منځپانگې ته ورتلل

د ۲۰۰۷-۲۰۰۸ ز کال مالي کړکېچ

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ۲۰۰۸ ز کال مالي کړکېچ يا نړيوال مالي کړکېچ يو سخت نړيوال مالي کړکېچ و، چې د ۲۱ پېړۍ په لومړيو کې پېښ شو. دا د ۱۹۲۹ ز کال په متحده ايالتونو کې له ستر مالي خفګان “Greet Depression” راهيسې تر ټولو سخت مالي کړکېچ و. د ټيټ عايد کور اخېستونکو په نښه کوونکی اړين پور، د نړيوالو مالي بنسټونو له لورې ډېر زيات ګواښ پر غاړه اخېستل او د متحده ايالتونو د کور جوړونې د بيو لوړوالي يا پړسوب (United States housing bubble) په يو بشپړ طوفان کې تر ټولو لوړې کچې ته ورسېد. د ګروۍ ملاتړ شوې ډاډګېرنې يا تضمينونه “Mortgage-backed securities” (MBS) چې د امريکا په رښتيني ملکيت پورې تړلي دي او همدارنګه د ګروۍ ملاتړ شوې ډاډګېرنې پورې تړلې د مشتقاتو پراخه جال په ارزښت کې له ماتې سره مخامخ شو. مالي ادارې په نړيواله کچه زيانمنې شوې، چې کړکېچ د ۲۰۰۸ ز کال د سپټمبر پر ۱۵ نېټه د “Lehman Brothers” په ديوالي کېدنې (افلاس) او راتلونکي نړيوال بانکي کړکېچ سره خورا لوړ يا اخري درجې ته ورسېد.[۱][۲][۳][۴]

مالي کړکېچ لپاره مخکيني حالتونه پېچلي وو او ګڼ لاملونه يې درلودل. نږدې دوه لسيزې وړاندې د متحده ايالتونو کانګرس د زغم وړ کور جوړونې لپاره د تمويل هڅونکی قانون تصويب کړی و. په ۱۹۹۹ ز کال کې د “Glass-Steagall” قانون ځيني برخې له مينځه لاړې، چې دې چارې مالي بنسټونو ته لاره هواره کړه، چې د خپل سوداګريز (د ګواښ ضد) او د ملکيت سوداګرۍ (ګواښ اخېستل) فعاليتونه پيل کړي. په حقيقت کې د مالي ماتې لپاره له اړينو حالتونو سره تر ټولو لوي مرسته کوونکی په ويجاړونکو مالي توليداتو کې چټکه وده وه، چې ټيټ عايد او د لږ معلوماتو درلودونکي کور اخېستونکي يې په نښه کړل، چې په پراخ ډول يې په توکميز لږه کېو پورې تړاو درلود. د بازار دې پرمختګ ته تنظیم کونکو پاملرنه ونه کړه او په همدې ډول يې د متحده ايالتونو حکومت په ناڅاپي ډول ونيو.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د کړکېچ له پيل څخه وروسته حکومتونو د نړيوال مالي نظام د سقوط د مخنيوي په موخه د مالي ادارو يا بنسټونو او نورو سپکوونکو پولي او مالي تګلارو پراخه ضمانتونه خپاره کړل. کړکېچ د ستر کړکېچ يا شاتګ “Greet Recession” لامل شو، چې د نورو اندازو يا مقياسونو له ډلې د بېکارۍ او ځان وژنې برخو کې د زياتوالي او د اداري باور او ښېرازۍ برخو کې د کمښت لامل شوه. ياد ستر کړکېچ د اروپا د پور کړکېچ پيلامه وه.[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]

د متحده ايالتونو د مالي ثبات پر مخ وړلو په موخه د کړکېچ پر وړاندې د غبرګون په توګه دې هېواد په ۲۰۱۰ ز کال کې د ډوډ – فرنک په نوم د وال سټريټ د سمون او د مستهلک د خونديتوب قانون “Dodd-Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act” تصويب کړ. په ټوله نړۍ کې د “Basel III” چارچوکاټ د پانګې او پر پيسو د بدلون د وړتيا معيارونه هم تصويب شول.[۱۷][۱۸][۱۹]

شاليد

[سمول]

کړکېچ د ستر کړکېچ “Greet Recession” لامل شو، چې هغه وخت له Greet Depression” څخه راوروسته تر ټولو سخت نړيوال کړکېچ و. وروسته ورپسې د اروپايي پور کړکېچ او د ۲۰۰۸-۲۰۱۱ ايسلنډي مالي کړکېچونه پېښ شول. د اروپايي پور کړکېچ د ۲۰۰۹ ز کال په وروستيو کې په يونان کې په کسر سره پيل شو او د ايسلنډ مالي کړکېچ په ياد هېواد کې د درې واړو سترو بانکونو بانکي سقوط راونغاړه او د هر هېواد په تاريخ کې په لومړي ځل د خپل اقتصاد د اندازې برابر پراخه اقتصادي ماته وزغمله. دا له هغو پينځو تر ټولو بد مالي کړکېچونو څخه و، چې نړۍ ازمايلي دي او نړيوال اقتصاد ته له ۲ تريليون ډالر څخه د زيات زيان لامل شوی دی. د ناخالص کورني توليد اړوند د متحده ايالتونو د کور د ګروۍ پور د ۱۹۹۰ ز لسيزې پر مهال له ٪۴۶ منځنۍ کچې څخه د ۲۰۰۸ ز کال پر مهال ٪۷۳ ته زيات شو، چې ۱۰،۵ تريليون ډالر ته رسېږي. لکه څرنګه چې د کور ارزښتونه پورته کېږي، د نغذو پيسو د بېرته تمويل برخه “cash out refinancing” کې زياتوالی د مصرف د زياتوالي لامل شو، چې د کور بيو د راښکته کېدلو په حالت کې يې هم نور دوام نه شو ورکولی. زياتو مالي ادارو پانګونې درلودې، چې ارزښت يې د کور ګروۍ پر بنسټ و. لکه: د ګروۍ ملاتړې ډاډګېرنې يا د پور مشتقات، چې د ناکامۍ پر وړاندې د دوی د ډاډمنولو يا بيمې په موخه کارول کېږی، چې په ارزښت کې د پام وړ راکم شو. د پيسو نړيوال صندوق اټکل وکړ، چې د متحده ايالتونو او اروپا لويو بانکونو د زهرجنې شتمنۍ (toxic assets يا هغه شتمني چې ارزښت يې د پام وړ راټيټ شوی دی او فعال بازار ونه لري) په برخه کې او د ۲۰۰۷ ز کال له جنوري څخه د ۲۰۰۹ ز کال تر سپټمبر پورې د ناسمو پورونو له امله له يو تريليون څخه زيات زيانمن شول.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]

د بانک له لورې د پور پر بېرته اداينه باندې د پانګه اچونکي د ډاډ نه شتون او د پور شتون کې کمښت د ۲۰۰۸ زکال په وروستيو او د ۲۰۰۹ ز کال په لومړيو کې د ونډې او سوداګريزو توکو د بيو ټيټېدلو لامل شول. کړکېچ په چټکۍ سره په نړيوال اقتصادي ټکان بدل شو، چې په پايله کې يې بېلابېل بانکونه بې پايلې (ناکام) شول. د دې دورې پر مهال په نړيواله کچه اقتصادونه ځکه بطي شول، چې پور سخت او نړيواله سوداګري کمه شوه. د کور جوړونې بازارونه زيانمن شول او بېکاري لوړه شوه، چې له کورونو څخه د شړلو او “foreclosures” [هغه قانوني بهير چې له مخې يو يو پور ورکونکی له هغه پوروړي څخه د پور د ميزان تر لاسه کولو هڅه کوي، چې د پانګې پر خرڅلار د فشار راوړلو له مخې يې تاديه ورکول بند کړي وي] لامل شو. بېلابېلې سوداګرۍ ناکام شوې. په متحده ايالتونو کې د کور شتمني د ۲۰۰۷ ز کال په دويمه څلورمه (ربعه) کې له ۶۱،۴ تريليون ډالر تر ټولو لوړې کچې څخه د ۲۰۰۹ ز کال د لومړۍ څلورمې په پای کې ۵۹،۴ تريليون ډالر ته راښکته شوه، چې په مصرف کې د کمښت او وروسته په سوداګريزه پانګونه کې د کمښت لامل شوه. د ۲۰۰۸ ز کال په څلورمه ربعه کې په متحده ايالتونو کې د حقيقي ناخلاص کورني توليد برخه کې له يوې تر بلې ربعې پورې کمښت ٪۸،۴ و. د دې هېواد د بېکارۍ کچه د ۲۰۰۹ زکال په اکتوبر کې ٪۱۱ ته پورته شوه، چې دا له ۱۹۸۳ ز کال راهيسې تر ټولو لوړه کچه او له کړکېچ څخه د مخکې کچې په پرتله نږدې دوه برابره وه. په يوه کاري اونۍ کې منځني کاري ساعتونه ۳۳ ته راکم شول، چې دا د ۱۹۶۴ ز کال له هغې مودې راهيسې تر ټولو ټيټه کچه ده، چې حکومت په کې د معلوماتو راټولول پيل کړل.[۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷]

اقتصادي کړکېچ په متحده ايالتونو کې پيل شو، مګر پاتې ټولې نړۍ ته خپور شو. د متحده ايالتونو مصرف د ۲۰۰۰ او ۲۰۰۷ ز کالونو تر منځ نړيوال مصرف کې له درېيمې برخې څخه زياته وده جوړوي او نوره نړۍ د غوښتنې يا تقاضا د سرچينې په توګه پر متحده ايالتونو باندې تکيه کوي. زهرجنې ډاډګېرنې په نړيواله کچه د شرکت او بنسټيز پانګه والو په ملکيت کې وې. د پور نېمګړو تبادلو “credit default swamps” غوندې مشتقاتو هم د لويو مالي ادارو تر منځ اړيکه زياته کړه. لکه څرنګه چې پانګې د بېرته اداينې مکلفيتونو په موخه پلورل کېدلې، چې د پور په کنګل شويو بازارونو کې بېرته نه شوې تمويل کېدلی؛ نو د مالي ادارو نه وړتيا يا د نفوذ نه شتون د پور د اداينې کړکېچ نور هم چټک کړ او په نړيواله سوداګرۍ ککې د کمښت لامل شوه. د مخ پر وده هېوادونو د ودې کچو کې کمښت د کډوال کارکونکو (لکه: ارمانيا) له لورې په سوداګرۍ، د توکو بيو، پانګونه او استول شويو پيسو کې د پاتې والي له امله و. د کمزورو سياسي نظامونو لرونکي دولتونه ووېرېدل، چې د لويديځو دولتونو پانګه اچونکي به ښايي د کړکېچ له امله د دوی پيسې بېرته واخلي.[۴۸][۴۹][۵۰]

د ستر کړکېچ پر وړاندې د ملي پولي سياست د برخې په توګه حکومتونو او مرکزي بانکونو د امريکا متحده ايالتونو د مرکزي بانکولۍ سيستم يا “Federal Reserve”، اروپايي مرکزي بانک “European Central Bank” او د انګليستان بانک “Bank of England” په ګډون د ‘bailouts’ او هڅونې برخو کې د هغه وخت بې سارې تريليونونه ډالر چمتو کړل. ياد چمتووالي پراخه پولي سياست او د پيسو سياست هم راونغاړه، چې موخې يې د مصرف او پور ورکوونې وړتيا کې د کمښت برابرول، د نورې مامتې مخنيوی، د پور ورکړه هڅول، پر بشپړ سوداګريز کاغذ “commercial paper” بازارونو باندې د باور بېرته تر لاسه کول، د يو ديفلاسيوني مارپېچ د ګواښ مخنيوی او بانکونو لپاره پوره پانګې چمتو کول وې، چې پېرودونکو ته د پانګو د ويستلو لاره هواره کړي. په پايله کې مرکزي بانکونه د «وروستۍ هڅې پور ورکونکي» حالت څخه د اقتصاد د پام وړ برخې لپاره «د يوازينۍ هڅې پور ورکونکي» حالت ته وګرځېدل. په ځينو حالتونو کې “Federal Reserve” د «وروستۍ هڅې اخېستونکی» ګڼل کېده. د ۲۰۰۸ ز کال په وروستۍ څلورمه کې يادو مرکزي بانکونو ۲،۵ تريليون امريکايي ډالر دولتي پور واخېست او له بانکونو څخه يې خصوصي پانګې له ستونزو سره مخامخ کړې. دا د پور بازار ته پيسو د بهير “liquidity” تر ټولو لوی ننوت او په نړيوال تاريخ کې د پيسو سياست تر ټولو لوی عمل و. وروسته له هغې چې په ۲۰۰۸ ز کال کې د انګليستان د بانک ژغورنې کڅوړې له لورې يو موډل رامنځته شو، د اروپايي هېوادونو او متحده ايالتونو حکومتونو د خپلو بانکونو له لورې صادر شوی پور تضمين کړ د خپلې ملي بانکولۍ نظامونو پانګه يې زياته کړه، چې په پای کې يې په سترو بانکونو کې د نويو صادر شوې غوره ونډې ۱،۵ تريليون ډالر وپېرل. “Federal Reserve” يا په لنډ ډول “Fed” د پيسو د بهير له لومې “liquidity trap” سره د مبارزې په موخه د يو مېتود په توګه د هغه وخت د پام وړ نوې پيسې رامننځته کړي.[۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵][۵۶][۵۷][۵۸][۵۹]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ "Victimizing the Borrowers: Predatory Lending's Role in the Subprime Mortgage Crisis". Knowledge@Wharton (in انګليسي). بياځلي په 2021-08-05.
  2. ↑ Williams, Mark (2010). Uncontrolled Risk. McGraw-Hill Education. p. 213. ISBN 978-0-07-163829-6.
  3. ↑ "The Giant Pool of Money". This American Life. May 9, 2008.
  4. ↑ Williams, Mark (2010). Uncontrolled Risk. McGraw-Hill Education. ISBN 978-0-07-163829-6.
  5. ↑ "Why Didn't Bank Regulators Prevent the Financial Crisis?". www.stlouisfed.org. بياځلي په 2021-08-05.
  6. ↑ Duffie, Darrell (February 2019). "Prone to Fail: The Pre-crisis Financial System". Journal of Economic Perspectives (in انګليسي). 33 (1): 81–106. doi:10.1257/jep.33.1.81. ISSN 0895-3309. S2CID 159107916.
  7. ↑ "The U.S. Financial Crisis". Council on Foreign Relations (in انګليسي). بياځلي په 2021-08-05.
  8. ↑ "Don't blame the affordable housing goals for the financial crisis". NCRC (in American English). January 24, 2018. بياځلي په 2021-08-05.
  9. ↑ Maverick, J.B. (October 22, 2019). "Consequences of The Glass-Steagall Act Repeal". Investopedia. بياځلي په August 5, 2021.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  10. ↑ Sarra, Janis; Wade, Cheryl L. (July 2020). Predatory Lending Practices Prior to the Global Financial Crisis (in انګليسي). pp. 23–68. doi:10.1017/9781108865715.004. ISBN 9781108865715. S2CID 234722538. بياځلي په 2021-08-05. {{cite book}}: |website= ignored (help)
  11. ↑ "Predatory lending: A decade of warnings". Center for Public Integrity (in American English). May 6, 2009. بياځلي په 2021-08-05.
  12. ↑ Sakelaris, Nicholas (2014-02-05). "Paulson: Why I bailed out the banks and what would have happened if I hadn't". Dallas Business Journal. بياځلي په 2021-04-27.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  13. ↑ "Chart Book: The Legacy of the Great Recession". Center on Budget and Policy Priorities (in انګليسي). بياځلي په 2021-04-27.
  14. ↑ Chang, Shu-Sen; Stuckler, David; Yip, Paul; Gunnell, David (2013-09-17). "Impact of 2008 global economic crisis on suicide: time trend study in 54 countries". BMJ (Clinical Research Ed.). 347: f5239. doi:10.1136/bmj.f5239. ISSN 1756-1833. PMC 3776046. PMID 24046155.
  15. ↑ Wolfers, Justin (2011-03-09). "Mistrust and the Great Recession". Freakonomics (in انګليسي). بياځلي په 2021-04-27.
  16. ↑ Schneider, Daniel (2015). "The Great Recession, Fertility, and Uncertainty: Evidence From the United States". Journal of Marriage and Family (in انګليسي). 77 (5): 1144–1156. doi:10.1111/jomf.12212. ISSN 1741-3737.
  17. ↑ کينډۍ:Cite act
  18. ↑ James, Margaret. "Basel III". Investopedia (in انګليسي). بياځلي په 2021-04-27.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  19. ↑ "RCAP on timeliness: monitoring reports" (in انګليسي). 2017-10-18. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  20. ↑ Gopinath, Gita (April 14, 2020). "The Great Lockdown: Worst Economic Downturn Since the Great Depression". International Monetary Fund.
  21. ↑ "Three Top Economists Agree 2009 Worst Financial Crisis Since Great Depression; Risks Increase if Right Steps are Not Taken" (Press release). Business Wire. February 13, 2009.
  22. ↑ Eigner, Peter; Umlauft, Thomas S. (July 1, 2015). "The Great Depression(s) of 1929–1933 and 2007–2009? Parallels, Differences and Policy Lessons". Hungarian Academy of Science. SSRN 2612243.
  23. ↑ Eichengreen; O'Rourke (March 8, 2010). "A tale of two depressions: What do the new data tell us?". VoxEU.org.
  24. ↑ Temin, Peter (2010). "The Great Recession & the Great Depression" (PDF). Daedalus. 139 (4): 115–124. doi:10.1162/DAED_a_00048. hdl:1721.1/60250. S2CID 57568335.
  25. ↑ Singhania, Monica; Anchalia, Jugal (October 28, 2013). "Volatility in Asian stock markets and global financial crisis". Journal of Advances in Management Research. 10 (3): 333–351. doi:10.1108/JAMR-01-2013-0010. ISSN 0972-7981.
  26. ↑ "Cracks in the crust". The Economist. December 11, 2008.
  27. ↑ "5 of the World's Most Devastating Financial Crises". Encyclopedia Britannica (in انګليسي). بياځلي په 2020-11-24.
  28. ↑ Merle, Renae. "A guide to the financial crisis — 10 years later". The Washington Post (in American English). ISSN 0190-8286. بياځلي په 2020-11-24.
  29. ↑ Barr, Colin (May 27, 2009). "The $4 trillion housing headache". CNN.
  30. ↑ Greenspan, Alan; Kennedy, James (March 2007). "Sources and Uses of Equity Extracted from Homes" (PDF). Federal Reserve Board of Governors.
  31. ↑ "Home Equity Extraction: The Real Cost of 'Free Cash'". Seeking Alpha. April 25, 2007.
  32. ↑ "Spending boosted by home equity loans: Greenspan". Reuters. April 23, 2007.
  33. ↑ Uchitelle, Louis (September 18, 2008). "Pain Spreads as Credit Vise Grows Tighter". The New York Times.
  34. ↑ Sorkin, Andrew Ross (September 14, 2008). "Lehman Files for Bankruptcy; Merrill Is Sold". The New York Times.
  35. ↑ Werdigier, Julia (September 17, 2008). "Lloyds Bank Is Discussing Purchase of British Lender". The New York Times.
  36. ↑ "Factbox–U.S., European bank write-downs, credit losses". Reuters. November 5, 2009.
  37. ↑ Evans-Pritchard, Ambrose (July 25, 2007). "Dollar tumbles as huge credit crunch looms". The Daily Telegraph. خوندي شوی له اصلي څخه په January 10, 2022.
  38. ↑ Norris, Floyd (October 24, 2008). "United Panic". The New York Times.
  39. ↑ "World Economic Outlook: Crisis and Recovery, April 2009" (PDF). April 2009.
  40. ↑ Baily, Martin Neil; Elliott, Douglas J. (June 15, 2009). "The U.S. Financial and Economic Crisis: Where Does It Stand and Where Do We Go From Here?". Brookings Institution.
  41. ↑ Williams, Carol J. (May 22, 2012). "Euro crisis imperils recovering global economy, OECD warns". Los Angeles Times.
  42. ↑ Luhby, Tami (June 11, 2009). "Americans' wealth drops $1.3 trillion". CNN.
  43. ↑ Luhby, Tami (June 11, 2009). "Americans' wealth drops $1.3 trillion: Fed report shows a decline of home values and the stock market cut the nation's wealth to $50.4 trillion". CNN.
  44. ↑ Altman, Roger C. (January 2009). "The Great Crash of 2008". Foreign Affairs. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (help)
  45. ↑ "Real Gross Domestic Product". Federal Reserve Economic Data. April 1947.
  46. ↑ "Labor Force Statistics from the Current Population Survey". Bureau of Labor Statistics.
  47. ↑ "The Recession of 2007–2009" (PDF). Bureau of Labor Statistics. February 2012.
  48. ↑ Wenn, Bruno (January 2013). "Exceedingly high interest rates". D+C Development and Cooperation.
  49. ↑ An example of a developing country which suffered decreases in these fields is Armenia. According to World Bank data, the foreign direct investment decreased from 2008 until 2021 (see "Foreign direct investment, net inflows (% of GDP) - Armenia". data.worldbank.org. بياځلي په 2021-05-12.). Moreover, the remittances also decreased after 2007/08, then fluctuated (see "Personal remittances, received (% of GDP) - Armenia". data.worldbank.org. بياځلي په 2021-05-12.). This led to a dramatic rise in the number of households living below the poverty line (see "The global financial crisis and developing countries: taking stock, taking action" (PDF). Overseas Development Institute. September 2009. خوندي شوی له the original (PDF) on July 12, 2020. بياځلي په June 17, 2022.). The poverty headcount ratio at $1.90 a day increased after 2007/08, from 0.9% to 1.2% (see "Poverty headcount ratio at $1.90 a day (2011 PPP) (% of population) - Armenia". data.worldbank.org. بياځلي په 2021-05-12.).
  50. ↑ Baily, Martin Neil; Elliott, Douglas J. (June 15, 2009). "The U.S. Financial and Economic Crisis: Where Does It Stand and Where Do We Go From Here?". Brookings Institution.
  51. ↑ "US Congress passes stimulus plan". BBC News. February 14, 2009.
  52. ↑ "Government Support for Financial Assets and Liabilities Announced in 2008 and Soon Thereafter ($ in billions)" (PDF). Federal Deposit Insurance Corporation. Summer 2009. p. 7. خوندي شوی له the original (PDF) on 2020-07-31. بياځلي په 2022-07-12.
  53. ↑ Collins, Mike (July 14, 2015). "The Big Bank Bailout". Forbes.
  54. ↑ "Federal Reserve Liquidity Provision during the Financial Crisis of 2007–2009" (PDF). Federal Reserve Bank of New York. July 2012.
  55. ↑ Singh, Kavaljit (2010). "Fixing Global Finance: A Developing Country Perspective on Global Financial Reforms" (PDF). Centre for Research on Multinational Corporations.
  56. ↑ Langley, Paul (2015). Liquidity Lost: The Governance of the Global Financial Crisis. Oxford University Press. pp. 83–86. ISBN 978-0-19-968378-9.
  57. ↑ Krugman, Paul (October 12, 2008). "Gordon Does Good". The New York Times.
  58. ↑ Altman, Roger C. (January 2009). "The Great Crash of 2008". Foreign Affairs. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (help)
  59. ↑ Stiglitz, Joseph (November 5, 2010). "New $600B Fed Stimulus Fuels Fears of US Currency War". Democracy Now.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_۲۰۰۷-۲۰۰۸_ز_کال_مالي_کړکېچ&oldid=337799" نه اخيستل شوی