نيوزيلينډ

نيوزيلينډ

New Zealand (انگليسي)
Nouvelle-Zélande (فرانسوي)
Aotearoa (مايوري)

اړوند

په نوم د	ځیلاند
پلازمېنه	ولینګتون — اوکلنډ — Okiato (en)
ترټولو لوړه څوکه	Aoraki / Mount Cook (en)

ټوليز مالومات

عمومي مالومات	لړۍ... د همګټو هېوادونو قلمرو (۱۹۴۷ – ) خپلواک هېواد (۱۹۸۷ – ) هېواد ټاپويي هېواد dominion of the British Empire (en) (۱۹۰۷ – ۱۹۴۷) crown colony (en) (۱۸۴۱ – ۱۹۰۷)
وګړو شمېر	لړۍ... ۵٬۱۱۸٬۷۰۰ — ۴٬۶۹۹٬۷۵۵ — ۳٬۵۱۶٬۰۰۰ — ۳٬۵۵۲٬۲۰۰ — ۳٬۵۹۷٬۸۰۰ — ۳٬۶۴۸٬۳۰۰ — ۳٬۷۰۶٬۷۰۰ — ۳٬۷۶۲٬۳۰۰ — ۳٬۸۰۲٬۷۰۰ — ۳٬۸۲۹٬۲۰۰ — ۳٬۸۵۱٬۱۰۰ — ۳٬۸۷۳٬۱۰۰ — ۳٬۹۱۶٬۲۰۰ — ۳٬۹۸۹٬۵۰۰ — ۴٬۰۶۱٬۶۰۰ — ۴٬۱۱۴٬۳۰۰ — ۴٬۱۶۱٬۰۰۰ — ۴٬۲۰۹٬۱۰۰ — ۴٬۲۴۵٬۷۰۰ — ۴٬۲۸۰٬۳۰۰ — ۴٬۳۳۲٬۱۰۰ — ۴٬۳۷۳٬۹۰۰ — ۴٬۳۹۹٬۴۰۰ — ۴٬۴۲۵٬۹۰۰ — ۴٬۴۷۷٬۴۰۰ — ۴٬۵۶۴٬۴۰۰ — ۴٬۶۶۳٬۷۰۰ — ۴٬۷۶۷٬۶۰۰ — ۴٬۸۵۹٬۵۰۰ — ۴٬۹۴۱٬۲۰۰ — ۵٬۰۴۰٬۴۰۰ — ۵٬۱۰۳٬۷۰۰
پکي شاملې اداري سیمې	لړۍ... Northland Region (en) — Auckland (mul) — Waikato Region (en) — Bay of Plenty Region (en) — Gisborne District (en) — Taranaki Region (en) — Manawatū-Whanganui Region (en) — Hawke’s Bay (mul) — Wellington Region (en) — Marlborough District (en) — Nelson Region (en) — Tasman District (en) — West Coast Region (en) — Canterbury (mul) — Otago Region (en) — Southland Region (en) — Chatham Islands Council (en)
رسمي ژبه	Māori (en) — New Zealand Sign Language (en) — انګليسي ژبه
ځايي ژبې	انګليسي ژبه — انګليسي ژبه — New Zealand Sign Language (en) — Māori (en)
د حکومت مشر	Prime Minister of New Zealand (en)
قومي ډلې	European New Zealanders (en) — ماوريان — Asian New Zealanders (en) — Pacific Islanders (en)
وګړنوم	لړۍ... Nieuw-Zeelander — New Zealander — új-zélandi — Νεοζηλανδός — Νεοζηλανδή — New Zealand — Nova-Zelandano — نيوزيلندي — نيوزيلنديون — نيوزيلندية — новозеландцы — новозеландець — новозеландка — новозеландці — ניו זילנדי — ניו זילנדית — neozeelandezi — neozeelandez — neozeelandeză — নিউজিল্যান্ডীয় — neozelandese — neozelandesi — zelandes — neozelandés — neozelandesa — Nov-Zelandano — neuseeländisch — Néozélandais — Néozélandaise — Neuseeländer — Neuseeländerin — neozełandezo — neozełandezi — neozełandeza — neozełandeze — Novozelandec — Novozelandka — neozelandès — neozelandesa — نيوزيلندي — نيوزيلندية — نيوزيلنديين — نيوزيلنديات — Nua-Shéalannach
غړی د	لړۍ... ملگري ملتونه (۱۹۴۵ – ) ګډو ګټو لرونکي دولتونه (۱۹۳۱ – ) د اقتصادي همکارۍ او پراختیا سازمان OECD د سوداګرۍ نړيوال سازمان Asia-Pacific Economic Cooperation (en) (۱۹۸۹ – ) د بيارغونې او پراختيا نړيوال بانک (۱۹۶۱ – ) نړيواله پرمختياېې ټولنه (۱۹۷۴ – ) نړيواله مالي مؤسسه (۱۹۶۱ – ) د پانګونې څواړخيز تضمين نړيوال اژانس (۲۰۰۸ – ) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) (۱۹۸۰ – ) ASEAN Regional Forum (en) Asian Development Bank (mul) (۱۹۶۶ – ) Australia Group (en) (۱۹۸۵ – ) ANZUS (en) Missile Technology Control Regime (en) (۱۹۹۱ – ) ANZUK (en) Southeast Asia Treaty Organization (en) نړيوال پوليس (۱۹۵۵ – ) Nuclear Suppliers Group (en) کېميايي وسلو نه د کار اخيستلو د مخنيوي سازمان (۱۹۹۷ – ) AUSCANNZUKUS (en) ABCANZ Armies (en) The Technical Cooperation Program (en) Combined Communications-Electronics Board (en) Air Force Interoperability Council (en) International Hydrographic Organization (en) International Energy Agency (en) يونيسکو (۱۹۴۶ – ) Group on Earth Observations (en) پوست نړيواله ټولنه (۱۹۰۷ – ) مخابراتو نړيواله ټولنه (۱۸۷۸ – ) Visa Waiver Program (en) (۱۹۹۱ – ) هواپېژندنې نړيوال سازمان (۱۹۴۸ – ) د روغتيا نړيوال سازمان Five Eyes (en) ګومرک نړيوال سازمان (۱۹۶۳ – ) د اتومي وسلو د نه پراختیا تړون
هېواد	نيوزيلينډ
ځایناستی د	Colony of New Zealand (en) — Dominion of New Zealand (en)

اړين مالومات

مهمې پېښې	۱۹۳۱ : Statute of Westminster 1931 (en)

کچه او لوړوالی

د ځای کچه	۲۶۸٬۰۲۱ كيلومتر مربع

نور اړين مالومات

برخې	Waiheke Island (en)
برخه د	Australasia (en) — Australia and New Zealand (en) — Realm of New Zealand (en)

نور مالومات

وېب‌پاڼه	govt.nz
کورډي‌نېشن	۴۱°۱۲′سویل ۱۷۴°۰۰′ختیځ

Colony of New Zealand ^(en)

نوی زیلانډ یا نیوزیلنډ د ارام سمندر په سویل لویدیځه کې له دوو ټاپوګانو جوړ هېواد دی، چې یوې ته یې شمالي ټاپو او بلې ته یې سویلي ټاپو وايي او همداشان ۷۰۰ نور واړه ټاپوګان لري چې ټولټال ۲۶۸۰۲۱ کیلومترمربع مساحت لري. نوی زیلانډ له اسټرالیا نه په ختیځ کې ۲۰۰۰ کیلومتره د تاسمان سمندر په خوا کې واټن لري او په سویل کې بیا له نوي کالډونیا، في جي، او ټونګا نه ۱۰۰۰ کیلومتره واټن لري. د دې هېواد ډول ډول توپوګرافي او د سویلي الپ په ګډون د غرونو لوړ څوکو یې زیاتره تکتونیکي پړاونه او د اورغورځوونکو غرونو تجربې درلودلې دي. د نوي زیلانډ پلازمېنه د ویلینګټون ښار دی، خو اوکلنډ یې بیا ګڼ وګړنیز ښار دی.

د خپل لرې والې له مخې، د نوي زیلانډ ټاپوګان تر ټولو وروستي هغه سیمې دي چې بشر په کې ژوند غوره کړی. د ۱۲۸۰ او ۱۳۵۰ ز کلونو تر منځ، پولی نیزیانو (Polynesians) په دغو ټاپوګانو کې ژوند پیل کړ او وروسته یې د ماوري کلتور رامنځته کړ. په ۱۶۴۲ ز کال کې، هالنډ کشاف، ابیل تاسمان لومړنی اروپايي وو چې نوی زیلانډ یې کشف کړ. په ۱۸۴۰ ز کال کې د بریتانیا استازو او د ماوري مشرانو د وایټانګي تړون لاسلیک کړ، چې له مخې یې پر دې ټاپوګانو د بریتانیا حاکمیت اعلان کړ. په ۱۸۴۱ ز کال کې، نوی زیلانډ د بریتانوي سترواکۍ یوه مستعمره شوه او په ۱۹۰۷ ز کال کې پر یوه حکومت باندې بدل شو؛ خو په ۱۹۴۷ ز کال کې یې بشپړ قانوني خپلواکي تر لاسه او د بریتانیا پاچا د دولت مشر پاتې شو. نن ورځ، د نوي زیلانډ د ۵ میلیوني وګړو زیاتره یې اروپايي نژاده دي، چې بومي ماوري بیا تر ټولو ستر لږکي دي او همداشان اسیايي وګړي او د ارام سمندر وګړي په کې ترتیب سره د لږکیو په توګه پېژندل کېږي. دې حقیقت ته په کتو سره، د نوي زیلانډ کلتور په اصل کې له ماوري او لومړنیو بریتانوي مېشت شویو کسانو او همدا راز له اوسنیو پراخو کډوالو له تنوع نه جوړ شوی دی. رسمي ژبې یې ماوري او د نوي زیلانډ اشاري ژبه ده، چې انګریزې په کې حاکمه او رسمي ژبه ګڼل کېږي.

نوی زیلانډ د ملګرو ملتونو، د ټولګټو هېوادونو، ANZUS، OECD، ASEAN Plus Six، د اسیا-پاسفیک اقتصادي همکارۍ، د پاسفیک ټولنې او د پاسفیک د ټاپوګانو د مجمع غړی دی.

د اصطلاح رېشه پېژندنه

له نوي زیلانډ څخه لومړنی اروپايي لیدونکی هالنډی کاشف، ابیل ټاسمان و چې دغو جزیرو ته یې د سټاټین لنډ نوم ورکړ او پر دې باور و چې دا د سټاټین لنډ هغه برخه ده چې ژاکوب لومر د سویلي امریکا په سویلي برخه کې لیدلې وه. هنډریک براویر ثابته کړه چې د سویلي امریکا ځمکه په ۱۶۴۳ ز کال کې یو کوچنی ټاپو و، چې هالنډي نقشه رسموونکو بیا د ټاسمان دا کشف په لاتین ژبه Nova Zeelandia چې د هالنډ Zeeland ولایت دی نوم کېښود. وروسته بیا دا نو په انګریزې بڼه کې په نوي زیلانډ باندې واوښت. دا نوم د ډنمارک له Zealand سره کوم تړاو نه لري.

په ماوري ژبه کې د نو تیریني (Nu Tireni) په بڼه لیکل شوی. په ۱۸۳۴ ز کال کې، هغه سند چې په ماوري ژبه لیکل شوی عنوان یې "He Wakaputanga o te Rangatiratanga o Nu Tireni" دی په انګریزې ژبه وژباړل شو او هغه د نوي زیلانډ د خپلواکۍ اعلامیه وګرځېدله. دا سند د Te W(h)akaminenga o Nga Rangatiratanga o Nga Hapu o Nu Tireni یعنې د نوي زیلانډ د متحده قومونو له خوا چمتو شوې وه او یوه کاپي یې پنځم پاچا ویلیام ته لېږل شوې وه چا چې د نوي زیلانډ د متحده قومونو بېرغ منلی و او هغه څوک چې دا اعلامیه یې د لارډ ګلینیلګ له خوا د یوه مکتوب له لارې په رسمیت پېژندلی و.

تاریخچه

نوی زیلانډ یو له هغو ټاپوګانو دی چې په وروستیو کې انسانان هلته په کې مېشت شوي دي. د راډیوکاربون تاریخ او د ځنګل وهلو شواهد او په ماوري وګړو کې د میټوکنډري د DNA تنوع ښیي چې ختیځ پلي نیسیان د لومړي ځل لپاره د ۱۲۵۰ او ۱۳۰۰ ز کلونو په منځ کې د نوي زیلانډ په ټاپوګانو کې مېشت شول. که څه هم د لرغون پېژندنې او جینیتیکي څېړنو له مخې له ۱۲۸۰ ز کال وړاندې هلته د مېشت کېدو کوم شواهد هم نشته خو هغه څه چې شته هغه د ۱۳۲۰ او ۱۳۵۰ ز کلونو تر منځ هغه مېشتېدل دي چې د نسب پېژندنې د دودونو له مخې رامنځته شوي دي. دا د ارام سمندر د ټاپوګانو له لارې د اوږدو سفرونو د لړۍ د اوج ښکارندوی ده. په راوروستیو کلونو کې، پلی نیسي کډوالو یو بېل کلتور ته پراختیا ورکړه چې اوسمهال د ماوري کلتور په نوم یادیږي. دغو وګړو دوه بېلې قبیلې iwi او hapū رامنځته کړي چې کله نا کله به یې یوه بل سره مرسته کوله، سیالي به یې کوله او همداشان د یوه بل پر وړاندې به یې جګړې کولي. په ځینو وختونو کې، یوه ډله ماوري خلک Rēkohu ته کډه شول، چې اوس د چتام ټاپوګانو په نوم پېژندل کېږي، چېرې چې هغوی خپل ځانګړی ماوروري کلتور رامنځته کړ. د ماوروري نفوس د ۱۸۳۵ او ۱۸۶۲ ز کلونو تر منځ د ماوروري د نسل وژنې له امله چې په ۱۸۳۰ لسیزه کې د تاراناکي ماوري له خوا تر سره شو له منځه ولاړ، که څه هم اروپايي ناروغیو هم په دې نسل وژنه کې خپل رول درلود. په ۱۸۶۲ ز کال کې، یوازې ۱۰۱ ژوندي پاتې شوي کسان په ۱۹۳۳ ز کال کې ووژل شول.

د نګاتي توماتاکوکیري او هالنډي کاشف ابیل ټاسمان د کارکوونکو تر منځ د ۱۶۴۲ کال په دښمنۍ کې، د ټاسمان څلور کارګر ووژل شول او لږ تر لږه یو ماوري کس په کنیسټر ډز سره ووژل شو. اروپایانو بیا تر ۱۷۶۹ ز کال پورې نوي زیلانډ ته را نه غلل، تر څو چې بریتانوی کاشف جیمز کاک د نوي زیلانډ ټولې څنډې نقشه برداري کړي. له کاک وورسته، نوي زیلانډ ته بې شمېره اروپايي او د شمالي امریکا کښتۍ راغلې. هغوی به اروپايي خواړه، فلزي توکي، وسلې او نور مواد له لرګیو، ماوري خوړو، لرغونو اثارو او اوبو سره مبادله کول. پټاټو او پتیله اي توپکو د ماوريانو کرهڼه او جکړه بدله کړه. پټاټې د دې لامل وګرځېدې چې هغوی ته ښه پریمانه خواړه ورکړي او هغوی د دې جوګه وګرځوي تر څو پراخ او اوږده پوځي کمپاینونه پر مخ یوسي. د قبیلو تر منځ د همدې پتیله اي جګړو له امله له ۱۸۰۱ څخه تر ۱۸۴۰ ز کال پورې څه باندې ۶۰۰ جګړې رامنځته شوې چې له امله یې له ۳۰۰۰۰ تر ۴۰۰۰۰ پورې ماوري خلک ووژل شول. د ۱۹مې پېړۍ له لومړیو، مسیحي مبلغانو په نوي زیلانډ کې پر مېشت کېدو پیل وکړ، چې په پای کې یې زیاتره ماوري وګړي مسیحیت ته ور واړول. په ۱۹مه پېړۍ کې د ماوري وګړو شمېر د پخوا په پرتله ۴۰ سلنه ته را کم شو، چې د دوی د وګړو د همدې کمښت اصلي علت د اروپایانو له خوا ورپېژندل شوې ناروغۍ وي.

حکومت او سیاست

نوی زیلانډ مشروطه شاهي او پارلماني دیموکراسي لري، که څه هم اساسي قانون یې مدون نه دی. دویمه الیزابیت د نوي زیلانډ ملکه او د دولت مشره ده. د ملکې استازیتوب بیا عمومي والي کوي چې نوموړې یې د لومړي وزیر به مشوره ټاکي. عمومي والي بیا کولای شي د ولیعهد له انحصاري اختیارونو څخه برخمن واوسي لکه د بې عدالتیو د مواردو څېړنه او د وزیرانو، سفیرانو او نورو لوړپوړو دولتي چارواکو انتصاف او هان په ځینو نادرو مواردو کې کولای شي پارلمان منحل کړي. د پاچاهي او د عمومي والي واکونه د اساسي قانون د محدودیتونو له مخې محدود دي، چې له دې امله هغوی نه شي کولای هغه د وزیرانو له مشورې پرته تر سره کړي.