Jump to content

میلټن فریډمن

تړنې ورگډول
د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

میلټن فریډمن (/ˈfriːdmən/؛ ۱۹۱۲ جولای ۳۱مه – ۲۰۰۶ نومبر ۱۶مه) یو امریکایی اقتصادپوه او د شمارپوهنې یا احصائیې د علم متخصص و، چې د لګښت د تحلیل، د پیسو د تاریخچې او تیورۍ او د ثبات د پالیسۍ د پېچلتیا په اړه د څېړنې له کبله یې په اقتصادي علومو کې د ۱۹۷۶ کال د نوبل جایزه ترلاسه کړه. ښاغلی فریډمن د جورج سټیګلر او ځینو نورو پوهانو ترڅنګ، د شیکاګو د اقتصادیاتو مکتب د فکري رهبرانو له ډلې څخه و. دا مکتب د اقتصادي فکر نیو-کلاسیک مکتب و چې د شیکاګو پوهنتون د علمي غړو له هغه کار سره تړاو لري چې د ۱۹۷۰ لسیزې تر نیمایي پورې یې د مونېټریزم یا د هېواد د اقتصاد د تثبیت پالیسۍ په ګټه کینزي اقتصادي تیورۍ رد کړې. دا چاره هغه مهال وه چې کله دغه اقتصادي فکر د منطقي توقعاتو د مفهوم پر بنسټ نوي کلاسیک لوی اقتصاد ته مخه کړه. ګڼ زده‌کړیالان، ځوان پروفیسوران او علمي شخصیتونه چې په شیکاګو کې د فریډمن لخوا ګومارل شوي یا هغه ورته لارښوونې کړې وې، پر مخکښو اقتصادپوهانو بدل شول. په دغو اقتصادپوهانو کې ګاري بیکر، رابرټ فوګل، توماس سویل او رابرټ لوکاس جونیر یې د یادولو وړ دي.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

د فریډمن ډغرې یا چلېنجونه، چې وروسته بیا نوموړي د "ساده لوحانه کینز تیورۍ" نوم ورکړ، د لګښت په اړه د نوموړي له تحلیل او تفسیر څخه راپیل شول، کوم چې ښيي چې لګښت کوونکي څه ډول لګښت کوي. هغه یوه تیوري وړاندې کړه چې وروسته د اقتصاد د اصلي پوهې، تیوریو او ماډلونو یا د اصلي جریان اقتصاد (mainstream) برخه وګرځېده او لومړۍ کس شو چې د لګښت د تسویې یا صافولو تیورۍ ته یې وده ورکړه. د ۱۹۶۰ لسیزې په اوږدو کې نوموړی د اقتصاد په برخه کې له کینزي حکومتي پالیسیو سره اصلي مخالفه څېره وګرځېده، او خپله تګلاره یې (د اصلي جریان اقتصاد ترڅنګ) د "کینزي ژبې او وسایلو" د کارولو په توګه تشریح کړه، خو بیا یې هم د هغې لومړنۍ پایلې ردولې. هغه دا تیوري وړاندې کړه چې د بېکارۍ یوه طبیعي کچه شته ده او استدلال یې وکړ چې له دې کچې ښکته بېکاري د انفلاسیون د چټکتیا لامل کېږي. نوموړي وویل چې د فیلیپس منحني (Phillips curve) اقتصادي ماډل په اوږده مهال کې په "طبیعي کچه" کې عمودي و، او د هغه څه وړاندوینه یې وکړه چې د تورمي رکود (stagflation) نوم ورکول کېږي. فریډمن یوه لوی اقتصادي نظر ته وده ورکړه چې د مونیټریزم (Monetarism) په نوم یادېږي او استدلال یې وکړ چې د ګړندیو او غیر متوقع بدلونونو په پرتله د پیسو د عرضې (money supply) ثابت یا منظم او کم زیاتوالی غوره پالیسي ده. د پولي سیاستونو، مالیاتو، خصوصي کولو او د حکومتي مقرراتو د لرې کولو یا سپکولو په اړه د هغه نظرونو د حکومتونو پر پالیسیو، په ځانګړې توګه د ۱۹۸۰ لسیزې په جریان کې، اغېزه وکړه. د هغه د پیسو تیورۍ په ۲۰۰۷-۲۰۰۸ کلونو کې له نړیوال مالي بحران سره په مبارزه کې د فدرالي ذخایرو پر پولي سیاست هم اغېزه وکړه.[۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]

په ۱۹۷۷ کال کې له شیکاګو پوهنتون څخه تر تقاعد وروسته، او په ۱۹۸۳ کې د اقتصاد په برخه کې پر متقاعد پروفیسور له تبدیلېدو وروسته، نوموړی د جمهوري غوښتونکي ولسمشر رونالډ ریګن او محافظه کار برتانوي لومړي وزیر مارګرېټ ټاچر سلاکار و. د هغه سیاسي فلسفې په ټولنیزو مسایلو کې تر ټولو کمې دولتي مداخلې سره د آزاد بازار اقتصادي سیسټم ګټې بیان کړې. نوموړي یو ځل وویل چې په متحده ایالاتو کې د اجباري عسکرۍ په له منځه وړلو کې د هغه رول د هغه تر ټولو ویاړمنه لاسته راوړنه وه. فریډمن په ۱۹۶۲ کال کې په خپل کتاب "پانګوالي او ازادي" کې د رضاکارې یا داوطلبې اردو، د آزادې تبادلې د نرخونو، د طبي جوازونو لغوه کولو، پر منفي عایداتو د مالیې او د ښوونځیو د ووچرونو، او د مخدره توکو پر وړاندې د مبارزې د مخالفت او د مخدره توکو د آزادولو په څېر پالیسیو ملاتړ وکړ. د ښوونځي په دوره کې له انتخابونو (school choice) د هغه ملاتړ نوموړی وهڅاوه چې د تعلیمي انتخاب فریډمن بنسټ رامنځته کړي، چې وروسته یې بیا نوم اېډ چویس (EdChoice) ته بدل کړ.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]

د فریډمن اثار د اقتصادي موضوعاتو او عامه پالیسۍ اړوند مسایلو یوه پراخه لړۍ رانغاړي. د هغه کتابونه او مقالې د پخوانیو کمونیستي دولتونو په شمول نړیوال نفوذ لري. په ۲۰۱۱ کال کې د اقتصادپوهانو په یوه سروې کې، چې د ایکان ژورنال واچ (EJW) مجلې له لوري ترسره شوه، فریډمن تر جان مینارډ کینز وروسته د شلمې پېړۍ دویم ترټولو مشهور اقتصادپوه غوره شو. د هغه تر مړینې وروسته ایکانومیست مجلې نوموړی "د شلمې پېړۍ د دویمې نیمایي ... ان ښایي د ټولې پېړۍ ترټولو اغېزناک او بانفوذه اقتصادپوه" وباله.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]

لومړنی ژوند

[سمول]

فریډمن د ۱۹۱۲ کال د جولای په ۳۱مه نېټه د نیویارک ایالت په بروکلین سیمه کې زیږېدلی و. مور او پلار یې سارا ایتېل (فامیلي نوم یې لاندو) او جینو ساول فریډمن د هنګري پادشاهۍ د کارپتیان روتینیا سیمې د بیریګزاس (اوس د اوکراین برهوفه ښار) د یهودي کاري طبقې کډوال وو. دوی په ځوانۍ کې امریکا ته کډوال شول. دواړو د وچو توکو د سوداګرو په توګه کار کاوه. فریډمن د دوی څلورم ماشوم او یوازېنی زوی و. د هغه تر زیږون لږ وخت وروسته د دوی کورنۍ د نیو جرسي ایالت راوي ښار ته کډه شوه.[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹]

د فریډمن کورنۍ له زیاتو مالي ستونزو سره لاس او ګرېوان وه او مالي وضعیت یې د دوی د عاید ثبات راټیټ کړی و. فریډمن د خپلې کورنۍ وضعیت په لاندې ډول بیان کړی:

د کورنۍ عاید ډېر کم او خورا ناڅرګند و. مالي بحران له کورنۍ سره په دوامداره توګه مل و. بیا هم د خوړو له اړخه تل کافي خواړه موندل کېدل او د کورنۍ فضا ګرمه او ملاتړ کوونکې وه. – میلټن فریډمن

د فریډمن پلار، جینو ساول فریډمن، د نوموړي د عالي لیسې په وروستي کال کې ومړ او فریډمن او د هغه دوې مشرانې خویندې یې د دوی د مور، سارا ایتېل فریډمن، پالنې ته پرېښودل.[۳۰]

اکاډمیک ژوند

[سمول]

لومړي کلونه

[سمول]

ښاغلي فریډمن په ۱۹۴۰ کال کې په ویسکانسن–میډیسن پوهنتون کې دنده ومنله، مګر په دویمه نړیواله جګړه کې د متحده ایالاتو د ښکېلتیا په اړه د پوهنتون له علمي پلاوي سره د اختلافاتو له امله یې بېرته پرېښوده. فریډمن باور درلود چې متحده ایالات باید جګړې ته داخل شي. نوموړی په ۱۹۴۳ کال کې په کولمبیا پوهنتون کې د جګړې د څېړنو په څانګه کې شامل شو (چې ډبلیو الن والیس او هارولډ هوټلینګ یې مشري کوله). هلته نوموړي د دویمې نړیوالې جګړې تر پایه د ریاضیاتو د شمارپوه یا احصائیه پوه په توګه کار وکړ او د وسلو د ډیزاین، نظامي تاکتیکونو، او فلزاتو جوړونې پر مسایلو یې تمرکز درلود.[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]

شیکاګو پوهنتون

[سمول]

فریډمن په ۱۹۴۶ کال کې په شیکاګو پوهنتون کې د اقتصادي تیورۍ د تدریس وړاندیز ومانه (هغه پوسټ چې د پرنسټن پوهنتون ته د هغه د پخواني پروفیسور جېکوب وینر په ورتګ سره خالي شوی و). فریډمن بیا ۳۰ کاله په شیکاګو پوهنتون کې کار وکړ. هلته نوموړي د یوې داسې فکري ټولنې په جوړولو کې ونډه لرله چې د نوبل جایزې یو شمېر ګټونکي یې ټولنې ته وړاندې کړل، چې په ټولیز ډول د شیکاګو اقتصادي مکتب په نوم پېژندل کېږي.[۳۶][۳۷]

شخصي ژوند

[سمول]

فریډمن د ډیویډ او جان په نومونو دوه ماشومان لرل. نوموړي له خپلې مېرمنې روز فریډمن (فامیلي نوم یې ډایرېکټر) سره لومړی په ۱۹۳۲ کال کې په شیکاګو پوهنتون کې ولیدل او بیا یې شپږ کاله وروسته په ۱۹۳۸ کال کې واده وکړ.[۳۸][۳۹][۴۰]

فریډمن د خپلو ځینو همکارانو په پرتله پام‌وړ ټیټ قد درلود. د هغه قد ۱.۵۲ متره (۵ فوټه) وه، او بنیامین اپیلبام "پېری ډوله آزادي پلوی" بللی دی.[۴۱][۴۲][۴۳]

کله چې د هغه مېرمن، روز فریډمن، د نوموړي د بریاوو په اړه وپوښتل شوه، ویې وویل: "زه هېڅکله لېواله نه وم چې له میلټن سره له مسلکي پلوه سیالي وکړم (ښایي لامل یې دا و چې زه دومره هوښیاره وم چې پوهېدم زه دا کار نه شم کولی)؛ خو په بیا هم هغه تل ماته دا احساس راکړی چې د هغه لاسته راوړنه زما لاسته راوړنه ده."[۴۴][۴۵][۴۶][۴۷]

مړینه

[سمول]

فریډمن د ۲۰۰۶ کال د نومبر په ۱۶مه په سان فرانسیسکو کې د ۹۴ کلونو په عمر د زړه د درېدو له کبله ومړ. د مړینې تر وخته هغه یو کاري اقتصادپوه و او لومړی لاس اقتصادي څېړنې یې کولې. د هغه وروستی کالم د هغه له مړینې یوه ورځ وروسته په وال سټریټ ژورنال کې خپور شو. له هغه څخه د نوموړي مېرمن روز فریډمن (چې د ۲۰۰۹ کال د اګست په ۱۸مه مړه شوه) او د دوی دوه ماشومان پاتې شول، چې یو یې ډیویډ ډي فریډمن دی او د "آزادۍ تنظیم" (The Machinery of Freedom) کتاب له کبله او دغه راز د شیکاګو پوهنتون له نظره د هغه د بې ساري انارکو-کپیټلیزم له کبله مشهور دی، او بله یې هم لور څارنواله او د قطعه بازۍ (Contract bridge) لوبغاړې جان مارټل ده.[۴۸][۴۹][۵۰]

سرچینې

[سمول]
  1. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1976". Nobel Prize. 1976. خوندي شوی له اصلي څخه په اپرېل 12, 2008. بياځلي په فبروري 20, 2008.
  2. ↑ "The Chicago School". Commanding Heights. PBS. بياځلي په 2021-05-17.
  3. ↑ "Our Legacy". Becker Friedman Institute. بياځلي په 2021-05-17.
  4. ↑ Chicago Remembers Milton Friedman, Sanderson, Allen; 2012, University of Chicago, [۱]
  5. ↑ Sowell, Thomas (2001). A Personal Odyssey. Simon and Schuster. p. 320. ISBN 0743215087.[مړه لينکونه]
  6. ↑ Van Overtveldt, Johan (2009). The Chicago School: How the University of Chicago Assembled the Thinkers Who Revolutionized Economics and Business. Agate Publishing. p. 8. ISBN 978-1572846494.
  7. ↑ Friedman, Milton (2018). A Theory of the Consumption Function. Princeton University Press. pp. 20–37. ISBN 978-0691188485.
  8. ↑ "Milton Friedman". Commanding Heights. PBS. اکتوبر 1, 2000. خوندي شوی له اصلي څخه په سپټمبر 8, 2011. بياځلي په سپټمبر 19, 2011.
  9. ↑ "Milton Friedman—Economist as Public Intellectual" Archived May 29, 2009, at the Wayback Machine.. . Dallasfed.org (April 1, 2016). Retrieved on September 6, 2017.
  10. ↑ Mark Skousen (2009). The Making of Modern Economics: The Lives and Ideas of the Great Thinkers. M.E. Sharpe. p. 407. ISBN 978-0765622273.
  11. ↑ Friedman, Milton (1968). The Role of Monetary Policy. pp. 215–231. ISBN 978-0333594520. {{cite book}}: |work= ignored (help)
  12. ↑ Krugman, Paul R. (1995). Peddling prosperity: economic sense and nonsense in the age of diminished expectations. New York: W. W. Norton. p. 43. ISBN 978-0393312928.
  13. ↑ Doherty, Brian (جون 1, 1995). "Best of Both Worlds". Reason Magazine. خوندي شوی له اصلي څخه په اکتوبر 11, 2014. بياځلي په اکتوبر 24, 2009.
  14. ↑ Edward Nelson (April 13, 2011). "Friedman's Monetary Economics in Practice" Archived December 31, 2014, at the Wayback Machine.. "in important respects, the overall monetary and financial policy response to the crisis can be viewed as Friedman's monetary economics in practice. ... Friedman's recommendations for responding to a financial crisis largely lined up with the principal financial and monetary policy measures taken since 2007". "Review" in Journal of Economic Literature (December 2012). 50#4. pp. 1106–1109.
  15. ↑ Caldwell, Bruce "Milton Friedman". Encyclopedia Britannica.  
  16. ↑ Ebenstein, Lanny (2007). Milton Friedman: A Biography. St. Martin's Publishing Group. p. 208. ISBN 978-0230604094.
  17. ↑ "Milton Friedman (1912–2006)" Archived January 3, 2007, at the Wayback Machine.. Econlib.org. Retrieved on September 6, 2017.
  18. ↑ Maureen Sullivan (جولای 30, 2016). "Milton Friedman's Name Disappears From Foundation, But His School-Choice Beliefs Live On". Forbes. خوندي شوی له اصلي څخه په سپټمبر 21, 2016. بياځلي په سپټمبر 14, 2016.
  19. ↑ "Friedman Foundation changes name to focus on benefits of educational choice". Atlas Network. بياځلي په 2021-05-23.{{cite web}}: CS1 errors: archive-url (link) CS1 errors: unsupported parameter (link)
  20. ↑ "Capitalism and Friedman" (editorial). The Wall Street Journal. November 17, 2006.
  21. ↑ Václav Klaus (جنوري 29, 2007). "Remarks at Milton Friedman Memorial Service". خوندي شوی له the original on جولای 2, 2007. بياځلي په اگسټ 22, 2008.
  22. ↑ Johan Norberg (October 2008). "Defaming Milton Friedman: Naomi Klein's disastrous yet popular polemic against the great free market economist" Archived April 11, 2010, at the Wayback Machine.. Reason Magazine. Washington, D.C.
  23. ↑ Friedman 1999, p. 506.
  24. ↑ William L Davis, Bob Figgins, David Hedengren and Daniel B. Klein (May 2011). "Economic Professors' Favorite Economic Thinkers, Journals, and Blogs" Archived December 18, 2011, at the Wayback Machine.. Econ Journal Watch. 8(2). pp. 126–146.
  25. ↑ "Milton Friedman, a giant among economists". The Economist. نومبر 23, 2006. خوندي شوی له اصلي څخه په فبروري 17, 2008. بياځلي په فبروري 20, 2008.
  26. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1976". NobelPrize.org (in American English). بياځلي په 2021-05-13.
  27. ↑ Ebenstein, Lanny (2007). Milton Friedman: A Biography. St. Martin's Publishing Group. ISBN 978-0230604094.
  28. ↑ "Milton Friedman, Ph.D." Academy of Achievement (in American English). بياځلي په 2021-05-13.
  29. ↑ Doherty, Brian (2007). "The Life and Times of Milton Friedman". Reason.com. Reason Foundation.
  30. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1976". NobelPrize.org (in American English). بياځلي په 2021-05-13.
  31. ↑ "Milton Friedman Biography and Interview – American Academy of Achievement". www.achievement.org. American Academy of Achievement.
  32. ↑ "Milton Friedman". c250.columbia.edu. بياځلي په 2019-03-07.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  33. ↑ Harms, William (November 16, 2006). "Professor Emeritus Milton Friedman dies at 94". www-news.uchicago.edu. بياځلي په 2019-03-07.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  34. ↑ Block, Walter E. (2011). "David Friedman and Libertarianism: A Critique". Libertarian Papers. 3: 1 – via HeinOnline.
  35. ↑ Philip Mirowski (2002). Machine Dreams: Economics Becomes a Cyborg Science. Cambridge University Press. pp. 202–203. ISBN 978-0521775267.
  36. ↑ Doherty, Brian (2007). "The Life and Times of Milton Friedman". Reason.com. Reason Foundation.
  37. ↑ "NBER. Mitchell to Burns about Friedman. 1945". Economics in the Rear-View Mirror (in American English). 2017-07-22. بياځلي په 2021-05-17.
  38. ↑ "David D. Friedman on his Famous Father, Anarcho-Capitalism and Free-Market Solutions". The Daily Bell (in American English). 2012-04-08. بياځلي په 2021-05-10.
  39. ↑ "Nov. 8 conference to honor University of Chicago economist Milton Friedman on the occasion of his 90th birthday". www-news.uchicago.edu. بياځلي په 2021-02-03.
  40. ↑ Weber, Bruce (2009-08-19). "Rose Friedman, Economist and Collaborator, Dies at 98". The New York Times (in American English). ISSN 0362-4331. بياځلي په 2021-05-18.
  41. ↑ "Milton Friedman, An 'Elfin Libertarian' Giant". Hoover Institution (in انګليسي). بياځلي په 2021-05-18.
  42. ↑ "A heavyweight champ, at five foot two". The Economist. 2006-11-23. ISSN 0013-0613. بياځلي په 2021-05-18.
  43. ↑ "How the Cold War led the CIA to promote human capital theory – Peter Fleming | Aeon Essays". Aeon (in انګليسي). بياځلي په 2021-05-18.
  44. ↑ Chen, Vivien Lou (2009-08-20). "Rose Friedman, economist promoted freedom; at 97". Boston.com. بياځلي په 2021-05-20.
  45. ↑ "Rose Friedman, Economist Partner of Husband Milton, Dies at 97 - Bloomberg". Bloomberg.com. 2013-11-05. خوندي شوی له اصلي څخه په November 5, 2013. بياځلي په 2021-05-20.
  46. ↑ Bresnahan, Timothy (1998–99). "Two Lucky People: Memoirs: The Independent Review". The Independent Review (Vol. 3 Num. 3) – via Independent Institute. {{cite journal}}: |issue= has extra text (help)
  47. ↑ Abate, Tom (2006-02-12). "PROFILE / Decades don't douse Milton Friedman's fire / Retired economist still champions free-market theory". SFGATE (in American English). بياځلي په 2021-05-22.
  48. ↑ "David D. Friedman on his Famous Father, Anarcho-Capitalism and Free-Market Solutions". The Daily Bell (in American English). 2012-04-08. بياځلي په 2021-05-10.
  49. ↑ Peter Robinson (اکتوبر 17, 2008). "What Would Milton Friedman Say?". Forbes. خوندي شوی له اصلي څخه په اکتوبر 27, 2014. بياځلي په ډيسمبر 13, 2014.
  50. ↑ Jim Christie (نومبر 16, 2006). "Free market economist Milton Friedman dead at 94". Reuters. خوندي شوی له اصلي څخه په اپرېل 10, 2008. بياځلي په فبروري 20, 2008.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=میلټن_فریډمن&oldid=336176" نه اخيستل شوی