فېمینیزم په نوي زيلانډ کې

فېمینیزم په نیوزیلینډ(نوي زیلانډ) کې یو لړ هغه فلسفې کړنې دي چې له مخې یې په دغه هېواد کې د ښځو حقوقو ته وده ورکوي. دا د پارلمان او قانون جوړونې له لارې او د نیوزیلینډ په تاریخ کې د پام وړ ښځو او د خلکو ډلګیو له خوا د رول ماډلینګ او نورو کړنو له لارې لیدل کېدی شي .

په نیوزیلینډ کې د ښځو د رایې ورکولو غورځنګ، په ۱۸۹۳ز کال کې بریالی شو، دا هغه وخت و، کله چې نیوزیلینډ ټولو مېرمنو ته د رایې ورکولو حق ورکړې په برخه کې لومړنی هېواد شو. نیوزیلینډ په نړۍ کې هغه لومړنۍ هېواد و چې د ځواک(قدرت) پنځه سترو ادارو مشري یې ښځو، هرې یوې شهزادګۍ الیزابت دوېمې،عمومي والي سیلویا کارټورایټ،لومړۍ وزیرې هیلن کلارک، د نیوزیلینډ د پارلمان مشرې مارګاریټ وېلسن او قاضی القضاتې سیان ایلیاس ته ورکړه.دا پېښه د ۲۰۰۵ز کال( د مارچ میاشتې) او د ۲۰۰۶ز کال( د اکست میاشت) کې رامنځته شوه. په ۱۸۴۰ز کال کې  ماوري مېرمنې(Māori د نیوزیلنډ اصلي ځايي اوسېدونکې)د وای تنګ تړون په لاسلیکولو کې برخه لرله، چې له مخې یې نیوزیلینډ د شهزادګۍ ویکټوریا مشرۍ لاندې د بریتانوي سترواکۍ برخه وګرځېد. په کال ۱۸۵۲ز کې د انګلستان حکومت، د نیوزیلینډ اساسي قانون تصویب کړ، چې له مخې یې د محدود ځان واکمنۍ اجازه یې ورکړه. د اټکل له مخې: په نیوزیلینډ کې د بالغ نارینه اروپایي نفوس درې پر څلورمه برخه، په ۱۸۵۳ زکال کې په لومړنیو ټولټاکنو کې د رایې ورکولو حق درلود. ماوري په لومړي ځل په ۱۸۶۸ز کال او ښځو په ۱۸۹۳ز کال کې رایه ورکړه.

تاریخچه

له ښکېلاک نه مخکې

داسې شواهد شته چې په نیوزیلینډ کې د اروپایانو له مېشته کېدو نه مخکې ماوري مېرمنو د قومي مشرانو،پوځي  ستراتیجیستانو(ستراتیژي جوړوونکو) جنګیالیو،شاعرانو،کمپوزرانو او د معالجانو په برخه کې مختلف مسؤلیتونه درلودل. د دوی اغېز، د دوی په جنسیت پورې تړاو درلود. په ماوري قومونو کې د خپلوۍ سیستمونه ډېری په دودیز ډول تنظیم شوي ول.

د ماوري قومونو تر منځ د دیپلوماسۍ او راکړې ورکړې دودونه، زیاتره د ماناواهین د مفکورې له مخې تنظیم شوي ول. هغه عزت او سیاسي واک چې یوې ښځې یا د یوې قبیلي مېرمنې درلود، نن ورځ، ډېری ماوري آیوي iwi ( د ماوري په ټولنه کې ستره ټولنیزه څانګه ده) او هاپو hapu ( د نیوزیلینډ د ماوري په ټولنه کې اصلي سیاسي څانګه ده)  داسې مېرمنې دي چې ځان د ښځینه ووځانګړو اجدادو په توګه پېژني. د بېلګې په توګه: د شمالي ټاپو په ختیځ ساحل کې د آیوي نامتو ډله نګاتي کاهونګونو، د کاهونګونو د نیکونو په نوم یادېږي.

که څه هم، د هغې سیمې په ماهیا سیمه کې، د نګاتي رونګومایواهاینNgāti Rongomaiwahine نوم لپاره ځایي ترجیح شته،خو لا رونګومایواهاین د دې سیمې د خلکو د ډیر معتبر نیکه په توګه شهرت لري. ورته ټینګار د Ngāti Hinemoa او Ngāti Hinemanu غړو له خوا شوی. پوهانو داسې وړاندیز کړی، چې په ماوري ټولنو کې د پلرنې جوړښت ټینګښت د ښکېلاکي اړیکو پرمټ په لویه کچه، د اروپا مېشته سوداګرو او عیسوي مبلغینو د هیلو او تعصبونو له لارې را منځته شوي دي.

د نفوسو د جنسیت بدلون

په ۱۸۷۰ز کال کې حکومت نیوزیلینډ ته د ډیرو ښځو د تللو د هڅونې  یو کمپاین پیل کړ، دوی دا کار دوی ته په کور د اوسېدو په پرتله له ډېر معاش سره د کار کولو امکان په ورکولو ترسره کړ.  په ۱۹۱۶ زاو ۱۹۴۱ ز کلونو په ترڅ کې، د نابرابرۍ د مسئلې له منځه وړل پیل شول او جنسیتي توپیرونه یو شان ول. په ۱۹۷۱ز کال کې د جنسیت بدلون پیل شو او د نارینه وو په پرتله د ښځو شمېر زیات شو. په ۲۰۰۱ ز کال کې د هرو ۱۰۰ نارینه وو په پرتله ۱۰۴ښځې وې. تر ۲۰۵۱ز کاله پورې به د ښځو شمېر له نارینه وو نه زیات شي،ځکه چې د ۱۵-۲۴ کلونو په عمر کې د نارینه وو تر منځ د مړینې کچه لوړه ده او تمه کېږي چې، د نارینه وو په پرتله د  ښځینه وو ژوند ته د امید اټکل په ډېرې چټکۍ سره د ډېرېدو په حال کې دی.

موضوعګانې

په ۲۰۰۱ز کال کې په نیوزیلینډ کې جنسیتي توپیر ته په کتو سره  د نارینه وو په پرتله د ښځو په شمېر کې ۶۳۰۰۰ زیاتوالی راغلی وو. د اوسنیو سر شمېرنو د ریکارډونو له مخې، تمه کېږي چې دا پرمختګ به دوام ومومي. د نیوزیلینډ د ښځو په ژوند کې د لاندې موضوعګانو په ګډون سره به ځینې نورې مهمې موضوعګانې هم رامنځته شي.

• په ځوانو مېرمنو کې د زېږون او امېندواري او په وروستیو کلونو کې د ماشوم لرلو د کچې کمښت.
• د کورنۍ جوړښت د ودونو په کمېدو، د طلاق د کچې په زیاتېدو او د بیا جوړو شوو کورنیو په زیاتیدو سره بدل شوی دی.
• د نارینه وو په پرتله د ښځو عاید لا هم لږ دی.
• په مسلکونو کې پرله پسې جلاوالی، ځکه چې ۹۰٪ سلنه ښځې لاهم د سکرتریت، نرسنګ او د نوکرانو پوستونو کې دنده ترسره کوي، په داسې حال کې چې نارینه زیاتره د ترکاڼې،معمارۍ،میخانیک،مستري توب او د لویو لاریو د چلونې دندې ترسره کوي.
• د زړو ماروي مېرمنو په پرتله، د ځوانو ماوري مېرمنو شمېر زیات دی.
• د زړو ماروي میرمنو په پرتله په غیر ماوري میرمنو کې د زېږون او ماشوم ساتنې سطحه اوچته ده.
• د ماوري مېرمنو، په ځانګړې توګه د ډېرو ځوانو او منځني عمر مېرمنو د مړینې شمېر زیات دی.
• د زده کړو له پلوه، په ټولو قومي ډلو کې د زړو مېرمنو په پرتله ځوانې مېرمنې ډېره وړتیا لري.

مهم بدلونونه او نوښتونه

• د هغو ښځو په شمېر کې ډېروالی چې د ځان لپاره په خپله کار رامنځته کوي.
• په سازمانونو(شبکو) کې زیاتوالی، لکه: WISEد ښځو ځان ګومارنې په برخه کې ،د ښځو ملي شورا،د ښځو په اړه د څېړنې ټولنه،د ښځو ټاکنیزه لابي، د خویندو بهرنی خدمت.
• د جنسیتي څېړنې په مېتودولوژي کې پرمختګ.
• له ښوونځي نه بهر پاملرنې کې زیاتوالی، چې د ټیټ عاید لرونکو ټولنو ته ورکول کیږي.
• د ماوري،پاسیفیک ټاپو،کلیوالي او ښاري ښځو په وړاندې د کار موندنې په برخه کې د جنسیتي تعصب د له منځه وړلو په برخه کې د حکومت د همکارۍ زیاتوالی.
• د ماشوم پاملرنې چمتو کول او له معاش سره د والدینو رخصتیو ته ډېره پاملرنه، په دې توګه زیاتو ښځو ته اجازه ورکوي چې په کار کې برخه واخلي.
• د تقاعد د عاید په اړه نوی لید، په ځانګړې توګه د ماوري مېرمنو لپاره.
• د ښاروالانو په توګه د دندې ترسره کولو په ګډون، په سیمه ییزه حکومتولۍ کې د ښځو د ونډې زیاتوالی.
• د   ۱۹۹۵ ز کورني تاوتریخوالي ضد قانون په اړه اصلاحات.
• د سینې د معاینې ملي پروګرام.
• له ۶ کالو نه کم عمره ماشومانو لپاره د طبي متخصصینو له لوري وړیا سلا مشورې.
• په ۲۰۰۰ ز کال کې د ملکیت(اړیکو)بل معرفي شو، چې له مخې یې مېرمنې  له واده وروسته یا د دې لامل اړیکو له ماتیدو وروسته، عاید ته د لاسرسي اجازه لري . دا قانون په ورته جنسونو(همجنس بازانو) هم پلي کېږي، په دې شرط چې دوی د درېو کلونو لپاره یو ځای ژوند کړی وي.

کورنۍ او خاندانونه

د ۱۹۷۱ ز او ۲۰۰۱ز کلونو په ترڅ کې ځینې توپیرونه د نیوزیلینډ په کورنیو کې رامنځته شوي دي. په ۱۹۷۱ ز کال کې یې کورنۍ  ته په ټولیزه توګه مشروع ښځه او مېړه ویل، چې کابو ۳ ماشومان به یې لرل. د نارینه وو دنده د کورنۍ لپاره د پیسو پیدا کول او د ښځو دنده په کور کې پاتې کېدل او د ماشومانو لویول او روزنه وه. په تېرو۳۰ کلونو کې دا مفکوره د بېلابېلو کلتوري نظرونو، د کورنۍ نمونو او ونډو د راوستلو له امله بدله شوې ده. ماوري مېرمنې، په لږ احتمال سره واده کوي او په ډیر احتمال سره په سترو کورنیو کې ژوند کوي.

د بدلون په وړاندې مخالفت

که څه هم تېره پېړۍ د ښځو د حقوقو او فېمینیزم په برخه کې له لاسته راوړنو ډکه پېړۍ وه، خو په نیوزیلینډ کې د ښځو لپاره د لاسته راوړنو کچه لا هم اغېزمنه ده. د واک په عامه پوستونو کې مېرمنې لیدل کېدی شي، خو د منځنۍ کچې نیوزیلنډۍ مېرمنې لپاره په پر له پسې توګه دا یادونه شته، چې د پریکړې کولو،دندې اوعاید،د تقاعد چمتو کولو،د کور مالکیت او د کورنۍ مسؤلیت په مسئلو کې نارینه لاهم واک لري. دولت د اقتصادي بنسټ او ټولنو د پياوړتيا په موخه، د دولتي نوښتونو پلوي کوي. ښي اړخو حکومتونو، د نوي لیبرالیزم سمونونه هم په لاره اچولي دي، چې د میټروپولیټان هوساینې سیستم په ترسره کولو کې د جنسیت جوړجاړی له مینځه وړي. دا د جنسي اصلاحاتو پرمختګ هم کمزوری کوي، چې په کې د تبعیض ضد حکمونه، د ماشومانو لپاره روغتیایي خدمتونه او نور شامل دي.