Jump to content

په افغانستان کې د چاپېریال ساتنې مسئلې

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

په افغانستان کې دچاپېریال ساتنې مسئلې له تېرو څو لسیزو سیاسي ناخوالو پخوانۍ دي. ځنګلونه د کرنیزو بندونو جوړولو او څړځایونو باندې د بدلېدو له امله تش شوي دي، هغه لاملونه چې یوازې د وګړو له مدرنې ودې سره زیات شوي دي. په افغانستان کې د چاپېریال ساتل او اقتصادي اندېښنې، دوه متضاد کارونه نه دي؛ په کرنه او مالدارۍ باندې د څه باندې ۴۴ سلنه خلکو بوختیا، د خلکو د اقتصادي هوساینې لپاره د چاپېریال ساتنې سلامتي حیاتي بلل کېږي. په ۲۰۰۷ ز کال کې د روغتیا نړیوال سازمان یو راپور خپور کړ، چې له مخې یې افغانستان د غیر افریقايي هېوادونو په ډله کې په ټیټه کچه کې و، چې د چاپېریالي ګواښونو له امله یې مړینه لرله.[۱][۲]

د ځنګلونو وهل

[سمول]

ډېر خلک د بوټو راټولولو او د پستې او بادامو چې په شمالي مرکزي سیمو کې په طبیعي ځنګلونو کې شنه کېږي، له صادراتو نه یې د عوایدو ترلاسه کولو لپاره په ځنګلونو بسیا دي. په تخار او بادغیس ولایتونو کې د پستې ۵۰ سلنه ځنګلونه له منځه تللي دي. د وروستیو څو لسیزو جګړو په ترڅ کې، د سیمې اوسېدونکي او پوځي ملېشې لکه د شمال ائتلاف د ځنګلونو له لرګیو نه د سون توکو لپاره کار اخیستی او دغو ځواکونو ونې  یې پرې کړې دي، څو د دوی د مخالفینو په پټن ځایونو بدلې نه شي.په دې سربېره، له ځنګل نه د څړ ځای او صادراتو لپاره د زړي( خستې) راټولولو په توګه، په ظاهره د پستې د ډېرو ونو د شنه کېدو مخنیوی کوي.[۳]

افغانستان خپل نږدې نیمايي ځنګلونه له لاسه ورکړي. ګڼ ځنګلونه چې د هېواد په ختیځ ننګرهار، کونړ، نورستان او نورو ولایتونو کې دي، د چارتراشو مافیا له ګواښ سره مخامخ دي. سره له دې چې د ونې پرې کول غیر قانوني دي، خو هغه ګټه چې ګاونډي پاکستان ته د چارتراشو له صادراتو ترلاسه کېږي، ډېره ده. لامل یې دا دی چې د پاکستان حکومت په کلکه د خپلو ځنګلونو ساتنه کوي، نو له دې امله د چارتراشو مافیا په افغانستان کې ونې پرې کوي. دغه چارتراش نه یوازې پېښور، بلکې اسلام اباد، راولپنډۍ او لاهور ته هم لېږدول کېږي او هلته د ګران بیه مبلونو اوفرنیچرونو په جوړولو کې کارول کېږي. [۴][۵][۶][۷][۸]

د ځنګلي پوښښ له کموالي سره، ځمکه لږ حاصلخیزه کېږي، د کلیوالو ژوند له ګواښ سره مخامخ کېږي او د سیلابونو بهېدل  د کرنیزو ځمکو او کورونو د ویجاړېدو لامل کېږي. د بوټو له منځه تلل، د سیلابونو د زیاتوالي لامل کېږي او دغه کار نه یوازې خلک له ګواښ سره مخامخ کوي بلکې، د خاورې د زړښت لامل شوي او کرنې ته د لاس رسي ځمکې کچه کموي. د افغانستان د کرنې او مالدارۍ وزارت (MAIL) له نړیوالو سازمانونو سره په همغږۍ کې هڅه کوي، څو په هر پسرلي کې د میلیونونو نیالګیو په خښولو سره، د مارچ ۱۰ چې په هېواد کې د نیالګي خښولو د ملي ورځې په نوم نومول شوې، افغانستان بیا زرغون او دغه ستونزه حل کړي. [۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵]

افغانستان د ۲۰۱۸ ز کال د ځنګل طبیعي منظرو تمامیت په شاخص کې، د منځنۍ کچې ۸.۸۵/۱۰ نمرې لرونکی دی او دغه هېواد د ۱۷۲ هېوادونو له ډلې په پینځلسمه لیکه(رده) کې راولي. [۱۶]

ژو ژوند

[سمول]

په افغانستان کې د ژو ژوند  د ښکار د مخنیوي او د دوی د ځالو له منځه تلو په برخه کې د دولت د لږ زېربناوو او وچکالۍ له امله له ګواښ سره مخامخ دي. افغانستان او د ژویو د خوندیتوب ټولنې (WCS)  د ۲۰۰۶ ز کال کې  د ژویو د ژوند او د دوی د ځالو د خوندیتوب لپاره د واخان دهلیز او فلات مرکزي سیمو په اوږدو کې درې کلنه پروژه پيل کړې ده. [۱۷]

په انقراض کې له ګواښ سره مخامخ ډولونه

  • واورین پړانګ (علمي نوم): Uncia uncia)
  • ښکروره دمانۍ اوزه (علمي نوم): Capra aegagrus)
  • مارخور (علمي نوم): Capra falconeri)
  • پامیری غرم / مارکوپولو غرڅه (علمي نوم: Ovis ammon polii)
  • وحشي پسه اوریال (علمي نوم): Ovis orientalis)
  • خرس (علمي نوم): Ursus thibetanus)
  • سیبري دُرنای (علمي نوم ): Grus leucogeranus)
  • په انقراض کې له ګواښ سره مخامخ ډولونه(علمي نوم: Oxyura leucocephala)
  • سپین سرې هیلۍ (علمي نوم): Marmaronetta angustirostris))
  • مرمري هیلۍ (علمي نوم ): Haliaeetus leucoryphus)
  • پالاس سمندري ګوربت (علمي نوم): Aquilla clanga)
  • لوی خالداره ګوربت (علمي نوم: Aquilla heliaca)
  • شاهي ګوربت (علمي نوم): Falco naumanni)
  • کوچنی کرک (علمي نوم): Crex crex)
  • کوچنی خرک (علمي نوم): Falco naumanni)
  • ټولنیز کولي چرګ (علمي نوم: Vanellus gregaria)
  • زېړسترګې کوتره (علمي نوم: Columba hodgsonii)

د سمندر او د پغمان غرني سمندر د ډولونو په اړه، چې د هندوکش په غرونو کې پيدا کېږي، لږ معلومات شته.

د اوبو مدیریت

[سمول]

ډېر معلومات: د افغانستان د بندونو نوملړ، د افغانستان د سیندونو نوملړ  او په افغانستان کې اوبه

د افغانستان ډېرې خوږې اوبه، د چټکو سیندونو له لارې ګاونډيو هېوادونو ته بهیږي. له طبیعي پلوه ګاونډي هېوادونه، له دغو اوبو ګټه اخلي نه افغانستان. د افغانستان د اوبو سرچینو اساسي ګواښ وچکالي ده، چې میلیونونو افغانانو ته د خوړو کمښت لامل کېږي. د ۱۹۹۵ او ۲۰۰۱ ز کلونو ترمنځ کرنیزې ستونزې ښارونو ته د زرګونه کورنیو د کډه کېدو لامل شوې. وچکالي د دې لامل شوې، څو داوبو ترلاسه کولو لپاره ژورې څاه ګانې وکېندل شي او دغه کار د ځمکې لاندې اوبو د کمښت لامل شي، چې په پایله کې د ځمکې لاندې اوبو سرچینې چې د بیا ډکېدو لپاره په باران متکي دي، تشې شي. [۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]

د یونیسف ادارې د شمېرو له مخې، د افغانستان نږدې ۶۷ سلنه خلک د څښاک پاکو اوبو ته لاس رسی لري. تمه کېږي په راتلونکې کې دغه شمېره زیاته شي، په ځانګړي ډول په کابل کې د شاه وعروس او شاه توت بندونو له جوړولو وروسته. هغه لوی سازمانونه چې له افغانستان سره د اوبو د ښه مدیریت په برخه کې مرسته کوي، هند او المان دي. [۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]

له ۱۹۹۸ تر ۲۰۰۳ ز کال پورې د سیستان تالابونو نږدې ۹۹ سلنه وچ شوي وو، د پرلپسې وچکالیو او اوبو مدیریت نشتوالي په پایله کې  تالابونه چې د خړپيلیکان او مرمري هیلیو د نسل د زېږېدو مهم ځایونه بلل کېږي، له نږدې ۵۰۰۰ کلونو راهیسې  د کرنیزو ځمکو خړبولو لپاره یې اوبه برابرې کړې دي. د دغو تالابونو اوبه د هلمند او فراه له سیندونو برابرېږي چې د ۲۰۰۱ تر ۲۰۰۳ کلونو ترمنځ له منځنۍ کچې نږدې ۹۸ سلنه ټېټې شوې. د هېواد په نورو برخو کې د طبیعي بوټو له منځه تلل، د خاورې د زړښت لامل شوي او تر ۲۰۰۳ کال پورې د شن طوفانونو نږدې ۱۰۰ کلي له منځه یو وړل.[۳۲][۳۳]

د افغانستان د اوبو ځینې بندونه دا دي:

  • په هرات ولایت کې د سلما بند
  • بامیان ولایت کې د امیر بند
  • کندهار ولایت کې د هلې بند
  • ننګرهار کې د درونټې بند
  • هلمند ولایت کې د کجکي بند
  • نیمروز ولایت کې د کمال خان بند
  • کابل ولایت کې د نغلو بند
  • کابل ولایت کې د قرغې بند
  • د غزني او پکتیکا ولایتونو ترمنځ د سردې بند

ککړتیا

[سمول]

په وروستیو کلونو کې د ښاري خلکو شمېر زیات شوی. له ۲۰۰۳ ز کال راهیسې  له ۵ میلیون زیات وګړي چې په پاکستان او ایران کې کډوال وو بېرته افغانستان ته راستانه شوي دي. د دغو کډوالو ډېری یې هغه کسان دي چې له کلیوالي سیمو  د سیلابونو له امله کډوالي ته اړ شوي دي او کابل ښار چې پلازمېنه ده،  په کې مېشت شوي دي.

د هوا ککړتیا

[سمول]

په ټوله نړۍ کې د نورو ښارونو په څېر، د افغانستان په ښارونو کې د هوا ککړتیا د روغتیا لپاره جدي ستونزه ده.[۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]

صنعتي او داخلي ضایعات

[سمول]

افغانستان له ډېرې مودې راهیسې، د چټلو اوبو سیستم د نه لرلو له ستونزې سره مخامخ دی. په ۲۰۰۲ ز کال کې د ملګرو ملتونو د چاپېریال ساتنې پروګرام څرګنده کړه چې، د ښار په ډېرو برخو کې د خطرناکو شرایطو رامنځته کولو په حال کې  د ضایعاتو د سم مدیریت سیستم نشتوالی وو. د کابل ښار په پينځمه او شپږمه ناحیو کې کورني او طبي ضایعات په واټونو کې اچول کېدل. انساني ضایعات، د فاضلابو په خلاصو لارو کې خوځېدل او د کابل سیند ته بهېدل او د څښاک اوبه یې ککړولې.[۳۹][۴۰][۴۱]

په کابل، کندهار او هرات ولایتونو کې د کثافاتو د خښولو پرځای، له لویو چټل دانیو کار اخیستل کېږي، چې تر ډېره نږدې سیندونه او د اوبو زیرمې ورڅخه نه ساتل کېږي. د روغتونونو ضایعات کله نا کله په دغو لویو چټل دانیو کې وړل کېږي چې له باکتریاوو او ویروسونو سره د هوا د ککړتیا  لامل کېږي.

سرچينې او ياداښتونه

[سمول]
  1. ↑ "Afghanistan: Labor force - by occupation". World Factbook. CIA. 2017. Archived from the original on 2021-03-01. نه اخيستل شوی 2021-02-26. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  2. ↑ "New country-by-country data show in detail the impact of environmental factors on health". World Health Organization. 2007-06-13. نه اخيستل شوی 2007-06-15.
  3. ↑ "Post-Conflict Environmental Assessment: Afghanistan" (PDF). United Nations Environment Programme. 2003. Archived from the original (PDF) on 2016-03-04. نه اخيستل شوی 2007-06-15. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  4. ↑ "'We're in crisis': The high price of deforestation in Afghanistan". Al Jazeera. July 4, 2019. نه اخيستل شوی 2021-02-25.
  5. ↑ "Deforestation in Afghanistan Multiplies Climate and Security Threats". September 14, 2020. Archived from the original on 2021-01-21. نه اخيستل شوی 2021-02-25. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  6. ↑ "Made worse by tree loss, flooding forces migration in Afghanistan". Reuters. September 8, 2020. نه اخيستل شوی 2021-02-25.
  7. ↑ "Afghanistan's Forests A Casualty Of Timber Smuggling". NPR. March 18, 2013. نه اخيستل شوی 2021-02-25.
  8. ↑ "Afghanistan's Forests Are Turning a Profit for the Islamic State". Foreign Policy. July 15, 2020. نه اخيستل شوی 2021-02-25.
  9. ↑ "Government to Plant 'Millions' of Trees Across Afghanistan". TOLOnews. March 10, 2021. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  10. ↑ "National tree plantation campaign begins: MAIL". Pajhwok Afghan News. March 10, 2021. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  11. ↑ "Afghanistan Hires Lockdown Jobless to Boost Kabul's Water and Trees". KCET. June 15, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  12. ↑ "Changing the Afghan landscape, one tree at a time". United Nations Environment Programme (UNEP). May 4, 2018. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  13. ↑ "Afghan Tree Planter Cultivates His Dream". Bashir Ahmad Ghezali; Farangis Najibullah. Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL). May 27, 2014. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  14. ↑ "Tree-planting in Afghanistan to be discussed in San Anselmo event". marinij.com. October 3, 2012. Archived from the original on October 6, 2012. نه اخيستل شوی 2012-12-03.
  15. ↑ "Citizens Plant 1.2 Million Trees in Eastern Afghanistan". United States Agency for International Development. April 15, 2009. Archived from the original on March 7, 2013. نه اخيستل شوی 2012-12-03.
  16. ↑ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1). doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723.
  17. ↑ "Afghanistan To Protect Wildlife And Wild Lands". Science Daily. 2006-06-28. نه اخيستل شوی 2007-06-16.
  18. ↑ "Afghanistan and Pakistan's Looming Water Conflict". The Diplomat. December 15, 2018. نه اخيستل شوی 2021-03-10. Afghanistan has abundant water resources. It produces 80 billion cubic meters of water a year, pumping 60 billion cubic meters of it to the neighbors — particularly Pakistan.
  19. ↑ "Iran Criticism of Afghan Dam Projects Draws Rebuke From Kabul Officials". Voice of America (VOA). July 5, 2017. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  20. ↑ "Afghanistan's Rivers Could Be India's Next Weapon Against Pakistan". Foreign Policy. November 13, 2018. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  21. ↑ "Afghanistan and Iran: From water treaty to water dispute". The Interpreter. October 14, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  22. ↑ "A Pak-Afghan water treaty?". The News International. July 9, 2018. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  23. ↑ "Cutting across the Durand: Water dispute between Pakistan and Afghanistan on river Kabul". Amit Ranjan; Drorima Chatterjee. December 27, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-10.
  24. ↑ ACT International (Action by Churches Together) (2006-10-01). "ACT Alert: Afghanistan Drought". Reuters. Archived from the original on 2008-10-26. نه اخيستل شوی 2007-06-15. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  25. ↑ "Drought Map, Understanding Afghanistan: Land in Crisis". National Geographic. 2001-11-15. Archived from the original on 2008-06-11. نه اخيستل شوی 2007-06-15.
  26. ↑ "Afghanistan Hires Lockdown Jobless to Boost Kabul's Water and Trees". KCET. June 15, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  27. ↑ "WASH: Water, sanitation and hygiene". UNICEF. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  28. ↑ "Iran Criticism of Afghan Dam Projects Draws Rebuke From Kabul Officials". Voice of America (VOA). July 5, 2017. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  29. ↑ "India to complete dam for safe drinking water in Kabul". The Hindu. November 25, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  30. ↑ "Awareness-raising about clean water". Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). Archived from the original on 2020-10-29. نه اخيستل شوی 2021-03-11. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  31. ↑ "Awareness-raising about clean water". KfW. February 13, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  32. ↑ Alex Kirby (2003-02-07). "Afghan wetlands 'almost dried out'". BBC. نه اخيستل شوی 2007-06-15.
  33. ↑ "Post-Conflict Environmental Assessment: Afghanistan" (PDF). United Nations Environment Programme. 2003. Archived from the original (PDF) on 2016-03-04. نه اخيستل شوی 2007-06-15. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  34. ↑ "Air pollution killed almost 5,000 people in Afghanistan in 2020, health ministry says". German Press Agency. Daily Sabah. January 13, 2021. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  35. ↑ "Air Pollution Claimed Almost 5,000 Lives In Afghanistan Last Year". Radio Free Europe/Radio Liberty. January 13, 2021. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  36. ↑ "Afghanistan:Air pollution more dangerous than civil war". Anadolu Agency. February 1, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-11. Nearly 26,000 people lost their lives due to air pollution related diseases in 2017, 3,483 deaths due to war
  37. ↑ "Afghan capital's air pollution may be even deadlier than war". Rahim Faiez. Associated Press. November 13, 2019. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  38. ↑ "Afghanistan - Environmental health". WHO. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  39. ↑ "Sewage from US Embassy, NATO headquarters dumped into Kabul River due to aging infrastructure". Stars and Stripes (newspaper). September 12, 2020. نه اخيستل شوی 2021-03-11.
  40. ↑ "Afghanistan: Managing wastewater to help improve living conditions" (PDF). International Committee of the Red Cross. February 14, 2018. Archived from the original (PDF) on 2016-03-04. نه اخيستل شوی 2021-03-11. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
  41. ↑ "Post-Conflict Environmental Assessment: Afghanistan" (PDF). United Nations Environment Programme. 2003. Archived from the original (PDF) on 2016-03-04. نه اخيستل شوی 2007-06-15. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=په_افغانستان_کې_د_چاپېریال_ساتنې_مسئلې&oldid=336341" نه اخيستل شوی