دېموکریتوس

دېموکریتوس
(پخوانۍ يوناني: Δημόκριτος)
دېموکریتوس
د شخص معلومات
پيدايښت	العقد 460 ق.م
مړینه	العقد 360 ق.م  يونان
عملي ژوند
نامتو زده کونکي	بقراط
کار/مسلک	فیلسوف
کاروونکي ژبه(ي)	يوناني لهجه
د کړنې څانګه	فلسفه
تحریک	اتوميزم (د اتوم يا د ذرې په اصليت باور)

دېموکریتوس (/dɪˈmɒkrɪtəs/؛ یوناني: Δημόκριτος, Dēmókritos، چې معنا یې "د خلکو غوره شوی"؛ شاوخوا ۴۶۰ – ۳۷۰ قبل المیلاد) یو پخوانی یوناني تر سقراط وړاندې دورې فیلسوف و، چې په اوسني وخت کې تر ډېره د کایناتو د اتومي تیورۍ د جوړولو له کبله یادېږي.

دېموکریتوس په شاوخوا ۴۶۰ قبل المیلاد کې د یونان د ټرېس سیمې په ابدېرا کې زیږېدلی دی. که څه هم د زیږون د دقیق کال په اړه یې اختلافات شته دی. د هغه علمي ونډې او کارونه په دقیقه توګه د هغه د روزونکي یا استاد لیوکیپوس له هغو څخه جلا کول ستونزمن دي، ځکه دوی ډېری وختونه په متنونو کې یوځای یاد شوي دي. د اتومونو په اړه د دوی قیاس او انګېرنه، چې له لیوکیپوس څخه اخیستل شوې، د اتومي جوړښت په اړه د ۱۹مې پېړۍ له درک او پوهاوي سره یو سرسري او جزوي ورته والی لري چې ځینې یې دې پایلې ته رسولي چې دېموکریتوس د نورو یوناني فیلسوفانو په پرتله ډېر ساینس پوه وګڼي. له دې سره سره، د دوی نظرونه پر خورا متفاوتو اساساتو ولاړ وو. دېموکریتوس، چې په لرغوني آتن ښار کې تر ډېره له پامه غورځول شوی و، ویل کېږي چې د افلاطون لپاره دومره ناخوښ و چې غوښتل یې د هغه ټول کتابونه وسوځوي. له دې پرته نوموړی بیا په شمال کې زیږېدلي خپل ملګري فیلسوف ارسطو سره پوره اشنا و، او هم د بل فیلسوف پروتاګوراس ښوونکی و.

ډېری پوهان نوموړی "د عصري علومو پلار" ګڼي. د هغه هېڅ لیکنه نه ده پاتې. د هغه د پراخو اثارو یوازې ځینې ټوټې پېژندل شوې دي.

فلسفه او ساینس

ډېری سرچینې وايي چې دېموکریتوس د لیوکیپوس دود تعقیب کړی او دوی له مېلیتوس سره تړلې ساینسي منطقي فلسفه پرمخ وړله. دواړه په بشپړ ډول ماده پرستان وو، او پر دې باور وو چې هرڅه د طبیعي قوانینو پایله ده. د ارسطو یا افلاطون خلاف، دغو اتوم پوهانو هڅه وکړه چې نړۍ د هدف، اصلي محرک، یا وروستي لامل په اړه له تفکر او استدلال پرته تشریح کړي. د دغو اتوم پوهانو باور دا و چې د فزیک پوښتنو ته باید له میخانیکي توضیحاتو سره ځواب ورکړل شي ("کوم مخکیني شرایط د دې پېښې لامل شوي؟")، په داسې حال کې چې د دوی مخالفین د داسې توضیحاتو لټون کوي ​​چې پر مادي او میخانیکي هغو سربېره، صوري یا رسمي او غایت پېژندنه هم پکې شامل دي ("دا پېښه د کومې موخې لپاره ده؟"). اوسیبیوس د مسینا د اریستوس په حواله دېموکریتوس ته د فلسفې په یوه داسې کرښه کې ځای ورکوي چې له کزینوفانس څخه پیل او له پیرهونیزم سره اوج ته رسېږي.

د دېموکریتوس نقل قول: "که تاسو د آرامۍ په لټه کې یاست، لږ څه وکړئ." د ګریګوري هایس په وینا، د مارکوس اوریلیوس له تفکراتو څخه، څلورم: ۲۴ (د جي هایس یادښتونه)

جمالیات یا ښکلا پېژندنه

وروستي یوناني تاریخپوهان دېموکریتوس د یوه داسې فیلسوف په توګه په پام کې نیسي چې جمالیات یې د څېړنې او مطالعې د یوې موضوع په توګه رامنځته کړي، ځکه هغه د ارسطو په څېر لیکوالانو څخه ډېر مخکې په تیوریکي توګه د شعر او هنر په اړه لیکل کړي دي. په ځانګړې توګه، تراسیلوس د دغه فیلسوف په اثارو کې شپږ داسې اثار په ګوته کړل چې د څېړنې د یوې څانګې په توګه یې له جمالیاتو سره تړاو درلود، مګر د اړوندو اثارو یوازې ځینې ټوټې شته دي. له دې کبله د دېموکریتوس له ټولو لیکنو څخه، د هغه د افکارو او نظرونو یوازې یوه لږه سلنه یې د پېژندلو وړ ده.

اتومي فرضیه

د دېموکریتوس نظریه دا وه چې هر څه له "اتومونو" څخه جوړ شوي دي، کوم چې له فزیکي نظره، نه له هندسي نظره، د وېش وړ نه دي؛ او دا چې د اتومونو په منځ کې خالي ځای شته دی؛ او دا چې اتومونه نه ویجاړېدونکي دي او تل په حرکت کې وو او وي به؛ او دا چې بې شمېره اتومونه او د اتومونو ډولونه شته دي، چې د شکل او اندازې له پلوه سره توپیر لري. دېموکریتوس د اتومونو د حجم او کتلې په اړه وویل: "هرڅومره چې د نه وېشل کېدو له حد څخه زیات وي، هغومره دروند وي." که څه هم، د اتومي وزن په اړه د هغه د دقیق دریځ په اړه اختلاف شته دی.

لیوکیپوس ته په پراخه کچه د اتومېزم د تیورۍ د رامنځته کولو د لومړي کس په توګه اعتبار ورکول کېږي، که څه هم اسحاق نیوټن غوره وګڼله چې مبهم فنیقي موچوس ته (چې د هغه په باور د بایبل موسی "ع" و) د پوسیډونیوس او سټرابو په صلاحیت د دې مفکورې د اختراع کوونکي په توګه اعتبار ورکړي. د فلسفې د سټانفورډ دایرة المعارف وایي: "نه ښکاري چې دا تر الهیاتي انګېزې لاندې نظر دې د ډېرو تاریخي شواهدو ادعا وکړای شي".

دېموکریتوس له لیوکیپوس او ایپیکوروس سره یوځای، د اتومونو د شکلونو او ارتباط یا اتصال په اړه لومړني نظرونه وړاندې کړل. دوی استدلال وکړ چې د موادو ټینګښت د اړوندو اتومونو له شکل سره مطابقت لري. په دې توګه، د اوسپنې اتومونه د قلابونو په مرسته داسې کلک او قوي دي چې دوی په یوه جامد حالت کې رابندوي؛ د اوبو اتومونه نرم او ښوی دي؛ د مالګې اتومونه د دوی د خوند له امله تېز او تېره دي؛ او د هوا اتومونه رڼا او څرخېدونکي دي، او نورو ټولو موادو ته نفوذ کوي. نوموړي د انساني حواسو له تجربو څخه په استفادې سره د اتوم یو داسې تصویر یا انځور وړاندې کړ چې د دوی د شکل، اندازې او د دوی د برخو د ترتیب له مخې یې له یو بل څخه توپیروي. پردې سربېره، اړیکې یې د مادي تړاوونو په واسطه تشریح شوې وې چې په کې واحد یا منفرد اتومونه له ضمیمو سره وړاندې شوي وو: ځینې یې له قلابو او سترګو سره، نور یې له توپونو او ساکټونو سره. د دېموکریتوس اتوم یو غیر فعال یا بې اثره جامد دی (یوازې نور اجسام له خپل حجم څخه باسي یا حذفوي) چې له نورو اتومونو سره په میخانیکي توګه تعامل کوي. بالعکس، عصري، کوانټم میخانیکي اتومونه د برېښنا او مقناطیسي ځواک د ساحو له لارې تعامل کوي او له غیر فعال والي یا بې اثروالي څخه لرې دي.

داسې ښکاري چې د دغو اتوم‌پوهانو تیوري د بلې هرې لرغونې تیورۍ په پرتله له عصري ساینس او علومو سره نږدې تړاو او همغږي لري. که څه هم، د ساینس له عصري مفاهیمو سره دا ورته والی د فرضیې پر اصلي سرچینه د پوهېدو د هڅې پر مهال ممکن ګیچ کوونکی وي. کلاسیکو اتوم‌پوهانو نه شو کولی د اتومونو او مالیکولونو د عصري مفاهیمو لپاره تجربي بنسټ ولري.

اخلاقیات او سیاست

د دېموکریتوس اخلاقیات او سیاست تر ډېره موږ ته د اصولو او قواعدو په بڼه رسېږي. لکه څنګه چې د فلسفې سټانفورډ دایرة المعارف تر دې حده وړاندې ځي، چې وایي: "له ډېرو اخلاقي ویناوو سره سره، د دېموکریتوس د اخلاقي نظریاتو یو منسجم راپور جوړول ستونزمن دي"، خاصتا دې ته په پام سره چې "دا پرېکړه کول ستونزمن دي چې کوم قطعات یا ټوټې واقعا د دېموکریتوس دي."

هغه وايي، چې "مساوات په هر ځای کې ښه دي." په ډیموکراسۍ کې بې وزلي د ظالمانو په واکمنۍ کې تر سوکالۍ غوره ده، او همدا لامل دی چې یو فرد باید آزادۍ ته پر غلامۍ ترجیح ورکړي. برټرانډ راسل په خپل د لوېدیځې فلسفې تاریخ اثر کې لیکي چې دېموکریتوس له "هغه څه سره مینه لرله کوم څه چې یونانیانو ډیموکراسي بلله." دېموکریتوس ویل چې "هوښیار سړی په ټولو هېوادونو پورې اړه لري، ځکه د یوې سترې اروا کور ټوله نړۍ ده." دېموکریتوس لیکلي چې هغه څوک چې په واک کې دي باید "بې وزلو خلکو ته پور ورکول او له دوی سره مرسته کول او د هغوی ملاتړ پر غاړه واخلي، په دې صورت کې به بیا همدردي وي، انزوا به نه وي، بلکې ملګرتیا او متقابله دفاع به وي او د وګړو ترمنځ به توافق وي او نور ډېر غوره څیزونه به وي چې سړی یې فهرست کړي." کله چې پیسې په عقلانیت سره وکارول شي، د سخاوت او خیرات لامل کېږي، په داسې حال کې چې که پیسې په حماقت سره وکارول شي، د ټولې ټولنې لپاره به یو عام لګښت رامنځته کوي – د خپلو بچیانو لپاره د پیسو ډېر ذخیره کول بخیلي او حرص دی. نوموړی وایي، په داسې حال کې چې پیسې ګټل بې ګټې نه دي، خو د غلط کار په پایله کې دا کار کول بیا "تر هر څه ډېر بد" دی. نوموړی په ​​ټوله کې د شتمنۍ په تړاو دوه‌ګونی چلند لري، او دې ته بیا د ځان بسیاینې په پرتله خورا لږ ارزښت ورکوي. نوموړي تاوتریخوالی نه خوښاوه، خو سوله غوښتونکی هم نه و: هغه له ښارونو څخه غوښتل چې د جګړې لپاره چمتو شي، او پر دې باور و چې یوه ټولنه حق لري چې مجرم یا دښمن اعدام کړي، خو تر هغه چې دا له کوم قانون، تړون یا لوړې څخه سرغړونه نه وي.