابل ولایت کې د نغلو بند
• کابل ولایت کې د قرغې بند
• د غزني او پکتیکا ولایتونو ترمنځ د سردې بند

ککړتیا

په وروستیو کلونو کې د ښاري خلکو شمېر زیات شوی. له ۲۰۰۳ ز کال راهیسې  له ۵ میلیون زیات وګړي چې په پاکستان او ایران کې کډوال وو بېرته افغانستان ته راستانه شوي دي. د دغو کډوالو ډېری یې هغه کسان دي چې له کلیوالي سیمو  د سیلابونو له امله کډوالي ته اړ شوي دي او کابل ښار چې پلازمېنه ده،  په کې مېشت شوي دي.

د هوا ککړتیا

په ټوله نړۍ کې د نورو ښارونو په څېر، د افغانستان په ښارونو کې د هوا ککړتیا د روغتیا لپاره جدي ستونزه ده.

صنعتي او داخلي ضایعات

افغانستان له ډېرې مودې راهیسې، د چټلو اوبو سیستم د نه لرلو له ستونزې سره مخامخ دی. په ۲۰۰۲ ز کال کې د ملګرو ملتونو د چاپېریال ساتنې پروګرام څرګنده کړه چې، د ښار په ډېرو برخو کې د خطرناکو شرایطو رامنځته کولو په حال کې  د ضایعاتو د سم مدیریت سیستم نشتوالی وو. د کابل ښار په پينځمه او شپږمه ناحیو کې کورني او طبي ضایعات په واټونو کې اچول کېدل. انساني ضایعات، د فاضلابو په خلاصو لارو کې خوځېدل او د کابل سیند ته بهېدل او د څښاک اوبه یې ککړولې.

په کابل، کندهار او هرات ولایتونو کې د کثافاتو د خښولو پرځای، له لویو چټل دانیو کار اخیستل کېږي، چې تر ډېره نږدې سیندونه او د اوبو زیرمې ورڅخه نه ساتل کېږي. د روغتونونو ضایعات کله نا کله په دغو لویو چټل دانیو کې وړل کېږي چې له باکتریاوو او ویروسونو سره د هوا د ککړتیا  لامل کېږي.