Jump to content

د ایران اټومي پروګرام

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ایران اټومي پروګرام د اټومي انرژۍ په برخه کې د څېړنو په موخه د ایران روانې علمي هڅې دي. ایران څو څېړنیز سایټونه، دوه د یورانیم کانونه، یو څېړنیز ریکټور او د یورانیمو د بډایه کونکو دریو پېژندل شوو بټیو په ګډون د یورانیمو د پروسس تاسیسات لري. [۱]

د ایران اټومي پروګرام په ۱۹۵۰مه لسیزه کې د متحده ایالاتو په مرسته د سولې لپاره د اټومي پروګرام په اډانه کې پیل شو. دغه هېواد په ۱۹۷۰ زکال کې د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون لاسلیک کړ چې په دې سره یې خپلې اټومي چارې یوازې د سوله ییزو موخو تر کچې محدودې کړې او اجازه یې ورکوله د اټومي انرژۍ نړیوال اژانس یې د اټومي پروګرام اړوند څېړنې وکړي. د اټومي انرژۍ په برخه کې د لویدیځوالو همکارۍ د ایران د ۱۹۷۹ زکال له انقلاب وروسته ودرېدې او په دې سره ایران خپل اټومي پروګرام ته په پټه دوام ورکړ. د ۲۰۰۰مې لسیزې پر مهال په ایران کې د یورانیمو د بډایه کولو د پټ پروګرام افشا کېدو دغه اندېښنې راوپارولې چې کېدای شي دغه چارې د سوله ییزو موخو لپاره نه وي. د انرژۍ نړیوال آژانس هم په ۲۰۰۳ زکال کې د دغه هېواد د نه اعلان شوو فعالیتونو اړوند هغه مهال څېړنې پیل کړې چې د ایران له دولت سره مخالفې د ملي مقاومت شورا دغه چارې افشا کړې. په ۲۰۰۶ زکال کې د ملګرو ملتونو امنیت شورا د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون ته د ایران د نه ژمنتیا له امله له دغه هېواد څخه وغوښتل چې د بډاینې چارې ودروي. په ۲۰۰۷ زکال کې د متحده ایالاتو د ملي اطلاعاتي اټکل (NIE) سندونو وښووله چې ایران د فعالو اټومي وسلو د جوړولو چارې د ۲۰۰۳ زکال په مني کې درولې دي. د ۲۰۱۱ زکال په نومبر میاشت کې د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس داسې معتبر شواهد وړاندې کړل چې ښووله یې ایران تر ۲۰۰۳ زکال پورې د اټومي بم د جوړولو په موخه ازموینې ترسره کولې او کېدای شي چې له دغه مهال وروسته یې هم خپلو چارو ته په کوچني مقیاس کې دوام ورکړی وي. د ۲۰۱۸ زکال د مۍ میاشتې په لومړۍ نېټه دغه آژانس ۲۰۱۵ زکال ته په اړوند خپل راپور باندې په ټینګار څرګنده کړه چې له ۲۰۰۹ زکال وروسته یې په ایران کې د اټومي وسلو د جوړولو په برخه کې د چارو هېڅ معتبر شواهد نه دي موندلي. [۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د ایران لومړڼۍ اټومي بټۍ یا د بوشهر لومړنی ریکټور د روس اټوم په نامه د روسیې د لوی دولتي شرکت پر مرسته جوړ او د ۲۰۱۱ زکال د سپټمبر په ۱۲مه نېټه په رسمي بڼه پرانیستل شو. ایران همدارنګه اعلان کړی چې دوی د ۳۰۰ میګاواټو برېښنا د تولیدي ظرفیت په لرلو د دارخوین اټومي بټۍ په جوړولو هم کار پیل کړی او په راتلونکي کې به د منځنۍ کچې اټومي بټیو په جوړولو او د یورانیمو د کانونو پر استخراج کار وکړي. [۱۲][۱۳][۱۴]

ایران د خپل اټومي پروګرام له امله تر ۲۰۱۵ زکال پورې یوازې د نفتو د پیر په برخه کې ۱۰۰ میلیارده ډالر تاوان کړی، همدارنګه یې د نړیوالو بندیزونو له امله ۵۰۰ میلیارده ډالر مستقیمې بهرنۍ پانګونې هم له لاسه ورکړې دي چې په دغو کې د یو شمېر نورو فرصتونو لګښت هم حساب شوی. [۱۵][۱۶]

د ۲۰۱۹ زکال په فبروري میاشت کې د انرژۍ نړیوال اژانس تائید کړه چې ایران اوس مهال هم د ۲۰۱۵ زکال د نړیوال مشترک اقدام جامع پلان (برجام) ته ژمن دی. وروسته له هغه چې متحده ایالات د مشترک اقدام له جامع پلان څخه ووت او امریکا بیاځلي په ایران بندیزونه ولګول، د ۲۰۱۹ زکال په جولای میاشت کې د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس څرګنده کړه چې ایران دغه هوکړه ماته کړې. ایران د دغې هوکړې له ماتولو وروسته د دغه هوکړې د ټولو لاسلیک کوونکو سره مخالفت ته مخه کړه، هماغه ډول چې د ۲۰۲۰ زکال نومبر میاشتې ته اړوند د اټومي انرژۍ د اژانس راپور ویلي چې ایران د سنټرفیوژونو ټکنالوژۍ ته پراختیا ورکړې، هغه چاره چې د دغې هوکړې پر مټ په شدیده توګه منع اعلان شوې وه. په دغه راپور کې راغلي و چې تهران «په برجام کې د هوکړه شوې کچې بډایه شوو یورانیمو ۱۲ چنده په واک کې لري او همدارنګه یې نطنز ته څېرمه چې د دغه هېواد د یورانیمو د بډاینې اصلي تاسیسات دي، د ځمکې لاندې نوو تاسیساتو په جوړولو پیل کړی». [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

تر ۲۰۲۱ زکال پورې ایران تل ټینګار درلود چې اټومي پروګرام یې یوازې د سوله ییزو موخو لپاره دی او آن د دغه هېواد مذهبي رهبر ایت الله خامنه یي هم د اټومي وسلو د تولید پر ضد فتوا ورکړې وه. خو د ۲۰۲۱ زکال په نومبر میاشت کې د ایران د اټومي انرژۍ د سازمان پخواني مشر فریدون عباسي دواني د محسن فخري زاده د ترور په کلېزه کې د یوې مرکې پر مهال د خپل هېواد ودې ته په اشارې «د سپوږمکیو، توغندیو او اټومي وسلو» د جوړولو وویل او څرګنده یې کړه په داسې حال کې چې په ایران کې د اټومي وسلو حرام والی په بشپړه توګه روښانه و، خو فخري زاده «دغه سیسټم جوړ کړی و». د ۲۰۲۲ زکال په اپرېل میاشت کې د دغه هېواد د اټومي انرژۍ د سازمان مشر محمد اسلامي د ۱۰ ګېګاواټو برېښنا د تولید په موخه خپل ستراتیژیک پلان اعلان کړ.[۲۲][۲۳]

د ایران اټومي پروګرام او د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون

[سمول]

ایران څرګنده کړې چې اټومي پروګرام یې یوازې سوله ییزې موخې لري او په بشپړه توګه د اټومي وسلو د نه پراختیا له تړون سره مطابق دی. د اټومي انرژۍ د نړیوال آژانس مشرتابه پلاوي بیا موندلې چې دغه هېواد د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون د خوندیتابه هوکړې ته پابند نه دی، دغه پلاوي د ۱۲ ممتنع رایو په ورکولو سره په بې مخینې ډول پرېکړه وکړه چې د خوندیتابه له هوکړې څخه د دغه هېواد مخکنۍ «سرغړونې» او «ناکامۍ» د «نه پابندۍ» په معنا دي. په دغه پرېکړه کې د یاد اژانس مشرتابه پلاوي دا هم څرګنده کړه چې د اړوندو اندېښنو په اړه پرېکړې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا په صلاحیتونو کې دي. [۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

له دې سره ډیری کارپوهان څرګندوي چې د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون (NPT) د خوندیتابه هوکړې ته نه پابندي د NPT څخه د سرغړونې معادل نه ده او نه هم په اتوماتیک بڼه د NPT څخه سرغړونه ده. د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس NPT ته د پابندۍ اړوند پرېکړه نه شي کولای او نه هم د ملګرو ملتونو امنیت شورا د دغې هوکړې څخه د سرغړونو اړوند کوم مسئولیت پر غاړه لري. د نړیوالې سولې لپاره د کارنګي په بنسټ کې د نه خپراوي د پروګرام همکار ډاکټرجیمز اکټون ویلي چې په ۲۰۱۰ زکال کې د NPT د بیاکتنې کنفرانس کولای شو دا تشخیص کړي چې د خوندیتابه له هوکړو سره نه همغږي د NPT دریمه ماده نقض کوي. [۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]

په ۲۰۰۵ زکال کې یاد تړون ته د پابندۍ اړوند د متحده ایالاتو د بهرنیو چارو وزارت راپور هم ورته پایلې ته ورسېد چې «ایران د اټومي وسلو د تولید په موخه هڅو ته دوام ورکوي او په دغو هڅو کې یې د NPT د دویمې مادې څخه په سرغړونې په خپلو چارو کې مرسته ترلاسه کړې». په ۲۰۰۷ زکال کې د متحده ایالاتو ملي اطلاعاتي اټکل وښووله چې تهران د ۲۰۰۳ زکال په مني کې د اټومي وسلو د جوړولو پروګرام درولی، خو بیا یې هم «لږ تر لږه د اټومي وسلو د پراختیا ټاکنه ځانته پرانیستې پرېښې ده». روسي تحلیل ګر الکسي آرباتوف څرګندوي چې «د NPT په نفس کې د هغو څخه د سرغړونو هېڅ پیاوړي حقایق شتون نه لري»؛ هغه زیاته کړې «چې ټول موجود موارد د دې کفایت نه کوي چې ایران دې له NPT څخه په رسمي بڼه په سرغړاوي تورن شي» او «ایران ته دغه شک دا ګټه رسوي چې د هغو د پوځي اټومي پروګرام د بشپړې پراختیا اړوند هېڅ پیاوړی سند شتون لري». [۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]

د ملګرو ملتونو د امنیت شورا هم په ګڼ شمېر پرېکړه لیکونو کې له ایران څخه غوښتي څو د اټومي بډاینې اړوند خپل فعالیتونه ودروي. متحده ایالات بیا څرګندوي چې «د NPT اصلي معامله دا ده چې که چېرې د اټومي وسلو نه لرونکی یو هېواد اټومي وسلو ته له لاسرسي لاس پر سر شي او په بشپړه توګه په دغه ژمنې عمل وکړي، د دغې هوکړې د څلورمې مادې پر مټ کولای شي د خپلو سوله ییزو اټومي موخو لپاره مرستې ترلاسه کړي». د ۲۰۰۶ زکال په فبروري میاشت کې د ایران د بهرنیو چارو وزیر ټینګار وکړ چې «ایران د هر نړیوال قدرت له خوا علمي او اټومي اپاراتاید نه شي زغملای» او څرګنده یې کړه چې دغه «علمي او اټومي اپاراتاید» د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون د لاسلیک کوونکو هېوادونو پر وړاندې «یو غیر اخلاقي او تبعیضي چلن دی». هغه څرګنده کړه چې ایران «له اټومي انرژۍ څخه د ګټنې حق لري او موږ به دغه اټومي اپاراتاید ته تسلیم نه شو».[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  2. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  3. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  4. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  5. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  6. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  7. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Configuration ltr' not found.
  8. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Configuration ltr' not found.
  9. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Configuration ltr' not found.
  10. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  11. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  12. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  13. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  14. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  15. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  16. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  17. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  18. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Configuration ltr' not found.
  19. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Configuration ltr' not found.
  20. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  21. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  22. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  23. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  24. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  25. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  26. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  27. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  28. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  29. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  30. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  31. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  32. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  33. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  34. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  35. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  36. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  37. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  38. ↑ Alexei G. Arbatov, "The Inexorable Momentum of Escalation," in Double Trouble: Iran and North Korea as Challenges to International Security, Patrick M. Cronin, ed. (Westport, CT: Praeger, 2007), pp. 64–65.
  39. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  40. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  41. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  42. ↑ American approach towards the Non-Proliferation Treaty (NPT) Archived 22 July 2011 at the Wayback Machine. – the case study – Islamic Republic of Iran nuclear activities / Bonab, Rahman G.: (The Iranian journal of international affairs) 19(4) 2007 Fall: p. [53]–77.
  43. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  44. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ایران_اټومي_پروګرام&oldid=335434" نه اخيستل شوی