Jump to content

د ایران اټومي پروګرام

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ایران اټومي پروګرام د اټومي انرژۍ په برخه کې د څېړنو په موخه د ایران روانې علمي هڅې دي. ایران څو څېړنیز سایټونه، دوه د یورانیم کانونه، یو څېړنیز ریکټور او د یورانیمو د بډایه کونکو دریو پېژندل شوو بټیو په ګډون د یورانیمو د پروسس تاسیسات لري. [۱]

د ایران اټومي پروګرام په ۱۹۵۰مه لسیزه کې د متحده ایالاتو په مرسته د سولې لپاره د اټومي پروګرام په اډانه کې پیل شو. دغه هېواد په ۱۹۷۰ زکال کې د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون لاسلیک کړ چې په دې سره یې خپلې اټومي چارې یوازې د سوله ییزو موخو تر کچې محدودې کړې او اجازه یې ورکوله د اټومي انرژۍ نړیوال اژانس یې د اټومي پروګرام اړوند څېړنې وکړي. د اټومي انرژۍ په برخه کې د لویدیځوالو همکارۍ د ایران د ۱۹۷۹ زکال له انقلاب وروسته ودرېدې او په دې سره ایران خپل اټومي پروګرام ته په پټه دوام ورکړ. د ۲۰۰۰مې لسیزې پر مهال په ایران کې د یورانیمو د بډایه کولو د پټ پروګرام افشا کېدو دغه اندېښنې راوپارولې چې کېدای شي دغه چارې د سوله ییزو موخو لپاره نه وي. د انرژۍ نړیوال آژانس هم په ۲۰۰۳ زکال کې د دغه هېواد د نه اعلان شوو فعالیتونو اړوند هغه مهال څېړنې پیل کړې چې د ایران له دولت سره مخالفې د ملي مقاومت شورا دغه چارې افشا کړې. په ۲۰۰۶ زکال کې د ملګرو ملتونو امنیت شورا د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون ته د ایران د نه ژمنتیا له امله له دغه هېواد څخه وغوښتل چې د بډاینې چارې ودروي. په ۲۰۰۷ زکال کې د متحده ایالاتو د ملي اطلاعاتي اټکل (NIE) سندونو وښووله چې ایران د فعالو اټومي وسلو د جوړولو چارې د ۲۰۰۳ زکال په مني کې درولې دي. د ۲۰۱۱ زکال په نومبر میاشت کې د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس داسې معتبر شواهد وړاندې کړل چې ښووله یې ایران تر ۲۰۰۳ زکال پورې د اټومي بم د جوړولو په موخه ازموینې ترسره کولې او کېدای شي چې له دغه مهال وروسته یې هم خپلو چارو ته په کوچني مقیاس کې دوام ورکړی وي. د ۲۰۱۸ زکال د مۍ میاشتې په لومړۍ نېټه دغه آژانس ۲۰۱۵ زکال ته په اړوند خپل راپور باندې په ټینګار څرګنده کړه چې له ۲۰۰۹ زکال وروسته یې په ایران کې د اټومي وسلو د جوړولو په برخه کې د چارو هېڅ معتبر شواهد نه دي موندلي. [۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د ایران لومړڼۍ اټومي بټۍ یا د بوشهر لومړنی ریکټور د روس اټوم په نامه د روسیې د لوی دولتي شرکت پر مرسته جوړ او د ۲۰۱۱ زکال د سپټمبر په ۱۲مه نېټه په رسمي بڼه پرانیستل شو. ایران همدارنګه اعلان کړی چې دوی د ۳۰۰ میګاواټو برېښنا د تولیدي ظرفیت په لرلو د دارخوین اټومي بټۍ په جوړولو هم کار پیل کړی او په راتلونکي کې به د منځنۍ کچې اټومي بټیو په جوړولو او د یورانیمو د کانونو پر استخراج کار وکړي. [۱۲][۱۳][۱۴]

ایران د خپل اټومي پروګرام له امله تر ۲۰۱۵ زکال پورې یوازې د نفتو د پیر په برخه کې ۱۰۰ میلیارده ډالر تاوان کړی، همدارنګه یې د نړیوالو بندیزونو له امله ۵۰۰ میلیارده ډالر مستقیمې بهرنۍ پانګونې هم له لاسه ورکړې دي چې په دغو کې د یو شمېر نورو فرصتونو لګښت هم حساب شوی. [۱۵][۱۶]

د ۲۰۱۹ زکال په فبروري میاشت کې د انرژۍ نړیوال اژانس تائید کړه چې ایران اوس مهال هم د ۲۰۱۵ زکال د نړیوال مشترک اقدام جامع پلان (برجام) ته ژمن دی. وروسته له هغه چې متحده ایالات د مشترک اقدام له جامع پلان څخه ووت او امریکا بیاځلي په ایران بندیزونه ولګول، د ۲۰۱۹ زکال په جولای میاشت کې د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس څرګنده کړه چې ایران دغه هوکړه ماته کړې. ایران د دغې هوکړې له ماتولو وروسته د دغه هوکړې د ټولو لاسلیک کوونکو سره مخالفت ته مخه کړه، هماغه ډول چې د ۲۰۲۰ زکال نومبر میاشتې ته اړوند د اټومي انرژۍ د اژانس راپور ویلي چې ایران د سنټرفیوژونو ټکنالوژۍ ته پراختیا ورکړې، هغه چاره چې د دغې هوکړې پر مټ په شدیده توګه منع اعلان شوې وه. په دغه راپور کې راغلي و چې تهران «په برجام کې د هوکړه شوې کچې بډایه شوو یورانیمو ۱۲ چنده په واک کې لري او همدارنګه یې نطنز ته څېرمه چې د دغه هېواد د یورانیمو د بډاینې اصلي تاسیسات دي، د ځمکې لاندې نوو تاسیساتو په جوړولو پیل کړی». [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

تر ۲۰۲۱ زکال پورې ایران تل ټینګار درلود چې اټومي پروګرام یې یوازې د سوله ییزو موخو لپاره دی او آن د دغه هېواد مذهبي رهبر ایت الله خامنه یي هم د اټومي وسلو د تولید پر ضد فتوا ورکړې وه. خو د ۲۰۲۱ زکال په نومبر میاشت کې د ایران د اټومي انرژۍ د سازمان پخواني مشر فریدون عباسي دواني د محسن فخري زاده د ترور په کلېزه کې د یوې مرکې پر مهال د خپل هېواد ودې ته په اشارې «د سپوږمکیو، توغندیو او اټومي وسلو» د جوړولو وویل او څرګنده یې کړه په داسې حال کې چې په ایران کې د اټومي وسلو حرام والی په بشپړه توګه روښانه و، خو فخري زاده «دغه سیسټم جوړ کړی و». د ۲۰۲۲ زکال په اپرېل میاشت کې د دغه هېواد د اټومي انرژۍ د سازمان مشر محمد اسلامي د ۱۰ ګېګاواټو برېښنا د تولید په موخه خپل ستراتیژیک پلان اعلان کړ.[۲۲][۲۳]

د ایران اټومي پروګرام او د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون

[سمول]

ایران څرګنده کړې چې اټومي پروګرام یې یوازې سوله ییزې موخې لري او په بشپړه توګه د اټومي وسلو د نه پراختیا له تړون سره مطابق دی. د اټومي انرژۍ د نړیوال آژانس مشرتابه پلاوي بیا موندلې چې دغه هېواد د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون د خوندیتابه هوکړې ته پابند نه دی، دغه پلاوي د ۱۲ ممتنع رایو په ورکولو سره په بې مخینې ډول پرېکړه وکړه چې د خوندیتابه له هوکړې څخه د دغه هېواد مخکنۍ «سرغړونې» او «ناکامۍ» د «نه پابندۍ» په معنا دي. په دغه پرېکړه کې د یاد اژانس مشرتابه پلاوي دا هم څرګنده کړه چې د اړوندو اندېښنو په اړه پرېکړې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا په صلاحیتونو کې دي. [۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

له دې سره ډیری کارپوهان څرګندوي چې د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون (NPT) د خوندیتابه هوکړې ته نه پابندي د NPT څخه د سرغړونې معادل نه ده او نه هم په اتوماتیک بڼه د NPT څخه سرغړونه ده. د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس NPT ته د پابندۍ اړوند پرېکړه نه شي کولای او نه هم د ملګرو ملتونو امنیت شورا د دغې هوکړې څخه د سرغړونو اړوند کوم مسئولیت پر غاړه لري. د نړیوالې سولې لپاره د کارنګي په بنسټ کې د نه خپراوي د پروګرام همکار ډاکټرجیمز اکټون ویلي چې په ۲۰۱۰ زکال کې د NPT د بیاکتنې کنفرانس کولای شو دا تشخیص کړي چې د خوندیتابه له هوکړو سره نه همغږي د NPT دریمه ماده نقض کوي. [۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]

په ۲۰۰۵ زکال کې یاد تړون ته د پابندۍ اړوند د متحده ایالاتو د بهرنیو چارو وزارت راپور هم ورته پایلې ته ورسېد چې «ایران د اټومي وسلو د تولید په موخه هڅو ته دوام ورکوي او په دغو هڅو کې یې د NPT د دویمې مادې څخه په سرغړونې په خپلو چارو کې مرسته ترلاسه کړې». په ۲۰۰۷ زکال کې د متحده ایالاتو ملي اطلاعاتي اټکل وښووله چې تهران د ۲۰۰۳ زکال په مني کې د اټومي وسلو د جوړولو پروګرام درولی، خو بیا یې هم «لږ تر لږه د اټومي وسلو د پراختیا ټاکنه ځانته پرانیستې پرېښې ده». روسي تحلیل ګر الکسي آرباتوف څرګندوي چې «د NPT په نفس کې د هغو څخه د سرغړونو هېڅ پیاوړي حقایق شتون نه لري»؛ هغه زیاته کړې «چې ټول موجود موارد د دې کفایت نه کوي چې ایران دې له NPT څخه په رسمي بڼه په سرغړاوي تورن شي» او «ایران ته دغه شک دا ګټه رسوي چې د هغو د پوځي اټومي پروګرام د بشپړې پراختیا اړوند هېڅ پیاوړی سند شتون لري». [۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]

د ملګرو ملتونو د امنیت شورا هم په ګڼ شمېر پرېکړه لیکونو کې له ایران څخه غوښتي څو د اټومي بډاینې اړوند خپل فعالیتونه ودروي. متحده ایالات بیا څرګندوي چې «د NPT اصلي معامله دا ده چې که چېرې د اټومي وسلو نه لرونکی یو هېواد اټومي وسلو ته له لاسرسي لاس پر سر شي او په بشپړه توګه په دغه ژمنې عمل وکړي، د دغې هوکړې د څلورمې مادې پر مټ کولای شي د خپلو سوله ییزو اټومي موخو لپاره مرستې ترلاسه کړي». د ۲۰۰۶ زکال په فبروري میاشت کې د ایران د بهرنیو چارو وزیر ټینګار وکړ چې «ایران د هر نړیوال قدرت له خوا علمي او اټومي اپاراتاید نه شي زغملای» او څرګنده یې کړه چې دغه «علمي او اټومي اپاراتاید» د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون د لاسلیک کوونکو هېوادونو پر وړاندې «یو غیر اخلاقي او تبعیضي چلن دی». هغه څرګنده کړه چې ایران «له اټومي انرژۍ څخه د ګټنې حق لري او موږ به دغه اټومي اپاراتاید ته تسلیم نه شو».[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ Kerr, Paul (26 September 2012). "Iran's Nuclear Program: Status" (PDF). Congressional Research Service. بياځلي په 2 October 2012.
  2. ↑ Roe, Sam (28 January 2007). "An atomic threat made in America". Chicago Tribune. بياځلي په 1 July 2009.
  3. ↑ "Signatories and Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons". بياځلي په 17 April 2006.
  4. ↑ "ArmsControlWonk: Exiles and Iran Intel". Armscontrolwonk.com. بياځلي په 26 October 2008.
  5. ↑ "Implementation of the NPT safeguards agreement in the Islamic Republic of Iran" (PDF). International Atomic Energy Agency. GOV/2003/40. بياځلي په 24 March 2017.
  6. ↑ "Iran: Nuclear Intentions and Capabilities (National Intelligence Estimate)" (PDF). خوندي شوی له the original (PDF) on 22 November 2010. بياځلي په 20 September 2009.
  7. ↑ "IAEA: 'No Credible Indications' of Iran Nuclear Weapons Activity After 2009". VOA (in انګليسي). 1 May 2018. بياځلي په 3 May 2018.
  8. ↑ "Iran nuclear row: Tehran says Israel's Netanyahu lied". BBC News (in بريتانوی انګلیسي). 1 May 2018. بياځلي په 3 May 2018.
  9. ↑ "Statement on Iran by the IAEA Spokesperson". IAEA (in انګليسي). 1 May 2018. بياځلي په 3 May 2018.
  10. ↑ "IAEA Report for military dimensions, see pages 4–12" (PDF). International Atomic Energy Agency. 8 November 2011. بياځلي په 8 November 2011.
  11. ↑ "U.N. nuclear watchdog board rebukes defiant Iran". Reuters. 18 November 2011. بياځلي په 20 November 2011.
  12. ↑ "Bushehr NPP to be brought to full capacity by year-end". The Voice of Russia. 29 November 2012. خوندي شوی له the original on 21 May 2013. بياځلي په 22 December 2012.
  13. ↑ "Iran marks start of work for Darkhovin plant". World Nuclear News. 6 January 2023. بياځلي په 19 January 2023.
  14. ↑ "Iran sees Bushehr plant at full capacity in one year". Agence France-Presse. 18 December 2007. خوندي شوی له the original on 9 January 2009. بياځلي په 24 February 2008.
  15. ↑ Vaez, Ali; Sadjadpour, Karim (2 April 2013), Iran's Nuclear Odyssey: Costs and Risks, Carnegie Endowment for International Peace{{citation}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link)
  16. ↑ "Iran's nuclear program may have cost the country $500 billion or more". San Francisco Chronicle. خوندي شوی له the original on 16 February 2020. بياځلي په 5 July 2015.
  17. ↑ Murphy, Francois (22 February 2019). "Iran still holding up its end of nuclear deal, IAEA report shows". Reuters. بياځلي په 16 May 2019.
  18. ↑ "Iran further breaches nuclear deal, says it can exceed 20% enrichment". Reuters (in انګليسي). 7 September 2019. بياځلي په 8 January 2020.
  19. ↑ Beaumont, Peter (8 July 2019). "Iran has enriched uranium past key limit, IAEA confirms". The Guardian (in بريتانوی انګلیسي). ISSN 0261-3077. بياځلي په 8 January 2020.
  20. ↑ "France, German and U.K. rebuke Iran after uranium enrichment announcement". The Globe and Mail Inc. Reuters. 7 December 2020.
  21. ↑ "Iran is alarmingly defiant over its nuclear ambitions". The Telegraph. 1 December 2020. خوندي شوی له اصلي څخه په 12 January 2022.
  22. ↑ "Iran begins procedures to build indigenous nuclear reactor". Nuclear Engineering International. 11 May 2022. بياځلي په 19 January 2023.
  23. ↑ "Fereydoun Abbasi-Davani: Ex-nuclear chief admits Iran aimed to create bomb". The Times of London. Nov 29, 2021.
  24. ↑ "AFP:Six powers to meet soon over Iran's nuclear program". 15 January 2008. خوندي شوی له the original on 18 December 2011. بياځلي په 4 April 2012.
  25. ↑ "ASIL Insights:Iran's Resumption of its Nuclear Program: Addendum". 2008. بياځلي په 24 February 2008.
  26. ↑ "Implementation of the NPT Safeguards Agreement in the Islamic Republic of Iran" (PDF). IAEA. 24 September 2005. GOV/2005/77. بياځلي په 25 October 2007. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  27. ↑ "Safeguards Agreement between Iran and the IAEA (INFCIRC/214) 12-13-74" (PDF). خوندي شوی له the original (PDF) on 27 March 2009. بياځلي په 20 September 2009.
  28. ↑ Joyner, Daniel (28 April 2008). "North Korean Links to Building of a Nuclear Reactor in Syria: Implications for International Law". American Society of International Law. 12 (8). خوندي شوی له the original on 9 April 2010. بياځلي په 4 October 2023. [A] breach of an IAEA safeguards agreement does not per se equate to a violation of the NPT. {{cite journal}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  29. ↑ Howlett, Darryl; Simpson, John (April 2005). "Nuclear Non-proliferation – how to ensure an effective compliance mechanism" (PDF). In Schmitt, Burkard (ed.). Effective Non-Proliferation: The European Union and the 2005 NPT Review Conference. Paris: Institute for Security Studies. p. 15. خوندي شوی له the original (PDF) on 31 May 2010. [A] finding by the IAEA of non-compliance with the terms of a sagefuards agreement thus does not automatically amount to non-compliance with the NPT.
  30. ↑ "Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments". 2008. بياځلي په 24 February 2008.
  31. ↑ "Congressional Research Service: Iran's Nuclear Program: Tehran's Compliance with International Obligations" (PDF). بياځلي په 4 April 2012.
  32. ↑ "Carnegie Endowment for International Peace: Deterring Safeguards Violations" (PDF) (PDF). بياځلي په 4 April 2012.{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link)
  33. ↑ "SAGSI: Its Role and Contribution to Safeguards Development" (PDF). خوندي شوی له the original (PDF) on 11 July 2009. بياځلي په 20 September 2009.
  34. ↑ "Safeguards in a Broader Policy Perspective: Verifying Treaty Compliance" (PDF). 2008. خوندي شوی له the original (PDF) on 28 February 2008. بياځلي په 24 February 2008.
  35. ↑ "Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments". 2008. بياځلي په 24 February 2008.
  36. ↑ "Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments". 2008. بياځلي په 24 February 2008.
  37. ↑ "Iran: Nuclear Intentions and Capabilities (National Intelligence Estimate)" (PDF). خوندي شوی له the original (PDF) on 22 November 2010. بياځلي په 20 September 2009.
  38. ↑ Alexei G. Arbatov, "The Inexorable Momentum of Escalation," in Double Trouble: Iran and North Korea as Challenges to International Security, Patrick M. Cronin, ed. (Westport, CT: Praeger, 2007), pp. 64–65.
  39. ↑ "Resolution 1696 (2006)". United Nations. S/RES/1696. بياځلي په 24 March 2017.
  40. ↑ "Security Council Demands Iran Suspend Uranium Enrichment by 31 August, or Face Possible Economic, Diplomatic Sanctions". United Nations. بياځلي په 4 April 2012.
  41. ↑ "US State Department: Third Session of the Preparatory Committee for the 2005 Review Conference of the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons". State.gov. 29 April 2004. بياځلي په 4 April 2012.
  42. ↑ American approach towards the Non-Proliferation Treaty (NPT) Archived 22 July 2011 at the Wayback Machine. – the case study – Islamic Republic of Iran nuclear activities / Bonab, Rahman G.: (The Iranian journal of international affairs) 19(4) 2007 Fall: p. [53]–77.
  43. ↑ "FM lashes out at big powers' nuclear apartheid". 2008. بياځلي په 24 February 2008.
  44. ↑ "Iran's Mottaki quoted: will not suspend research". Iran Press News. 27 February 2006. خوندي شوی له the original on 9 May 2006.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ایران_اټومي_پروګرام&oldid=335434" نه اخيستل شوی