تهران

اړوند
پلازمېنه د	لړۍ... ايران — قاجاري ايران — Pahlavi Iran (en) — تهران ولايت — تهران ولسوالۍ
بلننوم	دار السلطنه ;
عمومي مالومات	city of Iran (en) ; ستر ښار ; global city (en) ; national capital (en)
وګړو شمېر	۸٬۶۹۳٬۷۰۶ — ۷٬۷۱۱٬۲۳۰ — ۸٬۸۴۶٬۷۸۲
رسمي ژبه	پارسي ژبه
وګړنوم	لړۍ... تهرانی — Tehrani — طهراني — طهرانية — Teheranano — Téhéranais — Téhéranaise
غړی د	League of Historical Cities (en)
اداري سیمه	Central District (en)
هېواد	ايران
د ځای کچه	۶۸۶ كيلومتر مربع
برخه د	Greater Tehran (en)
وېب‌پاڼه	tehran.ir (پارسي ژبه، انګليسي ژبه)
پوسټ‌کوډ	13ххх-15ххх
کورډي‌نېشن	۳۵°۴۱′۲۰″شمال ۵۱°۲۳′۲۳″ختیځ / 35.6889°شمال 51.3897°ختيځ

تهران د ایران پلازمېنه او د تهران ولایت مرکز دی. د تهران په ښار کې ۸.۷ میلیونه وګړي ژوند کوي، خو په ټوله سره د تهران په ولایت کې بیا ۱۵ میلیونه وګړي اوسیږي. تهران په ټول ایران او لویدیځه اسیا کې یو له تر ټولو زیات وګړنیز ښار دی، چې له قاهرې وروسته په منځني ختیځ کې بیا دویم ستر میټروپولیټن سیمه ګڼل کېږي. د نړۍ په کچه د میټروپولیټن ښارونو په منځ کې په ۲۴ کتار کې راځي. دا ښار همداشان د پرمختګ او راتلونکو معمارویو له اړخه ډېر پېژندل شوی ښار دی، چې تر ټولو مهم یادګارونه یې د زاها حدید له خوا طراحي شوي د میلاد برج او د فرشته پاسارګاد هوټل دی. ^[۵]^[۶]

په کلاسیکه سیمه کې، چې ځینې برخې یې په اوسني تهران کې شاملي دي، یو وخت د ری ښار و، هغه ښار چې په منځنیو پیړیو کې د عرب، ترک او مغول تیریو له کبله ویجاړ شوی. د نن ورځې ری ښار هغه ښاري سیمه ده چې د تهران په میټروپولیټن سیمه کې شامل ده. ^[۷]

تهران په لومړي په ۱۷۸۶ز کال کې د قاجاریانو د سلسلې د پاچا، اقا محمد خان له خوا د ایران پلازمېنه وټاکل شو، د دې کار علت قفقاز سیمې ته د تهران نږدیوالی، چې وروسته بیا د قفقاز سیمه د ایران او روسانو په جګړو کې له ایران څخه بېله شوه. د ایران پلازمېنه د تاریخ په اوږدو کې څو ځلې بدلون موندلی ده، چې په دې ترڅ کې تهران د فارس ۳۲ مه پلازمېنه راځي. په دغه ښار کې په پراخه کچه ودانۍ په ۱۹۲۰ مه لسیزه کې پیل شوه، چې په ۲۰مه پېړۍ کې تهران ته له ټول ایران څخه خلک را کډه شول. ^[۸]

تهران کې زیاتره تاریخي ځایونه شته، له هغې ډلې کولای شو د ګلستان، سعدآباد او نیاوران په نوم شاهانه مجتمع یادې کړو، چېرته چې د ایران وروستۍ دوه د پاچاهۍ سلسلې پکې مېشتې وي. په تهران مشهورې ودانۍ د ازادي برج، کوم چې په ۱۹۷۱ز کال کې د پهلوي سلسلې د محمد رضاشاه له خوا د ایران ۲۵۰۰ کلیزې په ویاړ جوړ شو او بل د میلاد برج چې په نړۍ کې شپږم تر ټولو ستر برج دی، چې په اصل کې د شاه له خوا یې پلان جوړ شوی و او په ۲۰۰۷ کال کې بشپړ شو او درېیم یې هم د طبیعت پل دی چې په ۲۰۱۴ز کال کې بشپړ شو.^[۹]

زیاتره اوسیدونکي یې فارسي ژبې دي او نږدې ۹۹ سلنه یې په فارسي ژبه خبرې کوي، چې په تهران کې اوسیدونکې د نورو ژبو زیاتره اوسیدونکي هم په فارسي ژبه خبرې کوي. ^[۱۰]^[۱۱]^[۱۲]

تهران د (امام خمیني) په نوم یو نړیوال هوايي ډګر، (مهراباد) په نوم داخلي هوايي ډګر، د اورګاډي مرکزي سټیشن، چټک د ترانزیټ سیستم، تهران میترو، د بس ګاډو چټک ترانزیټي سیستم، برقي بسونه او د لویو لارو پراخه شبکه لري.

د هوا د ککړتیا او زلزلو له کبله نورو سیمو ته د ایران د پلازمېنې لېږد، تر اوسه پورې نه دی تصویب شوی. په ۲۰۱۶ز کال کې د Mercer له خوا د نړۍ له ۲۳۰ ښارونو څخه تر سره شوې سروې، تهران د ژوند کولو د کیفیت له اړخه په ۲۰۳ کتار کې راوست. په ۲۰۱۶ز کال کې د نړیوالو مقاصدو د ښارونو د شاخص له مخې، تهران په غوره لسو هغو هېوادونو کې راځي چېرته چې زیات شمېر ور مات دي. ^[۱۳]^[۱۴]

د تهران د ښار شورا په ۲۰۱۶ کال کې د اکټوبر ۶مه د تهران د ورځې په نوم ونوموله، کوم چې په ۱۹۰۷ کال کې په همدې ورځ تهران د ایران رسمي پلازمېنه اعلام شوه. ^[۱۵]

ریښه پېژندنه

د تهران د نوم په اړه ګڼ شمېر نظرونه شته.

ایرانی ژب پوه، احمد کسرايي د «شمیران-تهران» په نوم یوه مقاله کې ویلي چې تهران او کهران د «ګرم ځای» او شمیران د «ساړه ځای» په معنا ده. هغه ښارونه د ورته مختاړې او وروستاړې سره ګڼلي او د همدې کلیمو توري یې د لرغوني ایران په ژبو کې څېړلې او بیا دې پایلې ته رسیدلی چې تهران او کهران د ایراني ژبو په بېلابېلو کورنیو کې ورته معنا ورکوي، ځکه چې په دغو ژبو کې د «ت» او «ک» توري ورته معنا لري. هغه همدا راز په خپله مقاله کې شواهد وړاندې کوي چې هغه ښارونه کوم چې د «شمیران» په نوم وو هغه ساړه او هغه چې د د «تهران» یا «کهران» په نوم وو هغه ډېر ګرم و. هغه د ایران د لرغونو ژبو تاریخ ته په نه کتو سره لکه «تیرګان» تیوري او د «طهران» تیوري، نورې نظریې په پام کې نیولي دي. ^[۱۶]

بله نظریه دا ده چې «تهران» له تیران/تیرګان څخه را اخیستل شوی ده، «د تیر مسکن»، د زردشتي د هرمیس معادل. د تیران یو لرغون پارتین ښار د مهران په نوم یو ګاونډی درلود (مهران یعنې د مهر/میترا مسکن، د زردشتیانو د خدای لمر). دا دواړه ښارونه د ری د ستر ښار په څنډو کې دوه کلي وو. مهران او ری لا اوس هم د تهران په میتروپولیټن سیمه کې د اوسیدو سیمې دي، چې د تهران سویلي سیمې جوړوي.

د تهران د ښار رسمي وېبپاڼه وايي چې «تهران» فارسي کلیمه ده چې له «ته» یعنې د «بیخ یا پای» او «ران» یعنې «غر» په معنا ده – چې په اصطلاحي ډول ورته د غره بیخ ویل کېږي. دې ته په کتو سره وینو چې تهران د البرز غرونو په لمنه کې پرته دی او دا نظر تر یوه برېده پورې مناسب ښکاري.^[۱۷]

کلاسیکه دوره

تهران له تاریخي اړخه د ماد یا مادیا د سیمې په شمال لویدیځ ایران کې پروت ولایت دی. د مادیا د سترواکۍ په مهال، د نننۍ ورځې د تهران یوه برخه د مادیا د ستر ښار یعنې ری یو کلی و. د اوستا په ویدویدات کې ری د اوهرمزد له خوا د ۱۲ سپیڅلي ځای په توګه یاد شوی دی. په زړو فارسي لیکنو کې، ری د یوه ولایت په توګه راښکاره شوی (بستون ۲، ۱۰-۱۸). له ری څخه لومړي داریوش د خپل پلار، هیسټاسپس ته مرستندونه ځواک ور ولیږد کوم چې په پارت کې د بلواګرو د ځپلو په حال کې و (بستون ۳، ۱-۱۰). ځینې فارسي لیکنې ری د زردشت د زوکړې ښار را پېژني، که څه هم معاصر تاریخ لیکونکي د زردشت د زوکړې ځای خراسان بولي. ^[۱۸]^[۱۹]^[۲۰]

سرچینې

↑ سرچينې تړی: https://citypopulation.de/en/iran/cities/.
↑ "جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری" (in پارسي ژبه). بياځلي په ۲۹ اکتوبر ۲۰۲۳.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link) د سي‌اس۱ تېروتنې: نېټې (link)
↑ ^۳٫۰ ^۳٫۱ سرچينې تړی: http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf.
↑ سرچينې تړی: https://www.lhc-s.org/member_cities/index.php. بياځلي سمون: ۲۸ می ۲۰۲۴. Archive URL: https://web.archive.org/web/20240528114922/https://www.lhc-s.org/member_cities/.
↑ SI ee List of metropolitan areas in Asia.
↑ "The world's largest cities and urban areas in 2006". City Mayors. خوندي شوی له اصلي څخه په 2020-06-08. بياځلي په 2010-09-25.
↑ Erdösy, George. (1995). The Indo-Aryans of ancient South Asia: Language, material culture and ethnicity. Walter de Gruyter. p. 165. Possible western place names are the following: Raya-, which is also the ancient name of Median Raga in the Achaemenid inscriptions (Darius, Bisotun 2.13: a land in Media called Raga) and modern Rey south of Tehran
↑ "Tehran (Iran) : Introduction – Britannica Online Encyclopedia". Encyclopædia Britannica.
↑ "Tabiat Pedestrian Bridge / Diba Tensile Architecture". ArchDaily. November 17, 2014. خوندي شوی له اصلي څخه په September 23, 2015. بياځلي په October 12, 2015.
↑ "چنددرصد تهرانی‌ها در تهران به دنیا آمده‌اند؟". tabnak.ir (in فارسي). November 3, 2010. خوندي شوی له اصلي څخه په February 27, 2012. بياځلي په December 18, 2010.
↑ Abbasi-Shavazi, Mohammad Jalal; McDonald, Peter; Hosseini-Chavoshi, Meimanat. (September 30, 2009). "Region of Residence". The Fertility Transition in Iran: Revolution and Reproduction. Springer. pp. 100–101.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Schuppe, Mareike. (2008). Coping with Growth in Tehran: Strategies of Development Regulation. GRIN Verlag. p. 13. Besides Persian, there are Azari, Armenian, and Jewish communities in Tehran. The vast majority of Tehran's residents are Persian-speaking (98.3%).
↑ Barbaglia, Pamela. (March 29, 2016). "Iranian expats hard to woo as Western firms seek a foothold in Iran". Reuters. خوندي شوی له اصلي څخه په April 1, 2017. بياځلي په July 2, 2017.
↑ Erenhouse, Ryan. (September 22, 2016). "Bangkok Takes Title in 2016 Mastercard Global Destinations Cities Index". MasterCard's newsroom. خوندي شوی له اصلي څخه په April 28, 2017. بياځلي په June 12, 2017.
↑ "Citizens of Capital Mark Tehran Day on October 6". 2018-10-06. خوندي شوی له اصلي څخه په 2019-07-06. بياځلي په 2018-10-07.
↑ Yahya, Zoka (1978). Karvand of Kasravi. Tehran: Franklin. pp. 273–283.
↑ Behrooz, Samira; Karampour, Katayoun. (November 15, 2008). "A Research on Adaptation of Historic Urban Landscapes". خوندي شوی له the original on July 24, 2011. بياځلي په June 18, 2009.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah. (2005), Birth of the Persian Empire, I.B. Tauris, p. 37{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Minorsky, Vladimir; Bosworth, Clifford Edmund. "Al-Rayy". Encyclopaedia of Islam: New Edition 8. 471–473.
↑ "Tehrān - History".

[7d0c9027c1e77d6945b30c1fcb3a2282674f865a-1] سرچينې تړی: https://citypopulation.de/en/iran/cities/.

[717d744e7a6b7bab2645dd133e63d87887b40fbe-2] "جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری" (in پارسي ژبه). بياځلي په ۲۹ اکتوبر ۲۰۲۳.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link) د سي‌اس۱ تېروتنې: نېټې (link)

[f2e6563645b8b0cd63f14d11cf9a65125daa1188-3] ۳٫۰ ^۳٫۱ سرچينې تړی: http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf.

[2d75e94579a5e055109fa50a55b30baf3385601d-4] سرچينې تړی: https://www.lhc-s.org/member_cities/index.php. بياځلي سمون: ۲۸ می ۲۰۲۴. Archive URL: https://web.archive.org/web/20240528114922/https://www.lhc-s.org/member_cities/.

[5] SI ee List of metropolitan areas in Asia.

[6] "The world's largest cities and urban areas in 2006". City Mayors. خوندي شوی له اصلي څخه په 2020-06-08. بياځلي په 2010-09-25.

[7] Erdösy, George. (1995). The Indo-Aryans of ancient South Asia: Language, material culture and ethnicity. Walter de Gruyter. p. 165. Possible western place names are the following: Raya-, which is also the ancient name of Median Raga in the Achaemenid inscriptions (Darius, Bisotun 2.13: a land in Media called Raga) and modern Rey south of Tehran

[8] "Tehran (Iran) : Introduction – Britannica Online Encyclopedia". Encyclopædia Britannica.

[archdaily-9] "Tabiat Pedestrian Bridge / Diba Tensile Architecture". ArchDaily. November 17, 2014. خوندي شوی له اصلي څخه په September 23, 2015. بياځلي په October 12, 2015.

[tabnak-10] "چنددرصد تهرانی‌ها در تهران به دنیا آمده‌اند؟". tabnak.ir (in فارسي). November 3, 2010. خوندي شوی له اصلي څخه په February 27, 2012. بياځلي په December 18, 2010.

[Mohammad-11] Abbasi-Shavazi, Mohammad Jalal; McDonald, Peter; Hosseini-Chavoshi, Meimanat. (September 30, 2009). "Region of Residence". The Fertility Transition in Iran: Revolution and Reproduction. Springer. pp. 100–101.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[12] Schuppe, Mareike. (2008). Coping with Growth in Tehran: Strategies of Development Regulation. GRIN Verlag. p. 13. Besides Persian, there are Azari, Armenian, and Jewish communities in Tehran. The vast majority of Tehran's residents are Persian-speaking (98.3%).

[13] Barbaglia, Pamela. (March 29, 2016). "Iranian expats hard to woo as Western firms seek a foothold in Iran". Reuters. خوندي شوی له اصلي څخه په April 1, 2017. بياځلي په July 2, 2017.

[14] Erenhouse, Ryan. (September 22, 2016). "Bangkok Takes Title in 2016 Mastercard Global Destinations Cities Index". MasterCard's newsroom. خوندي شوی له اصلي څخه په April 28, 2017. بياځلي په June 12, 2017.

[15] "Citizens of Capital Mark Tehran Day on October 6". 2018-10-06. خوندي شوی له اصلي څخه په 2019-07-06. بياځلي په 2018-10-07.

[16] Yahya, Zoka (1978). Karvand of Kasravi. Tehran: Franklin. pp. 273–283.

[17] Behrooz, Samira; Karampour, Katayoun. (November 15, 2008). "A Research on Adaptation of Historic Urban Landscapes". خوندي شوی له the original on July 24, 2011. بياځلي په June 18, 2009.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[18] Sarkhosh Curtis, Vesta; Stewart, Sarah. (2005), Birth of the Persian Empire, I.B. Tauris, p. 37{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[Minorsky-19] Minorsky, Vladimir; Bosworth, Clifford Edmund. "Al-Rayy". Encyclopaedia of Islam: New Edition 8. 471–473.

[20] "Tehrān - History".

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]