لنده بل ځمکې

لنده بل يو بېل ايکوسيستم دی، چې د اوبو په واسطه په تل پاتې (د کالونو يا لسيزو لپاره) يا موسمي ډول (د اونيو يا مياشتو لپاره) تر اوبو لاندې کېږي. سېلاب په اکسيجن نه لرونکو (انوکسيک “Anoxic”) بهيرونو په ځانګړي ډول خاوره کې خپرېږي. هغه لومړنی عامل چې لنده بل يا لندې ځمکې د وچې ځمکې له بڼو يا د اوبو له جسمونو يا کتلو څخه بېلوي، د اوبو نباتاتو د نباتي ژوند ځانګړتيا ده، چې د اکسېجن نه لرونکې هايدريک خاورې پر وړاندې يې سمون کړی دی. لنده بل په بيولوژيکي ډول د ټولو ايکوسيستمونو له بېلابېل والي له ډلې ګڼل کېږي، چې د نباتي او حيواني نوعو د پراخه لړۍ لپاره د کور په توګه دنده تر سره کوي. د لنده بل د دندو ارزونې لپاره مېتودونه، د لندې ځمکې ايکولوژيکي روغتيا او د لندې ځمکې يو عمومي حالت د نړۍ د ډېرو سيمو لپاره رامنځته شوی دی. دې لارو چارو د ځينو لندو ځمکو له لورې د چمتو کېدونکو دندو په اړه د عامه پوهاوي د لوړولو په واسطه په خپله برخه کې د لندې ځمکې له ساتنې سره مرسته کړې ده.

لنده بل ځمکې له انترکتيکا څخه پرته پر هره لويه وچه باندې په طبيعي ډول پېښېږي. په لنده بل ځمکو کې اوبه تازه، الګين يا تروې او يا مالګينې وي. د لنده بل ځمکې اصلي ډولونه د واکمن نبات او يا د اوبو د سرچينې پر بنسټ ډلبندي کېږي. د بېلګې په ډول: جبې يا زېمناکې ځمکې هغه لندې ځمکې دي، چې د بوټو، کټېل [بوټی دی] او لوخې غوندې راپورته کېدونکی نبات پرې واکمني کوي؛ “Swamps” هغه څه دي چې د لرګينو نباتاتو لکه ونو او بوټو تر واک لاندې دي (که څه هم په اروپا کې د بوټو swamps د ونو پر ځای د بوټو تر نفوذ يا واک لاندې دي). د اوبو د سرچينو له مخې د ډلبندي شويو لنده بل ځمکو بېلګې څپه ييزې لندې ځمکې (سمندري څپې)، د بحيرو هغه برخې چې د سيند په خوله کې ننوځي او کوچني خليجونه جوړوي (څپه ييز او د سيند ګډې سيلاب)، سيلابي درې (د سيندونو يا جهيلونو پرېمانه اوبه)، چينې، بهېدل او اوبجنې ځمکې، جبې او پسرلني ډنډونه (د باران يا ويلې کېدلو اوبه) دي. ځينې لنده بل ځمکې د نباتاتو ګڼ ډولونه لري او د اوبو د ګڼو سرچينو له لورې مشبوع کېږي، چې ډلبندي کول يې ستوزمن کوي.

لنده بل ځمکې يو شمېر دندو کې مرسته کوي، چې خلکو ته يې ګټه رسېږي. دې ته د ايکو سيستم خدمتونه وايي او د اوبو پاکول يا تصفيه، تر ځمکې لاندې اوبو بشپړونه، د ساحلي ليکو ثبات او د توپان خونديتوب، د اوبو زېرمو او سيلاب اداره کول، د کاربن (د کاربن تنظيمول، تخريب او نيول)، نورو غذايي توکو او ککړونکو پروسس کول او د نباتاتو او حيواناتو ملاتړ رانغاړي. لنده بل ځمکې د حياتي تنوع لپاره زېرمې دي او د لندې ځمکې توليدات برابروي. دوی د اقليم بدلون په کمولو او سمون کې هم ونډه لوبوي. که څه هم ځينې لندې ځمکې د ميتان غاز د خپرېدلو د پام وړ سرچينه ده او ځيني نوري يې د نايترس اکسايد غاز خوشې کونکي دي. د انسانانو په لاس جوړې شوې لنده بل ځمکې د ښاري او صنعتي بېکاره اوبو پر وړاندې د عمل کولو او همدا راز د توپان اوبو د يوې خواته کولو په موخه ډيزاين او جوړې شوي دي. جوړې شوې لندې ځمکې ښايي د اوبو پر وړاندې حساس ښاري ډيزاين کې هم ونډه ولوبوي.

د نړۍ په کچه تر ټولو لوې لنده بل ځمکې د امازون سيند کاسه، د لويديځې سايبريا دره، په سويلي امريکا کې پانټانل او د “Ganges-Brahmaputra” دلتا کې سندربانس “Sundarbans” دي. د ملګرو ملتونو د زريز ايکوسيستم ارزونې “Millennium Ecosystem Assessment” له نظره لنده بل ځمکې پر ځمکه باندې د بل هر ايکوسيستم په پرتله د چاپيريالي درجې د ښکته راتللو يا نابرابرۍ په واسطه اغېزمنېږي.

پېژندنې او اصطلاحات

د ځمکې هغه ټوټه چې د باران له توپان څخه وروسته ډنډونه رامنځته کوي، په اړين ډول لنده بل ځمکې نه ګڼل کېږي، ان که ځمکه لنده هم وي. لنده بل ځمکې بې سارې ځانګړتياوې لري: دوی په عمومي ډول د اوبو له نورو جسمونو يا د ځمکې بڼو څخه د دوی د اوبو د کچې او د نباتاتو د هغه ډولونو پر بنسټ بېلېږي، چې د دوی دننه ژوند کوي. په مشخص ډول لندې ځمکې د اوبو د ليکلړ لرلو له مخې مشخص کېږي، چې د اوبو نباتاتو د ملاتړ په موخه هر کال د پوره اوږدې دورې د ځمکې په سطحه کې يا ورسره نږدې ودرېږي.

د يوې خورا لنډې پېژندنې له مخې لنده بل ځمکې له هايدريک خاورې او هاروفايتونو څخه جوړه ټولنه ده.

لنده بل ځمکې د بيولوژيکي ټولنو تر منځ د لېږد د سيمو (ecotones) په توګه هم بيان شوي دي، چې د وچې ځمکې او د اوبو جسمونو تر منځ لېږد چمتو کوي. مېچ “Mitsch” او ګوسيلېنک “Gosselink” ليکي، چې لنده بل ځمکې په رښتيني ډول د وچې اړوند ايکوسيستمونو او اوبه ييز سيستمونو تر منځ د پوله کې شته، چې دوی په اصلي ډول يو له بل څخه بېلوي، چې تر اوسه پر دواړو باندې خورا تکيه کوي.

په چاپيريالي پرېکړه کولو کې د پېژندنو ځينې څېرمه ډلې شته، چې د تنظيمي او تګلارې پرېکړو کولو باندې يې توافق شوی دی.

تخنيکي پېژندنې

لنده بل ځمکه هغه ايکوسيستم دی، چې هغه مهال رامنځته کېږي، چې د اوبو له امله هجوم خاورې توليدوي، چې د هوازي او ناهوازي بهيرونو تر نفوذ لاندې دي، چې په خپل وار سره د سيلاب پر وړاندې د سمون کولو په موخه پر biota او په ځانګړي ډول ريښه لرونکو نباتاتو باندې قوه واروي.

د لنده بل ځمکې د ساتنې رامسار نړيوال تړون (Ramsar international wetland conservation treaty) له مخې لنده بل ځمکې په لاندې ډول راپېژندل شوي دي:

• لومړی ماده، لومړی بند: «... لنده بل ځمکې د جبې يا زېمناکې ځمکې، اوبجنې ځمکې، تروې ځمکې، پيټلينډ سکاره لرونکې ځمکې يا اوبه دي، چې په اوبو په درلودلو سره به طبيعي يا مصنوي او تل پاتې يا لنډمهالې وي، چې اوبه به په کې د سمندري اوبو د سيمو په ګډون ولاړې يا روانې، تازه، تروې يا هم مالګينې وي، چې په ټيټه څپه کې ژوروالی يې له شپږ مترو څخه نه زياتېږي.
• دويمه ماده، لومړی بند: «لندې ځمکې ښايي د لنده بل ځمکو ګاونډ ساحلي سيمې، ټاپوګان يا د سمندري اوبو هغه کتلې سره يو ځای کړي، چې په لنده بل ځمکو کې پرتې ټيتې څپه کې ژوروالی يې له شپږ مترو څخه زيات وي.

ډولونه

په لنده بل ځمکو کې اوبه به يا تازه وي، يا به تروې او يا هم مالګېنې وي. د لنده بل ځمکو څلور مهم ډولونه دي: زېمناکه ځمکې، جبه زار ځمکې، جبه “bog” ځمکې او اوبجنې يا جبه ځمکې “fen” (bog او fen ځمکې د ژورې پستې خټې ډولونه دي). ځينې ماهران لانده چمنونه او اوبه ييز ايکوسيستم هم د لنده بل ځمکې د نورو ډولونو په توګه پېژني. څېرمه يا فرعي ډولونه mangrove forest [توليدي لنده بل ځمکې چې په ساحلي سمندري سيمو کې رامنځته کېږي]، موسمي ډنډونه “vernal pool”، هغه لندې ځمکې چې د عضوي مادې د نيمګړې له منځه تګ څخه رامنځته کېږي “mire”، سيلابي درې “flood plains”، د “pocosin” په نوم د ژور تېزابي، شګلنې او د پيټ سکارو لرونکو خاورو ډول، د اوبو لرګي لرونکې سيمې يا “carr” او داسې نور ډېر دي. زياتره “Peatlands” لنده بل ځمکې دي. لنده بل ځمکې څپه ييزې (چې د څپو په واسطه لاندې شوې وي) او ناڅپه ييزې کېدلی شي.

لاندې درې ډلې په استراليا کې د ډول له مخې د لنده بل ځمکې د ډلبندي کولو په موخه کارول کېږي: د سمندري او ساحلي سيمې لنده بل ځمکې، د ځمکې دننه او د انسانانو په واسطه جوړې شوې لنده بل ځمکې. د لنده بل ځمکو لپاره د ډلبندۍ نور سيستمونه هم شته. په متحده ايالتونو کې يې تر ټولو غوره پېژندل شوي د کوارد د ډلبندۍ سيستم “Cowardian classification system” او د هايدروجيومورفيک ډلبندۍ سيستم “HGM” classification system” دي. د کووارد سيستم د لنده بل ځمکو پينځه اصلي ډولونه رانغاړي.

د پيټ سکارو لرونکې ځمکه “Peatland”

د پيټ سکارو لرونکې سيمه د لنده بله ځمکې يو بې سارې ډول دی، چې د اوبه ييز نبات وده او د اکسېجن نه لرونکې حالت له مخې) د مړو نباتاتو بطي خوسا کېدل د عضوي سکارو د راټولېدنې لامل کېږي. جبې، اوبجنې ځمکې او ژروې پستې خټې د پيټ ځمکو بېلابېل نومونه دي.

د لنده بل ځمکې نومونه

د لنده بل ځمکې د سيستمونو لپاره د نومونو د بڼې بدلون

ځيني لنده بل ځمکې په يو مذهب پورې تړلي نومونه لري. لکه: د نورو ډېرو له منځه د شمالي امريکا د شمالي درې ورشو يا وښياڼه کنده، pocosins او د متحده ايالتونو د سويل ختيځ خليجونه، د ارجنټاين څړ ځايونو، د اروپا او کليفورنيا مديترانه يي موسمي ډنډونه، د ايرلينډ turloughs [د اوبو موسمي کتلې يا بدنې]، د اسټراليا “billabongs” [د سيند له بدلونونو څخه وروسته د پاتې ډنډ].

“baygall” د لنده بل ځمکې يو بل ډول دی، چې د امريکا متحده ايالتونو د ګلف ساحلي ايالتونو په ځنګل کې موندل کېږي.