فريدريک هايک

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
فريدريک هايک
(الماني: Friedrich August Hayek د (P1559) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
فريدريک هايک
فريدريک هايک

د شخص معلومات
پيدايښت ۸ مې ۱۸۹۹[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]
وين[۱۵][۱۶]  د (P19) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
مړینه 23 مارچ 1992 (93 کاله)[۱][۲][۳][۵][۱۷][۶][۷][۹][۱۰][۱۲][۱۳]  د (P570) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
تابعیت اتريش[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]
برېتانيا (۱۹۳۸–)[۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]  د (P27) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
عملي ژوند
ڈاکٹری مشیر لوډیګ وون مېزس  د (P184) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
دنده فیلسوف[۲۶][۲۷][۱۲]  د (P106) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
کاروونکي ژبه(ي) انگليسي[۲۸][۲۹][۳۰]
آلماني ژبه[۲۹][۳۰]  د (P1412) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
د کړنې څانګه وټپوهنه[۳۱]
فلسفه
سياسي فلسفه[۳۱]
لېبراليزم[۳۱]
ادراکي علوم[۳۱]  د (P101) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
کار ورکوونکی د نيويارک پوهنتون  د (P108) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
پوځي خدمت
جګړه/جګړې لومړنۍ نړېواله جګړه
دويمه نړېواله جګړه  د (P607) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
لاسلیک
فريدريک هايک
فريدريک هايک

ويبپاڼه
ربط=انٹرنیٹ مووی ڈیٹابیس مخ پر IMDB باندې  د (P345) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ
  د (P935) برخه د ويکيډاټا له لارې سمه کړئ

فريدريک اوګست وان هايک (۱۸۹۹- مۍ ۸ – ۱۹۹۲ مارچ ۲۳) ډېر ځله يې يادونه يوازې د نوم په لومړيو ويو يعنې (F.A. Hayek) کيږي، هغه يو اتريشي الاصله بریټانوی اقتصاد پوه او فيلسوف و چې له کلاسيکې  اقتصادي آزادۍ نه د دفاع له امله، شهرت لري. هايک په ۱۹۷۴ز کال کې له «ګونار ميرډال» سره يو ځای د اقتصادي علومو د نوبل يادګاري جايزه تر لاسه کړه، دوی دواړو ته دغه جايزه د پيسو او اقتصادي بې ثباتۍ او د اقتصادي، ټولنيزو او اداري ښکارندو پر يو بل د متکي کېدو په اړوند د دوی د کار ستاينې له امله ورکړل شوې وه. د معلوماتي ارزښتونو د بدلون د څرنګوالي په اړه د هغه کار کوم چې له خلکو سره مرسته کوي  څو خپلې طرحې همغږې کړي او کوم چې د اقتصاد په برخه کې په پراخه کچه يوه مهمه لاسته راوړنه بلل کيږي، د هغه لپاره د نوبل جايزې د تر لاسه کولو لامل وګرځېد.[۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]

هایک هغه مهال چې عمر يې له شلو کلونو کم و په لومړۍ نړيواله جګړه کې خدمت وکړ او ويل کيږي چې په دې جګړه کې د هغه تجربې او د هغه دغه هيله څو د هغو تېروتنو مخه ونيسي چې له جګړې پاتې دي، له هغه يو اقتصاد پوه جوړ کړ. د ويانا په پوهنتون کې يې اقتصاد ولوست، په ۱۹۲۱ز کال کې يې په قانون کې  او په ۱۹۲۳ز کال کې يې په سياسي علومو کې د دوکتورا سند واخیست. نوموړي د لويې بریټانیې، اتريش، متحده ايالاتو او المان کې ژوند او کار وکړ او په ۱۹۳۸ز کال کې بريټانوی تبعه شو. د هايک اکاډميک «علمي» ژوند تر ډېره بريده د لندن په اقتصادي ښوونځي کې تېر شو، وروسته یې د شيکاګو او فرايبرګ په پوهنتونونو کې هم وخت تېر کړ. که څه هم تر ډېره بريد هغه د اتريش د اقتصاد مکتب مشر بلل کيږي، هغه د شيکاګو له اقتصادي مکتب سره هم نږدې اړيکې درلودې. هايک همدا راز د شلمې پېړۍ يو بنسټيز ټولنيز مفکر او سياسي فيلسوف و او له جګړې وروسته  د «مونټ پيليرين» د ټولنې د جوړونکو له جملې يو و، هغه له جګړې وروسته د کلاسيک ليبراليزم په را ژوندي کولو کې برخه اخیستې ده. د هغه مهم کتاب «د مريتوب پر لور سړک» تر ۲۰۲۰ز کال پورې له ۲.۲۵ ميليون نه زياتې نسخې پلورل شوې دي.[۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲]

هايک په ۱۹۸۴ز کال کې په اقتصاد کې د هغه د علمي مرستو له امله افتخاري ملګری وټاکل شو. هغه لومړی کس دی چې په ۱۹۸۴ز کال کې يې د «هانس مارټين شلاير» جايزه تر لاسه کړه. هغه همدا راز له ولسمشر ايچ ډبليو بوش نه په ۱۹۹۱ز کال کې د خپلواکۍ ولسمشريز نښان هم تر لاسه کړ. په ۲۰۱۱ز کال کې د هغه ليکنه «په ټولنه کې د علم کارول» په هغو شلو غوره مقالو کې راغله چې په «امريکن ايکنامک ريويو» کې په تېرو سلو کلونو کې خپرې شوې دي. [۴۳][۴۴][۴۵][۴۶]

ژوند[سمول]

د ژوند لومړي کلونه[سمول]

فريډريک اوګوست وين هايک په «ويانا» کې زېږېدلی و، د پلار نوم يې اوګوست وين هايک او د مور نوم يې فليسيتاس هايک و. پلار يې هم په ۱۸۷۱ز کال کې په «ويانا» کې زېږېدلی و، څوک چې د طب ډاکټر و او د ښاري روغتيا وزارت له خوا په دنده ګومارل شوی و. اګوست د «ويانا» په پوهنتون کې د نيمه وخت د کرنې ښوونکی و. فريډريک په درې وروڼو کې مشرؤ، د هغه د وروڼو نومونه دا دي: هاينريک (۱۹۰۰-۱۹۶۹) او ايريک (۱۹۰۴-۱۹۸۶) چې له هغه نه يو نيم کال او پینځه کاله کشران وو. [۴۷][۴۸]

د پوهنتون د استاد په توګه د هغه د پلار دندې په ژوند کې د هايک پر موخو اغېز وکړ. هغه خپل دواړه نيکونه ليدلي و او دواړه عالمان وو. فرانتس فون ژوراشک په اتريش او هنګري کې يو مخکښ اقتصاد پوه او د «يوګن فون بوم باورک» نژدې ملګری و، بوم باورک د اتريش د اقتصادياتو ښوونځي يو له بنسټګرو نه و. د هايک پلرنی نېکه ګوستاو اډلر فون هايک د ويانا په «Imperial Realobergymnasium» (متوسطه ښوونځي) کې د طبيعي علومو درس ورکولو. هغه د ژوند د سيستماتيکس په اړه اثار وليکل چې ځينې يې په پرتليز ډول ښه مشهور او پېژندل شوي.[۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]

د مور له اړخه هايک د فيلسوف «ويتګنشتاين» د ماما له زامنو نه و. د هغه مور به د ويټګنشتاين له خوېندو سره لوبې کولې او هغه يې ښه پېژندلو. د دوی د کورنۍ اړيکې له امله کله چې د «Tractatus Logico-Philosophicus» په نوم د ويټګنشتاين کتاب په ۱۹۲۱ز کال کې په الماني ژبه خپور شو، هايک لومړی هغه څوک وو چې دغه کتاب يې ولوست. که څه هم هغه ويټګنشتاين يوازې څو ځلې ليدلی و، هايک ويلي چې د ويټګنشتاين فلسفې او د څېړنې طريقې د هغه پر ژوند او افکارو ژور اغېز درلود. د ژوند په وروستيو کې به هايک د ويټګنشتاين د فلسفې يادونه کوله، د هغه وخت کله چې دوی دواړه د لومړۍ نړيوالې جګړې په اوږدو کې افسران وو. د ويټګنشتاين له مړينې وروسته، هايک نيت درلود چې د هغه ژوند ليک وليکي، په دې اړوند يې له کورنۍ نه د موادو په راټولولو کار هم کړی و او وروسته يې د ويټګنشتاين د ژوند ليکوونکو سره مرسته وکړه. هغه د ويټګينشټاين له کورنۍ سره د غېر يهودي اړخ له لارې اړيکې درلودې. له ځوانۍ نه هايک له يهودي پوهانو سره کېناستلو او ويل به یې چې ډېر ځله به خلکو اټکل کاوه چې زه هم له يهودي نسل نه يم. له دې امله هغه متجسس شو او د خپلو نيکونو په اړه يې پلټنه پيل کړه، په پايله کې هغه وموندله چې تر پینځو نسلونو پورې د هغه په نيکونو کې يهوديان نه شته. هايک لقب چې له اره چکي ژبه ده په الماني کې دا «Hájek» ډول ليکل کيږي.   [۵۳][۴۶][۵۴]

هايک له ډېر کم عمر نه فکري او علمي لور ته لېوالتیا لرله او ښوونځي ته له تلو مخکې يې په اسانۍ سره ډېر لوستل کول. که څه هم د لېوالتيا د کمښت او له ښوونکو سره د ستونزو له امله د ښوونځي په زده کړو کې کمزوری و خو په خپل ښوونځي کې په ډېرو مضمونو کې له ټولګيوالو شاته و او يو ځل په لاتيني، يوناني او رياضياتو کې درې ځلې ناکام هم شو. هغه له تمثیل سره ډېره لېوالتیا لرله او هڅه يې وکړه چې تراژیدي لېکنې وکړي، همدا راز په بيالوژۍ کې يې لېوالتيا لرله او په منظم ډول به يې له خپل پلار سره د هغه د کرنې په کارونو کې مرسته کوله. د خپل پلار په وړانديز سره کله چې هغه تنکی ځوان و د جينټک او تکامل په اړه يې د «هوګو دو ويريس» او «اوګوست وايزمن» اثار او د «لوډويګ فيورباخ» فلسفي آثار ولوستل.  په ښوونځي کې هايک د ارستو د اخلاقو په اړوند د يو ښوونکي ويناوو جلب کړی و. په خپل نه خپاره شوي ژوند ليک کې هايک له خپلو وروڼو سره د هغه د بېلتون يادونه کړې کوم چې له ده نه يوازې څو کاله کشران وو، خو هايک فکر کولو چې هغوی په يو ډول له بل نسل نه و. هغه له مشرانو سره ملګرتيا غوره ګڼله.[۵۵][۵۶][۵۷][۵۸][۵۹][۵۷]

په ۱۹۱۷ز کال کې هايک د اتريش-هنګري پوځ د يو کنډک له توپخانې سره يو ځای شو او په ايټالوي محاذ کې وجنګېد. د جګړې پر مهال يې په چپ غوږ کې د اورېدو ستونزه پيدا شوه او د زړورتيا نښان ورکړل شو. دغه مهال هايک په ۱۹۱۸ز کال کې د زکام له وبا ژوندی پاتې شو. [۶۰][۶۱]

وروسته هايک پرېکړه وکړه چې علمي دنده پر مخ يوسي او هوډ یې درلود چې د هغو تېروتنو مخه به نيسي چې د جګړې له امله رامنځ ته شوي وو. هايک د خپلې تجربې په اړه وايي: « په حقيقت کې ټاکوونکی اغېز لومړی نړيواله جګړه وه. دا چاره بايد ستاسې توجه د سياسي ګوندونو د ستونزو لور ته واړوي». هغه ژمن وو چې د ډېرې ښې نړۍ لپاره به کار وکړي.[۶۲]

سرچینې[سمول]

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ پیوستون : 118547364  — د نشر نېټه: ۹ اپرېل ۲۰۱۴ — منښتلیک: Creative Commons CC0 License
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb119070534 — د نشر نېټه: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — دوتنه: Bibliothèque nationale de France — منښتلیک: Open License
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w6988xvs — subject named as: Friedrich Hayek — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  4. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-349-06912-5_8
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ Find a Grave memorial ID: https://www.findagrave.com/memorial/20874716 — subject named as: Friedrich August von Hayek — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/hayek-friedrich-august — subject named as: Friedrich August Hayek — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — سمونګر: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus او Wissen Media Verlag
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ Gran Enciclopèdia Catalana ID (former scheme): https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0032282.xml — subject named as: Friedrich August von Hayek — سرليک: Gran Enciclopèdia Catalana — خپرونکی: Grup Enciclopèdia
  8. InPhO ID: https://www.inphoproject.org/thinker/3174 — subject named as: Friedrich Hayek — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — سرليک: Internet Philosophy Ontology project
  9. ۹٫۰ ۹٫۱ Babelio author ID: https://www.babelio.com/auteur/wd/172137 — subject named as: Friedrich August Hayek
  10. ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ Proleksis enciklopedija ID: https://proleksis.lzmk.hr/25684 — subject named as: Friedrich August von Hayek — سرليک: Proleksis enciklopedija او Opća i nacionalna enciklopedija
  11. Hrvatska enciklopedija ID: https://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=24648 — subject named as: Friedrich August von Hayek — دوتنه: Dalibor Brozović او Tomislav Ladan — سرليک: Hrvatska enciklopedija — خپرونکی: Miroslav Krleža Lexicographical Institute — ISBN 978-953-6036-31-8
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ https://cs.isabart.org/person/81100 — د نشر نېټه: ۱ اپرېل ۲۰۲۱
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ Munzinger person ID: https://www.munzinger.de/search/go/document.jsp?id=00000014118 — subject named as: Friedrich A. von Hayek — د نشر نېټه: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
  14. https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/1974/hayek/facts/ — د نشر نېټه: ۷ مې ۲۰۲۳
  15. پیوستون : 118547364  — د نشر نېټه: ۱۰ ډيسمبر ۲۰۱۴ — منښتلیک: Creative Commons CC0 License
  16. Lord and Lady of the media — خپرونکی: ABC News — د خپرولو نیټه: ۱۰ فبروري ۲۰۱۲
  17. https://fee.org/articles/friedrich-a-hayek-1899-1992/
  18. http://www.nndb.com/people/247/000024175/
  19. The Rehabilitation of the Cold-War Liberal — نشرونه لخوا د: The New York Times — د خپرولو نیټه: ۳۰ اپرېل ۲۰۰۶
  20. Paul Disowns Extremists’ Views but Doesn’t Disavow the Support — د نشر نېټه: ۱۱ مارچ ۲۰۲۱ — نشرونه لخوا د: The New York Times — د خپرولو نیټه: ۲۶ ډيسمبر ۲۰۱۱
  21. The Tale of the Dueling Economists — نشرونه لخوا د: The New York Times — د خپرولو نیټه: ۲۳ اکتوبر ۲۰۱۱
  22. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1856936/Winners-of-the-Nobel-Prize-for-Economics
  23. Sparring for Liberty — د نشر نېټه: ۱۱ مارچ ۲۰۲۱ — نشرونه لخوا د: The New York Times — د خپرولو نیټه: ۱ نومبر ۱۹۸۹
  24. http://www.nndb.com/event/409/000085154/
  25. https://www.nndb.com/people/247/000024175/
  26. او http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/08913811.2013.854084 The Planners and the Planned — ورځپاڼه: 25 — پاڼه: 445-460 — اعداد: 3-4 — نشرونه لخوا د: Critical Review — https://dx.doi.org/10.1080/08913811.2013.854084
  27. Debating … Bad language in criminal justice? — ورځپاڼه: 82 — پاڼه: 29-34 — اعداد: 1 — نشرونه لخوا د: Criminal Justice Matters — https://dx.doi.org/10.1080/09627251.2010.525933
  28. https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb119070534 — د نشر نېټه: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — دوتنه: Bibliothèque nationale de France — منښتلیک: Open License
  29. NL CR AUT ID: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn19990003268 — د نشر نېټه: ۱ مارچ ۲۰۲۲
  30. CONOR.SI ID: https://plus.cobiss.net/cobiss/si/sl/conor/10766179
  31. NL CR AUT ID: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn19990003268 — د نشر نېټه: ۷ نومبر ۲۰۲۲
  32. Connin, L. (1990). Hayek, Liberalism and Social Knowledge. Canadian Journal of Political Science / Revue Canadienne De Science Politique, 23(2), 297-315. Retrieved June 7, 2021
  33. Bank of Sweden (1974). "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1974". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  34. Skarbek, David (March 2009). "F.A. Hayek's Influence on Nobel Prize Winners" (PDF). Review of Austrian Economics. 22 (1): 109–12. CiteSeerX = 10.1.1.207.1605 10.1.1.207.1605. doi:10.1007/s11138-008-0069-x. S2CID 144970753. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۷ جولای ۲۰۱۱ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۷ ډيسمبر ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); الوسيط |archiveurl= و |archive-url= تكرر أكثر من مرة (مساعدة); الوسيط |archivedate= و |archive-date= تكرر أكثر من مرة (مساعدة)
  35. "Friedrich August von Hayek – Facts". nobelprize.org. د لاسرسي‌نېټه ۳۰ جون ۲۰۱۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  36. (په 28 January 2010 باندې). Hayek and the Nobel Prize. Mises Institute.
  37. "Friedrich A. Hayek". Mises Institute (په انګلیسي ژبه کي). 20 June 2014. د لاسرسي‌نېټه ۰۳ سپټمبر ۲۰۱۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  38. (په 3 August 2011 باندې). Keynes v Hayek: Giants of economics. BBC.
  39. Peter G. Klein (18 August 2014). "Biography of F.A. Hayek (1899–1992)". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  40. Schrepel, Thibault (January 2015). "Friedrich Hayek's Contribution to Antitrust Law and Its Modern Application". ICC Global Antitrust Review: 199–216. SSRN = 2548420 2548420. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  41. Ormerod, Paul (2006). "The fading of Friedman". prospectmagazine.co.uk (په انګلیسي ژبه کي). د لاسرسي‌نېټه ۳۱ اگسټ ۲۰۱۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  42. Catlin, George (1944). "The Road to Serfdom". Nature. 154 (3911): 473–74. Bibcode:1944Natur.154..473C. doi:10.1038/154473a0. S2CID 4071358. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  43. کينډۍ:London Gazette
  44. George H.W. Bush (18 November 1991). "Remarks on Presenting the Presidential Medal of Freedom Awards". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  45. Arrow, Kenneth J.; Bernheim, B. Douglas; Feldstein, Martin S.; McFadden, Daniel L.; Poterba, James M.; Solow, Robert M. (2011). "100 Years of the American Economic Review: The Top 20 Articles". American Economic Review. 101 (1): 1–8. doi:10.1257/aer.101.1.1. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  46. ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ Ebenstein 2001، ص. 305.
  47. Ebenstein 2001، ص. 7.
  48. Ebenstein 2001، صص. 62, 248, 284.
  49. Note: Von Juraschek was a statistician and was later employed by the Austrian government.
  50. Ebenstein 2001، ص. 20.
  51. Ebenstein 2001، ص. 8.
  52. Ebenstein 2001، صص. 7–8.
  53. Janik, Allan. Family Relationships and Family Resemblances: Hayek and Wittgenstein. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  54. Hayek on Hayek: an autobiographical dialogue, By Friedrich August Hayek, Routledge, 1994, p. 53.
  55. Peter G. Klein (18 August 2014). "Biography of F.A. Hayek (1899–1992)". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  56. Kresge, Stephen; Wenar, Leif (22 July 2005). Hayek on Hayek: An Autobiographical Dialogue. Routledge. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0226320625. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة):39
  57. ۵۷٫۰ ۵۷٫۱ Ebenstein 2001، ص. 9.
  58. Ebenstein 2001، ص. 13.
  59. Ebenstein 2001، ص. 14.
  60. David Gordon (8 May 2009). "Friedrich Hayek as a Teacher". د اصلي آرشيف څخه پر ۱۷ اکتوبر ۲۰۱۴ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۷ ډيسمبر ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  61. Adam James Tebble, F.A. Hayek (Continuum, 2010), p. 2, کينډۍ:ISBN
  62. Deirdre N. McCloskey (2000). How to Be Human: Though an Economist. U of Michigan Press. د کتاب پاڼې 33. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0472067442. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)