د نه پوهېدو وړ ليکدود

تر دې دمه کشف شوي ډېری هيروګليفونه د هغه تمدنونو او ملتونو لخوا لیکل شوي چې نه يې تر شاه کوم داسې ملت يا قام پرېښود او نه هم داسې ليکدود چې د دې ليکدود په مانا خلک وپوهوي، مګر په نړۍ کې داسې تمدنونه هم شته چې د هغوی د متنونو لوستل او پرې پوهېدل د پوهانو او متخصصينو لپاره يو ستونزمن کار و. د سیند دره بټنوک| د سیند دره د سیند دره د نړۍ ترټولو پخوانی کلتوري میراث په خپلو پښو کې لري. تر اوسه پورې، د دې تمدن له 450 څخه زیاتې نښې هړاپا او موهن جودارو په شمول په پاکستان او هند کې کشف شوي. د څېړنې شواهد ښیي چې د دراوډیان مېشته کېدو دمخه ، په 7000 مخزېږديز کې دلته بېلابېل قومونه مېشت وو. ډاراویان د 4000 مخزېږديز په شاوخوا کې د سیند په دره کې په دایمي توګه اوسېدل. دراوډیان یو متمدنه ملت و، په علم او هنر کې متحد وو، په کرنه او تجارت خبر وو. د دې سيمې اوسېدونکو د نورو تمدنونو په پرتله ډېر پخوا په ليک او لوست پيل کړى و او دلته مېشت خلک د هغه زمانې پرمختللي خلک وو چې خپل ژوند يې په منظم او منظم ډول تېراوه. چا چې پنځه زره کاله وړاندې د سیند دره د خپل معاصر مصري، آشوري او سامي تمدن سره د علم، هنر او سوداګرۍ په برخه کې څنګ ته کړه. خو بیا د کوم ناڅرګند لامل له امله د سیند دره دغه ستر مرکزونه له منځه ولاړل. د موهن جودرو او نورو ښارونو د ویجاړولو لاملونه د څیړونکو ترمنځ توپیر لري. ځينې يې طبيعي آفات او سېلابونه بولي، په داسې حال کې چې د ځينو څېړونکو په اند له منځنۍ اسيا او ختيځې اروپا څخه د اريانو پوځي يرغل دغه تمدن له منځه وړی دی. د سیند د درې د اوسېدونکو په اړه تر هغه وخته پورې په ډاډه زړه نه شي ویلای چې د دوی لیکنې تحلیل او لوستل شوي وي. د سیند د وادۍ څخه د مسو او ډبرو مهرونه، د مختلفو حیواناتو عکسونه او د نامعلومو حروفو سره نقش شوي مهرونه موندل شوي دي، مګر د نړۍ له مختلفو هیوادونو څخه لوړ پوهه پوهان راغلل، مګر دوی په دې نامعلومو حروفونو پوه نشول. او د دوی په لوستلو سره. د دې کرکټرونو درک کول اوس د دې متخصصینو لپاره یوه ننګونه ده. د متخصصینو پوهه یوازې په هغو جزیاتو پورې محدوده ده چې د دې کتابونو، مهرونو او تختو له تاثیراتو او شکلونو څخه څرګندیږي. رونګو رونګو بټنوک| رونګو رونګو د اسټرالیا او امریکا تر منځ یوه جزیره، ایسټر ټاپو ده، چې یو نا مالوم تمدن پکې ژوند کاوه، پاتې شوني یې په ډبرو او تختو لیکل شوي او په دې ټاپو کې شپږ زره کسان اوسېدل. کارپوهانو د دې ټاپو ليکدود ته د "رونګو رونګو" نوم ورکړ، په حیرانتیا سره، رونګو رونګو د سیند وادۍ سکریپټ ته ورته دی. د دې لیکنو په لوستلو سره ممکن د دې ناپېژندل شوي تمدن په اړه مالومه شي، مګر ماهرین د دې لیکنې په پوهېدو کې پاتې راغلي، ځکه چې په دې ټاپو کې د اسپانوي برید په پایله کې یوازې یو څو کسان ژوندي پاتې شول او ټول هغه کسان ووژل شول چې سواد یې درلود. مايا تمدن يا مايان تمدن بټنوک| د مایان تمدن مایا Mayan یو پخوانی میسوامریکن تمدن دی چې په شمالي مرکزي امریکا کې خپور شوی. د نن ورځې مکسیکو، هاندوراس، بیلیز او ګواتیمالا په دې سیمه کې موقعیت لري. متخصصین د دوی د عروج د پیل نقطه 600 مخزېږديز ته اشاره کوي، چې تر 900 میلادي کال پورې یې دوام درلود. په دې موده کې یې په لویو سیمو کې ښاري چارې ترسره کړې. دا په دې موده کې وه چې دوی یادګاري لیکنې پریښودې او په دې موده کې دوی په رسمي توګه خپل کلتور او تمدن ثبت کړ. د مایا تمدن د نورو میسوامریکن خلکو څخه توپیر درلود چې دوی ډیر دمخه لیکل زده کړل. هغه د لیکلو خپل طرز درلود. همدارنګه په ریاضیاتو کې د هغه پرمختګ حیرانوونکی و چې نه یوازې هغه د شمیرو لیکل زده کړل بلکه د صفر کارولو څرنګوالی یې هم پوهیده. په ستورپوهنه، فزیک، جراحۍ او طب کې د هغه پرمختګ حیرانوونکی و. د دوی تمدن او کلتوري برتري په شاوخوا هیوادونو هم اغیزه وکړه، دا کار تر هغه وخته دوام وکړ چې هسپانوي استعماران دې سیمو ته راغلل او د مایا تمدن په زور سره سقوط ته اړ شو. د مایا قومونو کتابونه وپلټل شول او وسوځول شول، د دوی ودانۍ زیانمنې شوې، او د دوی ژبه او مذهبي عملونه شیطاني شوي. د میان تمدن کم شوی، مګر د میانو خلکو اولادونه اوس هم د میسوامریکن سیمو کې شتون لري. ډیری دا خلک اوس هم د مایا مذهب ډیری رسمونه ترسره کوي، مګر پیچلي مایا سکریپټ هیر کړی دی. فیستوس ډیسک بټنوک| فیستوس ډیسک په 1908 کې، د یونان د کریټ په ټاپو کې د فایستوس له ساحې څخه څو ډبرې ډیسک ترلاسه شوي. دا سکریپټ تر اوسه نه دی لوستل شوی او د معما همداسې لاينحله پاتې ده. حوالې میاشتنۍ روحاني ډایجسټ، کراچۍ