سايکس-پيکوټ تړون

سايکس-پيکوټ تړون
بنسټ ايښودنه	۱۶ی مې ۱۹۱۶
Signatory	فرانسه، بريتانيا
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

سايکس-پيکوټ تړون د انګليستان او فرانسې تر منځ د روسي سترواکۍ او د ايټاليا پاچاهۍ يا سلطنت په خوښه د ۱۹۱۶ ز کال يو پټ تړون و، چې موخه يې د دواړو هېوادونو تر منځ په دوه اړخيز ډول د عثماني سترواکۍ په وروستي وېش کې تر نفوذ لاندې د هوکړه شويو سيمو او واک مشخص کول وه.

دا تړون د هغه ژمنې پر بنسټ و چې درې ګوني تړون “Triple Entente” به د لومړۍ نړيوالې جګړې پر مهال د عثماني سترواکۍ په ماتولو کې بریا تر لاسه کوله او د پټو تړونونو د لړۍ يوه برخه يې جوړه کړه، چې د يادې سترواکۍ د وېش په اړه يې فکر کاوه. د تړون لامل لومړنۍ خبرې اترې د ۱۹۱۵ ز کال د نومبر د ۲۳ او د ۱۹۱۶ زکال د جنورې د ۳ نېټې تر منځ وشوې، چې په همدې نېټه برتانوي او فرانسوي سياسي استازو مارک سايکس “Mark Sykes” او فرانکويس جورجس-پيکوټ “Francois Georges-Picot” د نارسمي ليک د يوې هوکړې لومړني ګامونه پورته کړل. ياد تړون د ۱۹۱۶ ز کال د می پر ۹ او ۱۶ نېټو د دوی اړوند حکومتونو له لورې تصويب شو.

دې تړون له عربي ټاپووزمې څخه د باندې عثماني ولايتونه يا سيمې په ګټور ډول د برتانوي او فرانسوې واک او نفوذ پر سيمو باندې ووېشل. د برتانيې او فرانسې تر واک لاندې هېوادونه د سايکس او پيکوټ ليکې له مخې وېشل شوي وو. تړون انګليستان ته مديترانې ته د لاسرسي د اجازې ورکول په موخه د هايفا “Haifa” او اکر “Acre” بندرونو د رانغاړونکې کوچنۍ سيمې سربېره، د ننني سويلي اسرايل، فلسطين، اردن او سويلي عراق واک ځانګړی کړ. فرانسې به د تړون له مخې سويلي ترکيه، کردستان سيمه، سوريه او لبنان اداره کاوه.

د سازونوف او پاليولوګ تر منځ د رانغاړل شوي تړون “Sazonov-Paleologue Agreement” په پايله کې دقسطنطنيه “Constantinople” او ترکي تنګي “Turkish Straits” تر لاسه کړي، چې وار له مخه يې د په ۱۹۱۵ ز کال د قسطنطيې د تړون “Constantinople Agreement” له مخې ژمنه شوې وه. ايټاليا د سينټ جين ډي ماورينني د تړون “Agreement of Saint-Jean-de-Maurienne” له لارې په ۱۹۱۷ ز کال کې تړون ومانه او سويلي اناتوليا يې تر لاسه کړه. د فلسطين سيمه تر قيموميت لاندې د ورستي فلسطين په پرتله د يوې کوچنۍ سيمې په ګډون بايد د «نړيوالې ادارې» تر واک لاندې راغلی وی.

د سايکس-پيکوټ تړون په لومړيو کې د انګليستان او فرانسې تر منځ د ۱۹۱۸ ز کال د مودس وايويندي () لپاره په مستقيم ډول د بنسټ په توګه وکارول شو، چې په ليونټ “Levant” سيمه کې يې د نيول شوې دښمن سيمې ادارې “Occupied Enemy Territory Administration” لپاره يو چارچوکاټ برابر کړ. دا تړون په يو څه پراخه ډول په نامستقيم ډول په ۱۹۱۸ ز کال کې د عثماني سترواکۍ له ماتې څخه وروسته د هغې د راتلونکي وېش لامل کېده. فرانسې له جګړې څخه لږه موده وروسته فلسطين او موصل برتانيې ته پرېښودل. له سايکس پيکوټ کارچوکاټ څخه وروسته د ۱۹۲۰ ز کال په اپرېل کې په سان ريمو “San Remo” کنفرانس کې د ليونټ او بين النهرين اړوند تر قيموميت لاندې سيمې لاسليک شوې. فلسطين لپاره د انګليستان قيموميت تر ۱۹۴۸ ز کال پورې دوام وکړ، بين النهرين لپاره قيموميت يې د يو ورته تړون له مخې د اعراق پر قيموميت بدليده او سوريې او لبنان لپاره د فرانسې قيموميت تر ۱۹۴۶ ز کال پورې دوام وکړ. د تړون د اناتوليا برخې د ۱۹۲۰ ز کال په اګسټ کې د سيوريس تړون “Treaty of Sevres” له مخې لاسليک شوې، که څه هم دا لويې هيلې له ۱۹۱۹ څخه تر ۱۹۲۳ ز کال پورې د ترکيې د خپلواکۍ جګړې “Turkish War of Independence” او ورپسې د لزان تړون “Treaty of Laussane” په واسطه له پامه غورځول شوې وې.  

دا سايکس – پيکوټ تړون زياتره خلک د لويديځ او عربي هېوادونو په اړيکو کې د بدلون د ټکي په توګه ګڼي. دې تړون د عثماني سترواکۍ پر وړاندې د انګليستان د ملاتړ په بدل کې د سترې سوريې “Great Syria” په سيمه کې عربي ملي ټاټوبي ته په پام ته عربانو سره د انګليستان ژمني رد کړې. تړون د ځينو نورو تړونونو تر څنګ د ۱۹۱۷ زکال د نومبر پر ۲۳ نېټه د بلشويکانو له لورې په مسکو کې خپور شو او د ۱۹۱۷ زکال د نومبر پر ۲۶ نېټه په مانچستر ګارډين “Manchester Guardian” کې په دې ډول تکرار شو، چې «انګرېزان شرمېدلي وو، عربان بې زړه او ترکان خوشحاله وو». د تړون ميراث په سيمه کې په ځانګړي ډول د عربانو او همدار راز هغو کردانو په منځ کې هم د زياتو خوابديو لامل شوی دی، چې له خپلواک دولت غوښتنه يې نه وه منل شوې.

هڅونه او خبرې اترې

له روسيې او ايټاليا سره لومړني تړونونه (۱۹۱۵ ز کال مارچ – اپرېل)

د ۱۹۱۵ ز کال د مارچ د ۱۸ نېټې په قسطنطيه تړون کې د ګاليپولي “Gallipoli” مبارزې په لړ کې د سمندري عملياتو له پيل څخه وروسته د روسېې د باندنيو چارو وزير سرګي سازونوف “Sergey Sazonov” د فرانسې او انګليستان سفيرانو ته ليک وليکه او د قسطنطنيې او دردانيل ادعا يې په کې وکړه. د پينځو اونيو په اوږدو کې د ديپلوماتيکو تبادلو په يوه لړۍ کې فرانسې او انګليستان دواړو هوکړه وکړه، په داسې حال کې چې د انګليستان په قضيه کې په ايران کې د نفوذ د زياتې شوې سيمې او په فرانسې پورې د فلسطين په ګډون د سوريې او کيليکيه سيمو د تړلو لپاره يې خپلې ادعاوې پر مخ وړلې. د انګلیستان او فرانسې د دواړه غوښتنې ومنل شوې او ټولو خواوو په دې هم هوکړه وکړه، چې د سپېڅلو ځايونو سمه حکومتولي بايد وروستي جوړجاړي ته پاتې شي. که چېرې د ۱۹۱۷ زکال د روسيې اوښتونونه نه وی، نو قسطنطنيه او تنګي د متحدينو د بريا له مخې روسيې ته ورکول کېدلی شول. دې او د سايکس پيکوټ تړون ځکه بشپړونکي وو، چې فرانسې او انګليستان بايد د منځني ختيځ د وېش مسئلې د پای ته رسولو په موخه لومړی روسيه قانع کړې وای.

د ۱۹۱۵ د اپرېل د ۲۶ نېټې د لندن تړون “Treaty of London” نهمې مادې د عثماني سترواکۍ په هر ډول وېش کې د ايټاليې د ګډون اړوند ژمنې راونغاړلې. ماده کې راغلي چې: «که چېرې فرانسه، ستره برتانيه او روسيه د جګړې د دورې پر مهال د اسيا لويې وچې په ترکيه کې هر ډول سيمې نيسي (اشغالوي)، نو د مديترانې سيمه چې د پورته ذکر شويو بريدونو په دننه کې د اداليا له ولايت يا سيمې “Province of Adalia” سره پوله لري، بايد ايټاليا ته ځانګړې شي، چې همدوی يې د نيولو حق لري».

له عربانو سره پخواني تړونونه (۱۹۱۵ جولای – ۱۹۱۶ مارچ)

هغه مهال چې سايکس او پيکوټ په خبرو اترو بوخت وو، د مکې د شريف حسين بن علي “Hussein bin Ali” او مصر لپاره د برتانوي عالي کمېشنر ډګرمن هنري مکمهون “Sir Henry McMahon” تر منځ موازي بحثونه روان وو. دواړو اړخونو د ليک استولو له لارې بحثونه کول، چې د ۱۹۱۵ له جولای څخه د ۱۹۱۶ تر مارچ پورې يې تر منځ لس ليکونه تبادله شوي وو. په دې ليکونو کې برتانوي حکومت د عرب خپلواکۍ په رسميت پېژندلو هوکړه وکړه، مګر د مکې شريف به يې لومړی په بدل کې د عرب بغاوت “Arab Revolt” په پيل کولو سره د عثماني سترواکۍ پر وړاندې جګړه کوي. 

د عرب د خپلواکۍ سيمه په دې ډول مشخص شوه، چې شمال کې به د عرض البلد تر ۳۷ درجو پورې د مارسينا او ادانا له لورې راچاپېر شوې وي، چې په دې درجه کې د ايران تر پولې پورې بيرجيک، اورفا، ميډيټ، جيريزت (ابن عما) او عماديه سيمې پرتې دي؛ په ختيځ کې به د بصره خليج پورې د ايارن د پولو له لورې، سويل کې د عدن له اوسني ځای څخه پرته د هند سمندر له لورې، لويديځ کې د سوريې له ځينو برخو څخه پرته، چې د ډاماسکس، هومس، هاما او الپو سيمو لويديځ ته پرتې دي، د سور سمندرګي او تر ميرسينا “Mersina” پورې د مديترانې سمندرګي له لورې راچاپېر شوې ده.