نیجریا

نايجیریا، چې په رسمي توګه د نايجېريا فډرالي جمهوريت په نامه يادېږي، د لوېديځې افريقا يو هېواد دی چې د افريقا په لويه وچه کې يې د وگړوشمېر د ټولو نورو افريقايي هېوادونو څخه زيات دی. د نايجېريا هېواد په لويديځه خوا کې د بېنين جمهوريت، په ختيځ کې يې د چاډ او کېمرون هېوادونه، او په سهېل کې يې د نايجېر هېواد، پولې لري. همدا شان دغه افريقايي هېواد په خپل سوېل کې د ګینه خليج سره هم لار لري. د ۱۹۹۹ ز کال نه راپدېخوا، د دغه هېواد پلازمېنه د هېواد په مېنځنۍ برخه کې پروت ښار آبوجا کې ده، او تر دې پخوا د نايجېريا هېواد دولتي مرکز په لاګوس کې وه.

د نیجریا فدرال هیواد ولسمشریزه {{ |item_style=font-size:78%; |Jamhuriyar Taraiyar Najeriya (کينډۍ:ISO 639 name ha) |Ọ̀hàńjíkọ̀ Ọ̀hànézè Naìjíríyà (کينډۍ:ISO 639 name ig) |Orílẹ̀-èdè Olómìniira Àpapọ̀ Nàìjíríà (کينډۍ:ISO 639 name yo)}}
بيرغ رسمي نښان
موخه: "یوالی او باور, Peace and Progress"
سرود: "د نیجریه هیواد ملي سرود (ترانه)" کينډۍ:منځ
پلازمېنه	آبوجا ۹°۴′ شمال ۷°۲۹′ ختیځ
Largest city	لاګوس ۶°۲۷′ شمال ۳°۲۳′ ختیځ
رسمي ژبې	انګلیسي
ملي ژبه	هوسه ژبه ایګبو ژبه یوروبایي ژبه
نورې ژبې languages	ليسټ بروم ادو اتساکو افیک ابیرا الیم اسان فولاني ژبه ګباګي وکانا هیام بیبیو دوما ګالا ګد جاو تسکیري ججوی جوکون کنوري ژبه وګوني مارګي پیډګین نګاس نوپ وکریکا تیو تیاپ یسوکو
دين	۴۶٫۹٪ اسلام ۵۳٫۵٪ مسیحیت <۱٪ نور See دین
پيژندګلوي	نیجریایان
حکومت	فدراسیون نیمه ولسمشریزه ولسمشریزه
• ولسمشر	محمدو بوهاری
• مرستیال	یمی وسیمباجم
• د مشرانو جرګې رئیس	احمد ابراهیم لاوان
• د ولسي جرګې رئیس	فمي ګباجابیامیلا
• قاضی القضات	ابراهیم تانکو
قانون جوړونه	لویه جرګه
• لوړترين کور	مشرانو جرګه
• کښته ترين کور	ولسي جرګه
خپلواکي له بریتانیا
• سویلي نیجریا حفاظتي سیمه او شمالي نیجریا اتحاد	۱ جنوري ۱۹۱۴
• خپلواکي او په رسمیت پیژندل	۱ اکتوبر ۱۹۶۰
• ولسمشریزې ته بدلیدل	۱ اکتوبر ۱۹۶۳
• د نیجریا هیواد اوسنی اساسي قانون	۲۹ مه ۱۹۹۹ ۷۰
سیمه
• اوبه (٪)	۱٫۴
ټولټال سيمه	۹۲۳٬۷۶۹
د کثافاتو نړيوال ريکاډ	۴۲ام
• ۲۰۰۶ سرشمېرنه	۱۴۰٬۴۳۱٬۶۹۱
کثافت	۲۱۸
ن خ د ت (پي پي پي)	۲۰۲۰  د اټکل له مخې
• ټول	$۱٫۲۷۵ تریلیونه (۲۳ام)
• پر نفر	$۶٬۲۳۲ (۱۲۹ام)
نا خالص داخلي تولید (نومي)	۲۰۲۰  د اټکل له مخې
• ټول	$۵۰۴٫۵۷ بیلیونه (۵۸ام)
• پر نفر	$۲٬۴۶۵ (۱۳۷ام)
ګيني (۲۰۱۰)	کينډۍ:DecreasePositive ۴۳٫۰
د بشري پرمختيا اندازه  (۲۰۱۸)	▲ ۰٫۵۳۴  · ۱۵۸ام
پيسې	د نیجریا نایرا (₦) (NGN)
وخت زون	وخت (يو ټي سي+۰۱:۰۰)
د موټر چلولو لورې	ښوی
د ټیلیفون کوډ	+۲۳۴
انټرنېټ کوډ	.ng

نایجریا، چې په رسمي توګه د نایجریا فډرالي جمهوریت په نامه یادیږي، د لویدیځې افریقا یو هېواد دی. د وګړو شمېر یې د نورو افریقایي هېوادونو نه زیات ده. له جغرافیایي پلوه، د شمال له خوا د ساحل او ګینه خلیج په منځ کې اود سویل خوا ته یي اتلانتیک سمندر پروت دی. دا هېواد ۹۲۳،۷۶۹ کیلو متره مربع یا ۳۵۶،۶۶۹ میل متره مربع پراخوالی لري او د وګړو شمېر یې ۲۱۱ میلیونو ته رسيږي. د نایجریا هېواد شمال ته نیجر، سهیل ختیځ ته يې چاد، ختیځ  ته یې کامیرون او لویدیځ ته یې د بینین هېواد پروت دی.  د نایجریا فدرالي جمهوریت له ۳۶ ایالتونو او پلازمېنې ابوجا څخه جوړ دی. په نایجریا کې لوی ښار لاګوس نومیږي، چې په نړۍ کې یو له لویو میټروپولیټن ښارونو او په افریقا کې دویم لوی ښار دی.

نایجریا له دویمې پېړۍ مخکې د میلاد نه را په دېخوا له استعمار وړاندې د ګڼو بومي دولتونو او سلطنتونو کور و، چې د  ۱۵ مې پېړۍ د مېلاد نه مخکي د نوک تمدن د لومړي ځل لپاره په دې هېواد کې یووالی رامنځته کړ. معاصره حکومتولي په ۱۹ مه پېړۍ کې د بريتانوي استعمار سره يو ځای پیل شو، چې په ۱۹۱۴ ز کال کې د لارډ لوګارډ له خوا د سويلې نایجريا او شمالي نايجریا د سیمو په يو ځای کېدو سره د نننۍ نایجریا سيمه رامنځته شوه. بریتانیا په نایجریا کې ادارې او حقوقي ادارې جوړې کړي، په داسې حال کې چې خپل غیرمستقیم رول یې د قومي سردارانو له لارې تر سره کاوه. نايجريا په ۱۹۶۰ ز کال د اکټوبر مياشتي په اوله په رسمي توګه يو خپلواک فدراسيون شو. دې هېواد له ۱۹۶۷ – ۱۹۷۰ ز کال پوري کورنۍ جګړي تجربه کړي، چې له هغه وروسته په دیموکراتیکه توګه انتخابي ملکي حکومتونه او پوځي دیکتاتورۍ واک ته ورسېدلې، تر هغه چې په ۱۹۹۹ ز کال کې د ولسمشرۍ د ټاکنو له لارې ثابته دیموکراسۍ را ټینګه شوه. د ۲۰۱۵ ز کال ولسمشري ټاکنو کې برحاله ولسمشر لومړی ولسمشر و چې ټاکنې یې وبایللې.

نایجریا یو څو ملیتي هېواد ده، د ۲۵۰ نه ډېر توکميز ګروپونه په کې میشت دي، چې په ۵۰۰ بېلابېلو ژبو خبرې کوي او د یوه بل  کلتور پیژني او ورسره بلد دي . درې سترې توکمیزې ډلې يې په شمال کې دي چې عبارت دې له: هاوسا، په لویدیځ کې يوروبا او په ختیځ کې ايګبو، چې دا ټول په ګډه سره د نایجریا د وګړو ۶۰٪ جوړوي. رسمي ژبه يې انګلیسې ده، تر څو په ملي کچه د ژبني يووالي د اسانتیا لپاره غوره شوې ده. د نایجریا اساسي قانون د مذهب ازادي تضمینوي او په ورته وخت کې د نړۍ د تر ټولو لوی مسلمان مذهبه او عيسوي مذهبه وګړو کور دی. نایجریا تقریبأ پوره نیمایې په مسلمانانو چې ‌ډېری یې په شمال او عیسویانو چې ډیری یې په سویل کې دي، وېشل شوی. بومي مذهبونه، هغه کوم چې د ایګبو او یوربو قومونو پورې اړه لري، هغوی د نایجریا په لږه کیو کې شمېرل کېږي.

نایجریا په افریقا کې یو سیمه ییز ځواک، په نړیوالو چارو کې منځنۍ ځواک او یو رامنځته کېدونکی نړیوال ځواک دی. نایجریا له اقتصادي پلوه د افریقا ستر هېواد او په نړیواله کچه د اسمي داخلي ناخالص تولید (GDP) له مخې  ۲۵ او د پلور د قدرت د برابري (PPP) له مخې  ۲۵ م ستر هېواد دی. نایجریا ته زیاته د خپل لوی نفوس او اقتصاد له اړخه لویه افریقا هم ویل کیږي، چې د نړیوال بانک له خوا د رامنځته کېدونکي بازار په توګه په پام کې نیول شوی دی. په هر صورت، دا هېواد د بشري پراختیا د شاخص له مخې ډېر ټيټ او د نړۍ یو له فاسدو هېوادونو څخه دی. نایجریا د افریقایې اتحادې بنسټ ايښودونکی غړی او د ملګرو ملتونو، همګټو هېوادونو، ناپېیلي غورځنګ، د لویدیځی افریقا د هېوادونو د اقتصادي ټولنې او د پټروليم صادرونکو هېوادونود  سازمان  په ګډون د زیاترو نړیوالو سازمانونو غړی هېواد دی. د مکسیکو، اندونیزیا، نایجریا او ترکیې هېوادونو د ډلې غیر رسمي غړی او یو له یولسو راتلونکو اقتصادونو ځخه دی.

ریښه پېژنده

د نایجریا نوم د نیجر له سیند نه اخیستل شوی ده، چي په همدې هېواد کې بهېږي. همدغه نوم د یوه بریتانوي ژورنالیست (فلورا شاو) له خوا په ۱۸۹۷ ز کال د جنوري په ۸ مه ونومول شو، چې وروسته یې بیا له یوه بریتانیوي استعمارګر مدیر (لارډ لوګارډ) سره واده وکړ. ګاونډی نیجر هېواد هم خپل نوم له همدې سېند نه اخیستی ده. د نایجریا نوم چې په اصل کې دا نوم د نيجرسیند په منځنیو برخو کی کارول کېږي، ناڅرګند دی. دا کلیمه په اغلب ګومان د توريګ نوم ایګیریو ان ایګیریوین بدله ده چې د ۱۹ پیړۍ د اروپايي استعمار څخه د مخه د ټیمبکټو (ټیمبکټو د يو ښار نوم ده په مالې کې)  شاوخوا سیند ته د اوسېدونکو له خوا کارول کېده.  

تاریخچه

مخکې له تاریخ

د کېنجې بند کېندنې دا ښودلي ده چه اوسپنه په ۲ مه پېړۍ مخکي له مېلاده دلته کارول شوې ده. د نیولیتیک دورې څخه د اوسپنې دورې ته لیږد د منځني برونزو د تولید پرته بشپړه شوې ده. نورو باور درلود یا یې وړاندیز کړی وه، چې ټکنالوژي د نېل له درې څخه لويديځ ته تللې، که څه هم  داسې بریښي چې د اوسپنې عصر د نیجر د سیند په دره او ځنګلي سمه کې په پورتنۍ ساوانا کې د متالورژي له معرفي کېدو نه ۸۰۰ کاله وړاندې موجود وه.

د نایجریا د نوک تمدن ۱۵۰۰ ز کال مخکې له مېلاد او ۲۰۰ ز کال بعد له مېلاد تر منځ وده وکړه.

د تاریخ په لومړيو کې

د کانو د تاریخي پيښو په ترتيب شرح د هاسا د ساحلي ښار کانو لرغونی تاریخ د هاوسا د داورا د ښارونو (يا هاسا بکواي)، هدیجو، کانو، کاسینه، زازاو، رانو او ګوبير سره یو ځای د شاوخوا ۹۹۹ له میلاد وروسته کلونه ښیي، چې دا ټول مستند تاریخونه لري چې لسمۍ پېړۍ ته ورګرځي. له میلاد وروسته په ۷ مه پېړۍ کې د اسلام په خپريدو سره، دغه سيمه د سوډان يا بلاد السودان (پښتو معنی یې ده د تورپوستو خلکو ځمکه) په نوم مشهوره شوه. له هغه ځايه چې نفوس يې تر يوې اندازې د شمالي افریقا له مسلمان عربو کلتور سره تړاو درلود، دوی د صحرا ترانسپورت تجارت پيل کړ او د عربي ژبې ویونکو له خوا ورته د السوډان (توریان) نوم کيښودل شو، ځکه چې دوی د اسلامي نړۍ پراخه برخه ګڼل کېدل. د منځنيو پيړيو عرب او مسلمان تاریخ پوهانو او جغرافیه پوهانو له خوا لومړني تاریخي روایات دي چې د کينیم بورنو امپراطورۍ د اسلامي تمدن لوی مرکز په توګه پاته شوی دی.

ایداري وېش

د نیجریا هیواد په ۳۶ ولایتونو او یوې پدرالي سیمې ویشل شوی دی.