د ایران اټومي پروګرام

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ایران اټومي پروګرام د اټومي انرژۍ په برخه کې د څېړنو په موخه د ایران روانې علمي هڅې دي. ایران څو څېړنیز سایټونه، دوه د یورانیم کانونه، یو څېړنیز ریکټور او د یورانیمو د بډایه کونکو دریو پېژندل شوو بټیو په ګډون د یورانیمو د پروسس تاسیسات لري. [۱]

د ایران اټومي پروګرام په ۱۹۵۰مه لسیزه کې د متحده ایالاتو په مرسته د سولې لپاره د اټومي پروګرام په اډانه کې پیل شو. دغه هېواد په ۱۹۷۰ زکال کې د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون لاسلیک کړ چې په دې سره یې خپلې اټومي چارې یوازې د سوله ییزو موخو تر کچې محدودې کړې او اجازه یې ورکوله د اټومي انرژۍ نړیوال اژانس یې د اټومي پروګرام اړوند څېړنې وکړي. د اټومي انرژۍ په برخه کې د لویدیځوالو همکارۍ د ایران د ۱۹۷۹ زکال له انقلاب وروسته ودرېدې او په دې سره ایران خپل اټومي پروګرام ته په پټه دوام ورکړ. د ۲۰۰۰مې لسیزې پر مهال په ایران کې د یورانیمو د بډایه کولو د پټ پروګرام افشا کېدو دغه اندېښنې راوپارولې چې کېدای شي دغه چارې د سوله ییزو موخو لپاره نه وي. د انرژۍ نړیوال آژانس هم په ۲۰۰۳ زکال کې د دغه هېواد د نه اعلان شوو فعالیتونو اړوند هغه مهال څېړنې پیل کړې چې د ایران له دولت سره مخالفې د ملي مقاومت شورا دغه چارې افشا کړې. په ۲۰۰۶ زکال کې د ملګرو ملتونو امنیت شورا د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون ته د ایران د نه ژمنتیا له امله له دغه هېواد څخه وغوښتل چې د بډاینې چارې ودروي. په ۲۰۰۷ زکال کې د متحده ایالاتو د ملي اطلاعاتي اټکل (NIE) سندونو وښووله چې ایران د فعالو اټومي وسلو د جوړولو چارې د ۲۰۰۳ زکال په مني کې درولې دي. د ۲۰۱۱ زکال په نومبر میاشت کې د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس داسې معتبر شواهد وړاندې کړل چې ښووله یې ایران تر ۲۰۰۳ زکال پورې د اټومي بم د جوړولو په موخه ازموینې ترسره کولې او کېدای شي چې له دغه مهال وروسته یې هم خپلو چارو ته په کوچني مقیاس کې دوام ورکړی وي. د ۲۰۱۸ زکال د مۍ میاشتې په لومړۍ نېټه دغه آژانس ۲۰۱۵ زکال ته په اړوند خپل راپور باندې په ټینګار څرګنده کړه چې له ۲۰۰۹ زکال وروسته یې په ایران کې د اټومي وسلو د جوړولو په برخه کې د چارو هېڅ معتبر شواهد نه دي موندلي. [۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د ایران لومړڼۍ اټومي بټۍ یا د بوشهر لومړنی ریکټور د روس اټوم په نامه د روسیې د لوی دولتي شرکت پر مرسته جوړ او د ۲۰۱۱ زکال د سپټمبر په ۱۲مه نېټه په رسمي بڼه پرانیستل شو. ایران همدارنګه اعلان کړی چې دوی د ۳۰۰ میګاواټو برېښنا د تولیدي ظرفیت په لرلو د دارخوین اټومي بټۍ په جوړولو هم کار پیل کړی او په راتلونکي کې به د منځنۍ کچې اټومي بټیو په جوړولو او د یورانیمو د کانونو پر استخراج کار وکړي. [۱۲][۱۳][۱۴]

ایران د خپل اټومي پروګرام له امله تر ۲۰۱۵ زکال پورې یوازې د نفتو د پیر په برخه کې ۱۰۰ میلیارده ډالر تاوان کړی، همدارنګه یې د نړیوالو بندیزونو له امله ۵۰۰ میلیارده ډالر مستقیمې بهرنۍ پانګونې هم له لاسه ورکړې دي چې په دغو کې د یو شمېر نورو فرصتونو لګښت هم حساب شوی. [۱۵][۱۶]

د ۲۰۱۹ زکال په فبروري میاشت کې د انرژۍ نړیوال اژانس تائید کړه چې ایران اوس مهال هم د ۲۰۱۵ زکال د نړیوال مشترک اقدام جامع پلان (برجام) ته ژمن دی. وروسته له هغه چې متحده ایالات د مشترک اقدام له جامع پلان څخه ووت او امریکا بیاځلي په ایران بندیزونه ولګول، د ۲۰۱۹ زکال په جولای میاشت کې د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس څرګنده کړه چې ایران دغه هوکړه ماته کړې. ایران د دغې هوکړې له ماتولو وروسته د دغه هوکړې د ټولو لاسلیک کوونکو سره مخالفت ته مخه کړه، هماغه ډول چې د ۲۰۲۰ زکال نومبر میاشتې ته اړوند د اټومي انرژۍ د اژانس راپور ویلي چې ایران د سنټرفیوژونو ټکنالوژۍ ته پراختیا ورکړې، هغه چاره چې د دغې هوکړې پر مټ په شدیده توګه منع اعلان شوې وه. په دغه راپور کې راغلي و چې تهران «په برجام کې د هوکړه شوې کچې بډایه شوو یورانیمو ۱۲ چنده په واک کې لري او همدارنګه یې نطنز ته څېرمه چې د دغه هېواد د یورانیمو د بډاینې اصلي تاسیسات دي، د ځمکې لاندې نوو تاسیساتو په جوړولو پیل کړی». [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

تر ۲۰۲۱ زکال پورې ایران تل ټینګار درلود چې اټومي پروګرام یې یوازې د سوله ییزو موخو لپاره دی او آن د دغه هېواد مذهبي رهبر ایت الله خامنه یي هم د اټومي وسلو د تولید پر ضد فتوا ورکړې وه. خو د ۲۰۲۱ زکال په نومبر میاشت کې د ایران د اټومي انرژۍ د سازمان پخواني مشر فریدون عباسي دواني د محسن فخري زاده د ترور په کلېزه کې د یوې مرکې پر مهال د خپل هېواد ودې ته په اشارې «د سپوږمکیو، توغندیو او اټومي وسلو» د جوړولو وویل او څرګنده یې کړه په داسې حال کې چې په ایران کې د اټومي وسلو حرام والی په بشپړه توګه روښانه و، خو فخري زاده «دغه سیسټم جوړ کړی و». د ۲۰۲۲ زکال په اپرېل میاشت کې د دغه هېواد د اټومي انرژۍ د سازمان مشر محمد اسلامي د ۱۰ ګېګاواټو برېښنا د تولید په موخه خپل ستراتیژیک پلان اعلان کړ.[۲۲][۲۳]

د ایران اټومي پروګرام او د اټومي وسلو د نه پراختیا تړون[سمول]

ایران څرګنده کړې چې اټومي پروګرام یې یوازې سوله ییزې موخې لري او په بشپړه توګه د اټومي وسلو د نه پراختیا له تړون سره مطابق دی. د اټومي انرژۍ د نړیوال آژانس مشرتابه پلاوي بیا موندلې چې دغه هېواد د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون د خوندیتابه هوکړې ته پابند نه دی، دغه پلاوي د ۱۲ ممتنع رایو په ورکولو سره په بې مخینې ډول پرېکړه وکړه چې د خوندیتابه له هوکړې څخه د دغه هېواد مخکنۍ «سرغړونې» او «ناکامۍ» د «نه پابندۍ» په معنا دي. په دغه پرېکړه کې د یاد اژانس مشرتابه پلاوي دا هم څرګنده کړه چې د اړوندو اندېښنو په اړه پرېکړې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا په صلاحیتونو کې دي. [۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

له دې سره ډیری کارپوهان څرګندوي چې د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون (NPT) د خوندیتابه هوکړې ته نه پابندي د NPT څخه د سرغړونې معادل نه ده او نه هم په اتوماتیک بڼه د NPT څخه سرغړونه ده. د اټومي انرژۍ نړیوال آژانس NPT ته د پابندۍ اړوند پرېکړه نه شي کولای او نه هم د ملګرو ملتونو امنیت شورا د دغې هوکړې څخه د سرغړونو اړوند کوم مسئولیت پر غاړه لري. د نړیوالې سولې لپاره د کارنګي په بنسټ کې د نه خپراوي د پروګرام همکار ډاکټرجیمز اکټون ویلي چې په ۲۰۱۰ زکال کې د NPT د بیاکتنې کنفرانس کولای شو دا تشخیص کړي چې د خوندیتابه له هوکړو سره نه همغږي د NPT دریمه ماده نقض کوي. [۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]

په ۲۰۰۵ زکال کې یاد تړون ته د پابندۍ اړوند د متحده ایالاتو د بهرنیو چارو وزارت راپور هم ورته پایلې ته ورسېد چې «ایران د اټومي وسلو د تولید په موخه هڅو ته دوام ورکوي او په دغو هڅو کې یې د NPT د دویمې مادې څخه په سرغړونې په خپلو چارو کې مرسته ترلاسه کړې». په ۲۰۰۷ زکال کې د متحده ایالاتو ملي اطلاعاتي اټکل وښووله چې تهران د ۲۰۰۳ زکال په مني کې د اټومي وسلو د جوړولو پروګرام درولی، خو بیا یې هم «لږ تر لږه د اټومي وسلو د پراختیا ټاکنه ځانته پرانیستې پرېښې ده». روسي تحلیل ګر الکسي آرباتوف څرګندوي چې «د NPT په نفس کې د هغو څخه د سرغړونو هېڅ پیاوړي حقایق شتون نه لري»؛ هغه زیاته کړې «چې ټول موجود موارد د دې کفایت نه کوي چې ایران دې له NPT څخه په رسمي بڼه په سرغړاوي تورن شي» او «ایران ته دغه شک دا ګټه رسوي چې د هغو د پوځي اټومي پروګرام د بشپړې پراختیا اړوند هېڅ پیاوړی سند شتون لري». [۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]

د ملګرو ملتونو د امنیت شورا هم په ګڼ شمېر پرېکړه لیکونو کې له ایران څخه غوښتي څو د اټومي بډاینې اړوند خپل فعالیتونه ودروي. متحده ایالات بیا څرګندوي چې «د NPT اصلي معامله دا ده چې که چېرې د اټومي وسلو نه لرونکی یو هېواد اټومي وسلو ته له لاسرسي لاس پر سر شي او په بشپړه توګه په دغه ژمنې عمل وکړي، د دغې هوکړې د څلورمې مادې پر مټ کولای شي د خپلو سوله ییزو اټومي موخو لپاره مرستې ترلاسه کړي». د ۲۰۰۶ زکال په فبروري میاشت کې د ایران د بهرنیو چارو وزیر ټینګار وکړ چې «ایران د هر نړیوال قدرت له خوا علمي او اټومي اپاراتاید نه شي زغملای» او څرګنده یې کړه چې دغه «علمي او اټومي اپاراتاید» د اټومي وسلو د نه پراختیا د تړون د لاسلیک کوونکو هېوادونو پر وړاندې «یو غیر اخلاقي او تبعیضي چلن دی». هغه څرګنده کړه چې ایران «له اټومي انرژۍ څخه د ګټنې حق لري او موږ به دغه اټومي اپاراتاید ته تسلیم نه شو».[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]

سرچينې[سمول]

  1. ↑ Kerr, Paul (26 September 2012). "Iran's Nuclear Program: Status" (PDF). Congressional Research Service. د لاسرسي‌نېټه ۰۲ اکتوبر ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ (په 28 January 2007 باندې). An atomic threat made in America. Chicago Tribune.
  3. ↑ "Signatories and Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons". د لاسرسي‌نېټه ۱۷ اپرېل ۲۰۰۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ "ArmsControlWonk: Exiles and Iran Intel". Armscontrolwonk.com. د لاسرسي‌نېټه ۲۶ اکتوبر ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. ↑ "Implementation of the NPT safeguards agreement in the Islamic Republic of Iran" (PDF). International Atomic Energy Agency. GOV/2003/40. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ مارچ ۲۰۱۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. ↑ "Iran: Nuclear Intentions and Capabilities (National Intelligence Estimate)" (PDF). د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۲ نومبر ۲۰۱۰ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ سپټمبر ۲۰۰۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ (په 1 May 2018 باندې). IAEA: 'No Credible Indications' of Iran Nuclear Weapons Activity After 2009. VOA.
  8. ↑ (په 1 May 2018 باندې). Iran nuclear row: Tehran says Israel's Netanyahu lied. BBC News.
  9. ↑ "Statement on Iran by the IAEA Spokesperson". IAEA (په انګلیسي ژبه کي). 1 May 2018. د لاسرسي‌نېټه ۰۳ مې ۲۰۱۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  10. ↑ (په 8 November 2011 باندې). IAEA Report for military dimensions, see pages 4–12. International Atomic Energy Agency
  11. ↑ (په 18 November 2011 باندې). U.N. nuclear watchdog board rebukes defiant Iran. Reuters.
  12. ↑ (په 29 November 2012 باندې). Bushehr NPP to be brought to full capacity by year-end.
  13. ↑ (په 6 January 2023 باندې). Iran marks start of work for Darkhovin plant. World Nuclear News
  14. ↑ (په 18 December 2007 باندې). Iran sees Bushehr plant at full capacity in one year.
  15. ↑ Vaez, Ali; Sadjadpour, Karim (2 April 2013), Iran's Nuclear Odyssey: Costs and Risks, Carnegie Endowment for International Peace الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ "Iran's nuclear program may have cost the country $500 billion or more". San Francisco Chronicle. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۶ فبروري ۲۰۲۰ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۵ جولای ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  17. ↑ Murphy, Francois (22 February 2019). "Iran still holding up its end of nuclear deal, IAEA report shows". Reuters. د لاسرسي‌نېټه ۱۶ مې ۲۰۱۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  18. ↑ (په 7 September 2019 باندې). Iran further breaches nuclear deal, says it can exceed 20% enrichment. Reuters.
  19. ↑ (په 8 July 2019 باندې). Iran has enriched uranium past key limit, IAEA confirms. The Guardian.
  20. ↑ (په 7 December 2020 باندې). France, German and U.K. rebuke Iran after uranium enrichment announcement. The Globe and Mail Inc
  21. ↑ (په 1 December 2020 باندې). Iran is alarmingly defiant over its nuclear ambitions.کينډۍ:Cbignore
  22. ↑ (په 11 May 2022 باندې). Iran begins procedures to build indigenous nuclear reactor. Nuclear Engineering International
  23. ↑ (په Nov 29, 2021 باندې). Fereydoun Abbasi-Davani: Ex-nuclear chief admits Iran aimed to create bomb.
  24. ↑ "AFP:Six powers to meet soon over Iran's nuclear program". 15 January 2008. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۸ ډيسمبر ۲۰۱۱ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اپرېل ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  25. ↑ "ASIL Insights:Iran's Resumption of its Nuclear Program: Addendum". 2008. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ فبروري ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  26. ↑ "Implementation of the NPT Safeguards Agreement in the Islamic Republic of Iran" (PDF). IAEA. 24 September 2005. GOV/2005/77. د لاسرسي‌نېټه ۲۵ اکتوبر ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); Cite journal requires |journal= (مساعدة)
  27. ↑ "Safeguards Agreement between Iran and the IAEA (INFCIRC/214) 12-13-74" (PDF). د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۷ مارچ ۲۰۰۹ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ سپټمبر ۲۰۰۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  28. ↑ Joyner, Daniel (28 April 2008). "North Korean Links to Building of a Nuclear Reactor in Syria: Implications for International Law". American Society of International Law. 12 (8). د اصلي آرشيف څخه پر ۰۹ اپرېل ۲۰۱۰ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اکتوبر ۲۰۲۳. [A] breach of an IAEA safeguards agreement does not per se equate to a violation of the NPT. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); الوسيط |archiveurl= و |archive-url= تكرر أكثر من مرة (مساعدة); الوسيط |archivedate= و |archive-date= تكرر أكثر من مرة (مساعدة)
  29. ↑ Howlett, Darryl; Simpson, John (April 2005). "Nuclear Non-proliferation – how to ensure an effective compliance mechanism" (PDF). In Schmitt, Burkard (المحرر). Effective Non-Proliferation: The European Union and the 2005 NPT Review Conference. Paris: Institute for Security Studies. د کتاب پاڼې 15. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۳۱ مې ۲۰۱۰ باندې. [A] finding by the IAEA of non-compliance with the terms of a sagefuards agreement thus does not automatically amount to non-compliance with the NPT. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  30. ↑ "Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments". 2008. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ فبروري ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  31. ↑ "Congressional Research Service: Iran's Nuclear Program: Tehran's Compliance with International Obligations" (PDF). د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اپرېل ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  32. ↑ "Carnegie Endowment for International Peace: Deterring Safeguards Violations" (PDF). د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اپرېل ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  33. ↑ "SAGSI: Its Role and Contribution to Safeguards Development" (PDF). د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۱۱ جولای ۲۰۰۹ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ سپټمبر ۲۰۰۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  34. ↑ "Safeguards in a Broader Policy Perspective: Verifying Treaty Compliance" (PDF). 2008. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۸ فبروري ۲۰۰۸ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ فبروري ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  35. ↑ "Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments". 2008. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ فبروري ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  36. ↑ "Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments". 2008. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ فبروري ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  37. ↑ "Iran: Nuclear Intentions and Capabilities (National Intelligence Estimate)" (PDF). د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۲ نومبر ۲۰۱۰ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۰ سپټمبر ۲۰۰۹. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  38. ↑ Alexei G. Arbatov, "The Inexorable Momentum of Escalation," in Double Trouble: Iran and North Korea as Challenges to International Security, Patrick M. Cronin, ed. (Westport, CT: Praeger, 2007), pp. 64–65.
  39. ↑ "Resolution 1696 (2006)". United Nations. S/RES/1696. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ مارچ ۲۰۱۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  40. ↑ "Security Council Demands Iran Suspend Uranium Enrichment by 31 August, or Face Possible Economic, Diplomatic Sanctions". United Nations. د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اپرېل ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  41. ↑ "US State Department: Third Session of the Preparatory Committee for the 2005 Review Conference of the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons". State.gov. 29 April 2004. د لاسرسي‌نېټه ۰۴ اپرېل ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  42. ↑ American approach towards the Non-Proliferation Treaty (NPT) Archived 22 July 2011 at the Wayback Machine. – the case study – Islamic Republic of Iran nuclear activities / Bonab, Rahman G.: (The Iranian journal of international affairs) 19(4) 2007 Fall: p. [53]–77.
  43. ↑ "FM lashes out at big powers' nuclear apartheid". 2008. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ فبروري ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  44. ↑ "Iran's Mottaki quoted: will not suspend research". Iran Press News. 27 February 2006. د اصلي آرشيف څخه پر ۰۹ مې ۲۰۰۶ باندې. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ایران_اټومي_پروګرام&oldid=303826" نه اخيستل شوی