البرټ شپېر
| زېږونځای | |
|---|---|
| ښاروندتوب | |
| زېږون نېټه | |
| مړينې نېټه | |
| مړينې ځای | |
| زدکړنځی | |
| ژبې | |
| ګوند | |
| دنده |
| عمومي مالومات | |
|---|---|
| غړی د |
برتولد کنراد هرمان البرټ شپېر (زوکړه: د ۱۹۰۵ زکال د مارچ ۱۹مه – مړینه: د ۱۹۸۱ زکال د سپټمبر لومړۍ نېټه) جرمنی معمار و چې د دویمې نړیوالې جګړې په ډېر مهال کې یې د نازي جرمني د تسلیحاتو او پوځي تولیداتو د وزیر په توګه خدمت وکړ. نوموړی چې د اډولف هېټلر له نږدې متحدینو څخه و په نورنبرګ محکمه کې محاکمه او په ۲۰ کاله بند محکوم شو.
شپېر چې تحصیل یافته معمار و په ۱۹۳۱ زکال کې له نازي ګوند سره یوځای شو. په معمارۍ کې د هغه وړتیاوې لامل وګرځېدې، نوموړی په ګوند کې په مخ پر زیاتېدونکي ډول وده وکړي او په ګوند کې هېټلر ته د نږدې کړۍ غړیتوب ترلاسه کړي. هېټلر د رایش د لومړي وزیر د دفتر او په نورنبرګ کې د نازي ګوند د غونډو د تالار د طراحۍ او جوړېدو چارې ور وسپارلې. په ۱۹۳۷ زکال کې هېټلر شپېر په برلین کې د ټولو ودانیزو چارو څارونکی وټاکه. په دغه ځایګي کې نوموړي د استوګن کولو د مرکزي ادارې مسئولیت پر غاړه درلود او له برلین څخه یې یهودي وګړي وویستل. د ۱۹۴۲ زکال په فبروري میاشت کې شپېر د رایش د تسلیحاتو او پوځي تولیداتو وزیر وټاکل شو. د ګمراه کوونکو شمېرو په وړاندې کولو سره نوموړي ځان د تسلیحاتو د تولید په ډګر کې د خارق العاده فعال کس په توګه څرګند کړ او د دې اعتبار یې خپل ګاڼه چې جرمني یې په جګړه کې فعاله ساتلی. په ۱۹۴۴ زکال کې شپېر د جنګي الوتکو د جوړولو لپاره یوه ځانګړې ډله جوړه کړه. دغه چاره لامل وګرځېده چې په جنګي هڅو کې له غلامو کارګرانو څخه کار واخلي. [۱۰]
له جګړې وروسته شپېر د ۲۴ نیول شوو «لویو جنګي مجرمینو» څخه و چې د نورنبرګ په محکمه کې د نازي رژیم په جنایاتو کې د لاس لرلو په تور محاکمه شو. نوموړی د جنګي او بشریت ضد جرمنو، تر ډېره هم له غلامو کارګرانو څخه د کار اخیستو په تور مجرم وګڼل شو خو په کلکه سره یې د اعدام د حکم له منلو ډډه وکړه. په بشپړه توګه د ۲۰ کاله بند له تېرولو وروسته په ۱۹۶۶ زکال کې ازاد شو. نوموړي په بند کې له خپلو لیکنو څخه د خپلو دوه ژوند لیکونو؛ په دریم رایش کې دننه (Inside the Third Reich)، شپانډوا: محرمانه خاطرات (Spandau: The Secret Diaries) د بنسټ په توګه کار واخیست. د شپېر کتابونه بریالي و؛ ځکه چې عامه وګړو لیوالتیا لرله د هغو څه اړوند وپوهېږي چې د رایش دننه تېر شوي و. شپېر په ۱۹۸۱ زکال کې د مغزي سکتې له امله ومړ. د معمارۍ اړوند د هغه د شخصي آثارو څخه څه نه دي پاتې شوي.
شپېر د خپلو ژوند لیکونو او مرکو پر بنسټ له ځانه د داسې سړي انځور پرېښود چې نه و توانېدلی د دریم رایش په وحشتناکو جنایاتو خبر شي او له دغې چارې یې هم شدیده پښېماني لرله. هغه د هلوکاسټ اړوند له سمې خبرتیا او په هغو کې د لاس لرلو اړوند انکار ته دوام ورکړ. دغه انځور له جګړې څخه په وروسته لسیزو کې د هغه په تاریخ لیکنې اغېز درلود چې له امله یې هغه په «افسانوي شپېر» واوښت: د غیر سیاسي تکنوکرات په توګه د هغه څرګندېدل چې د جرمني د جنګي ماشین د انقلابي کولو مسئولیت یې پر غاړه درلود. دغه افسانوي انځور په ۱۹۸۰مه لسیزه کې هغه مهال مخ پر زوال شو، کله چې د وسلو په برخه کې د جرمني خارق العاده چارې نازي تبلیغاتو ته اړوندې وبلل شوې. آدام توز د تخریب د بیې (The Wages of Destruction) په نامه اثر کې لیکي چې دغه نظریه چې شپېر یو غیرسیاسي تکنوکرات دی «ناسمه» ده. مارتین کیچن؛ د شپېر: د هېټلر معمار (Speer: Hitler's Architect) په نامه اثر کې لیکي چې د جرمني له خوا د وسلو په تولید کې زیاتوالی د هغو سیسټمونو له امله و چې د شپېر د ځای ناستي (فریتز تاد) له خوا رامنځته شوي و، په داسې حال کې چې شپېر د هغو «په وروستۍ حل لاره» کې ښکېل و.
لومړني کلونه او شخصي ژوند
[سمول]شپېر د مانهایم ښار د یوې متوسطې طبقې په کورنۍ کې وزېږېد. نوموړی د البرټ فریدریش شپېر او لوئیزه ماتهېلدې ویلهماین (هومل) له دریو زامنو څخه دویم و. په ۱۹۱۸ زکال کې د دوی کورنۍ له مانهایم څخه کډه وکړه او په هایډلبرګ کې خپل بل کور ته کډه شول. د نورنبرګ د محکمې مرستیال هنري ټي. کېنګ چې وروسته یې د شپېر اړوند کتاب هم ولیکه ویلي چې د «شپېر د ځوانۍ پر مهال د هغوی په کورنۍ کې مینې او لیوالتیا شتون نه درلود». د هغه ورور ارنست او هرمن به په ماشومتوب کې نوموړی ځوراوه. شپېر په لوبو کې فعال و او غره ختنې او واورې ښوویدنې ته یې مخه کړه. نوموړي د خپل پلار او نیکه لارې ته دوام ورکړ او د معمارۍ په برخه کې یې زده کړې وکړې. [۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]
شپېر له دې امله چې په ۱۹۲۳ زکال کې اقتصادي ستونزو د هغه د والدینو عواید راکم کړي کړي د یوه پرمختللي پوهنتون پر ځای یې د کارلسروهه په تخنیکي پوهنتون کې د معمارۍ په زده کړې پیل وکړ. په ۱۹۲۴ زکال کې هغه مهال چې مالي کړکېچ کرار شو نوموړی د مونیخ د ټکنالوژۍ مخکښ پوهنتون ته ولاړ. په ۱۹۲۵ زکال کې هغه بل پوهنتون ته ولاړ خو دا ځل هغه ځان د برلین تخنیکي پوهنتون ته تبدیل کړ چېرې چې نوموړي د هاینریش تسنو تر نظر لاندې زده کړې وکړې چې شپېر هم ډېر له هغو اغېزمن و. په ۱۹۲۷ زکال کې د پوهنتون د وروستیو ازموینو له بشپړولو وروسته د تسنو مرستیال وګمارل شو چې دغه ځایګی د یوه ۲۲ کلن ځوان لپاره ډېره د ویاړ خبره وه. په دې سره شپېر په داسې حال کې چې د ماسټرۍ په کچه یې زده کړې کولو نورو ټولګیو ته یې تدریس کاوه. په مونیخ کې شپېر له روډولف ولټرز سره نږدې اړیکې جوړې کړې چې هغه هم د تسنو تر نظر لاندې زده کړې کړې وې او د دوی ملګرتیا ۵۰ کاله دوام وکړ. [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]
د ۱۹۲۲ زکال په نیمايي کې شپېر له مارګاریت ویبر (۱۹۰۵- ۱۹۸۷ زکال) څخه خواستګاري وکړه چې د یوه بریالي صنعت ګر لور وه او ۵۰ تنه کارګران یې لرل. د دغې اړیکې پر وړاندې د شپېر ځیرکې مور ډېره لیوالتیا وه نه ښوده ځکه چې پوهېده د ویبر کورنۍ له ټولنیز پلوه شاته پاتې وه. د دغه مخالفت سربېره دوی دواړو د ۱۹۲۸ زکال د اګست په ۲۸مه په برلین کې واده کړ؛ اووه کاله وخت یې ونیو چې مارګاریت ته د خپل خصر په کور کې د ژوند کولو بلنه ورکړل شي. دوی دواړو شپږ ماشومان لرل، خو البرټ شپېر له ۱۹۳۳ زکال وروسته په مخ پر زیاتېدوني ډول له خپلې کورنۍ لرې و. [۲۳][۲۴]
په ګوند کي دنده
[سمول]د ۱۹۳۱ زکال په جنوري میاشت کې شپېر په نازي ګوند کې د غړیتوب غوښتنه ورکړه او د ۱۹۳۱ زکال د مارچ په لومړۍ نېټه د نازي ګوند ۴۷۴۴۸۱م غړی شو. په همدغه کال کې د اقتصادي ستونزو د بیا رامنځته کېدو په درشل کې د معاشونو د کمښت له امله شپېر د تسنو د همکارۍ له دندې څخه استعفا ورکړه او مانهایم ته یې په دې هیله کډه وکړه چې هلته به د یو معمار په توګه وکولای شي د خپل ژوند اړتیاوې پوره کړي. وروسته له دې چې وه یې نشو کولای خپلې هیلې ته ورسېږي پلار یې د خپلو املاکو د یوې برخې د مدیر په توګه هغه ته کوچنۍ دنده ورکړه. د ۱۹۳۲ زکال په جولای میاشت کې شپېر د رایشتاګ په ټاکنو کې له خپل ګوند سره د مرستې په موخه برلېن ته ولاړ. هلته یې له خپل ملګري کارل هانکه سره ولیدل چې د نازي ګوند له چارواکو څخه و او خپل دغه ځوان معمار ملګری یې جوزف ګوبلز ته ور وپېژنده څو په برلین کې د ګوند د مرکزي دفتر په جوړېدو کې ترې کار واخلي. د دفتر له بشپړېدو وروسته شپېر بېرته منهایم ته راوګرځېد او هېټلر هم د ۱۹۳۳ زکال په جنوري میاشت کې واک ته ورسېد. [۲۵][۲۶]
په ۱۹۳۳ زکال کې د نورنبرګ د لوی لاریون تنظیم کوونکو له شپېر وغوښتل څو د دغه لاریون په طراحي او د هغو لپاره د تالار په جوړولو کې ورسره مرسته وکړي؛ دغې چارې د لومړي ځل لپاره نوموړی له هېټلر سره په اړیکه کې کړ. نه د لاریون تنظیم کوونکو او نه هم روډولف هېس د هغه د طرحو د تائید اړوند پرېکړې کولو ته چمتو و، همدا و چې هېس خپله شپېر په مونیخ کې د هېټلر دفتر ته ولېږه څو د طراحۍ اړوند د هغه رضایت ترلاسه کړي. دغه چاره لامل وګرځېده شپېر د لومړي ځل لپاره په نازي ګوند کې «د نازي ګوند د غونډو او لاریونونو د هنري او فني جوړښت د کمېشنر په توګه» ملي ځایګی ومومي. [۲۷][۲۸]
وروسته له هغه چې هېټلر واک ته ورسېد، نوموړي د صدارت د ودانۍ د بیارغونې په طرح پیل وکړ. د ۱۹۳۳ زکال په پای کې هغه له پاول ټروسټ سره هوکړه وکړه چې ټوله دغه ودانۍ بېرته ورغوي. هیټلر چې د ګوبلز لپاره د شپېر له چارو څخه اغېزمن شوی هغه یې د ټروسټ لپاره د ودانۍ د جوړولو مسئول وټاکه.[۲۹][۳۰][۲۹][۳۱]
سرچينې
[سمول]- ↑ ويل شوي په: د دوتنې ادغام واک. بياځلي سمون: ۱۰ ډېسمبر ۲۰۱۴. اثر ژبه: جرمني ژبه. ليکوال: جرمن ملي کتابتون.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ دوتنې ټوليزه پېژندنه: 118615998. ويل شوي په: Catalog of the German National Library. بياځلي سمون: ۱۹ جولای ۲۰۲۴. اثر ژبه: جرمني ژبه.
- ↑ ويل شوي په: Oorlogsbronnen. Oorlogsbronnen ID: 782552d7-9a45-4166-803e-bc6f6558db27. بياځلي سمون: ۲۲ فېبروري ۲۰۲۵. Subject named as: Albert Speer.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ويل شوي په: د دوتنې ادغام واک. بياځلي سمون: ۹ اپريل ۲۰۱۴. اثر ژبه: جرمني ژبه. ليکوال: جرمن ملي کتابتون.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ويل شوي په: BnF authorities. Bibliothèque nationale de France ID: 12640262d. بياځلي سمون: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵. ليکوال: Bibliothèque nationale de France. اثر ژبه: فرانسوي ژبه.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ويل شوي په: Encyclopædia Britannica Online. د برېتانيکا انلاين پوهنغونډ پېژند: biography/Albert-Speer. Subject named as: Albert Speer. بياځلي سمون: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷. اثر ژبه: انګليسي ژبه.
- ↑ ويل شوي په: Union List of Artist Names. Union List of Artist Names ID: 500027934. خپرېدو نېټه: ۹ نومبر ۲۰۱۶. بياځلي سمون: ۱۴ می ۲۰۱۹. اثر ژبه: انګليسي ژبه.
- ↑ ويل شوي په: datos.bne.es. بياځلي سمون: ۲۴ فېبروري ۲۰۲۴. National Library of Spain ID: XX1127632. اثر ژبه: اسپانيايي ژبه.
- ↑ Nationale Thesaurus voor Auteursnamen ID: 068350910. ويل شوي په: data.bibliotheken.nl. بياځلي سمون: ۱۹ جولای ۲۰۲۴. اثر ژبه: هالنډي ژبه.
- ↑ Kitchen 2015، مم. 174–175.
- ↑ Fest 1999، مم. 11–13.
- ↑ van der Vat 1997، م. 23.
- ↑ Taylor 2010، م. 124.
- ↑ King 1997، م. 27.
- ↑ Kitchen 2015، م. 15.
- ↑ Schubert 2006، م. 5.
- ↑ van der Vat 1997، مم. 33–34.
- ↑ Sereny 1995، مم. 71–73.
- ↑ van der Vat 1997، مم. 34–36.
- ↑ Kitchen 2015، مم. 18–19.
- ↑ Sereny 1995، م. 63.
- ↑ Kitchen 2015، مم. 17–18.
- ↑ Sereny 1995، مم. 47–49.
- ↑ Kitchen 2015، مم. 327–328.
- ↑ Kitchen 2015، م. 24.
- ↑ Kitchen 2015، مم. 25–26.
- ↑ van der Vat 1997، م. 49.
- ↑ Sereny 1995، مم. 100–101.
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ Sereny 1995، مم. 101–103.
- ↑ Kitchen 2015، مم. 41–42.
- ↑ Kitchen 2015، م. 41.
- هغه پاڼي چې د P1559 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د ويکيډېټا مالومات کاروي
- هغه پاڼي چې د P19 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P27 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P569 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P570 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P20 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P69 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P1412 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P102 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P106 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼي چې د P463 ځانګړتیاوي کاروي
- هغه پاڼې چي بې پاراميټره مالوماتبکس کېټ کاروي
- هغه پاڼې چي مالوماتبکس کېټ کاروي